Konstytucje państw Unii Europejskiej zawierają przepisy gwarantujące poszanowanie praw małżeństwa i rodziny. Szczególnie istotne znaczenie mają pod tym względem unormowania Ustawy Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec z 1949 r. W art. 6 ust. 1 tej konstytucji stwierdzono, że małżeństwo i rodzina pozostają pod szczególną ochroną państwa. Z przepisu tego wynika również, iż na władzach państwowych ciąży obowiązek podejmowania działań wspierających rodzinę i małżeństwo.

Niezależnie od prawnej ochrony małżeństwa i rodziny występują we współczesnych państwach rozwiązania prawne, których istotą jest instytucjonalizacja związków partnerskich, przy czym – w zależności od przyjętej regulacji – obejmują one wyłącznie związki heteroseksualne (konkubinaty), bądź też wszystkie związki interpersonalne między dwojgiem dorosłych ludzi, niezależnie od płci osób tworzących takie związki. Instytucjonalizacja związków osób tej samej płci uzasadniona jest zwłaszcza w tych państwach, które nie zalegalizowały małżeństw homoseksualnych, w związku z pojawiającą się w orzecznictwie sądowym tendencją do zrównywania w prawach osoby tworzące związki partnerskie, niezależnie od tego czy są to związki heteroseksualne, czy homoseksualne.

Proces instytucjonalizacji związków partnerskich tworzonych przez osoby tej  samej płci przebiega zatem dwutorowo. W pierwszej kolejności tworzy się regulację prawną, na mocy której osoby tworzące owe związki otrzymują prawa zbliżone lub tożsame z prawami osób zawierających tradycyjne małżeństwa. Zarejestrowanie związku partnerskiego nie wywiera bezpośredniego wpływu na określenie stanu cywilnego tworzących go osób. W dalszej kolejności związki partnerskie o charakterze homoseksualnym określane są wprost przez ustawodawcę jako „małżeństwa”, w rezultacie czego zostają one w pełni zrównane z tradycyjnymi małżeństwami, co w przypadkach niektórych państw oznacza również możliwość adopcji dzieci.

Legalizacja jednopłciowych związków partnerskich jest zjawiskiem powszechnie występującym w państwach europejskich. Nie występują pod tym względem jednolite rozwiązania. W niektórych państwach związki partnerskie dysponują pełnią praw przypisanych osobom zawierającym małżeństwo w tradycyjnej postaci, w innych zaś ustawodawca gwarantuje możliwość tylko częściowego korzystania z praw małżeńskich.

Państwem, które jako pierwsze umożliwiło sformalizowanie jednopłciowych związków partnerskich, była Dania (odpowiednią regulację przyjęto w 1989 r.). W ślad za nią stosowne regulacje przyjęto w innych państwach skandynawskich: Norwegii (1993), Szwecji (1995) oraz Islandii (1996).

W Niemczech proces instytucjonalizacji związków rozpoczął się w 2001 r. Uchwalono wówczas ustawę o przeciwdziałaniu dyskryminacji społeczności osób tej samej płci (Gesetz zur Beendigung der Diskriminierung gleichgeschlechtlicher Gemeinschaften). Na określenie związku partnerskiego niemiecki ustawodawca użył określenia „zarejestrowane partnerstwo życiowe” (Eingetragene Lebenspartnerschaft).

We Francji pojęciem konkubinatu Kodeks cywilny objął również związki homoseksualne, a w 1999 r. stworzono możliwość zawierania związków partnerskich, zarówno heteroseksualnych, jak i homoseksualnych. We Francji próba redefinicji małżeństwa doprowadziła do przyjęcia tzw. cywilnej umowy solidarności (pacte civil de solidarité). Zgodnie z art. 515-1 francuskiego Kodeksu cywilnego cywilna umowa solidarności stanowi rodzaj kontraktu zawartego między dwiema pełnoletnimi osobami fizycznymi tej samej lub różnej płci w celu uporządkowania ich wspólnego życia. Inaczej niż małżeństwo, cywilna umowa solidarności może być rozwiązana przez same strony (bez interwencji sądu). Wystarczy złożenie w tym celu zwykłego oświadczenia woli przez jedną ze stron (art. 515-7(5) francuskiego Kodeksu cywilnego).

Dodać należy, że prawo pozwalające na zawieranie jednopłciowych związków partnerskich dysponujących większością praw małżeńskich obowiązuje od 2007 r. w Szwajcarii. Podobne rozwiązanie przyjęto trzy lata później w Austrii, a w 2011 r. – w Irlandii. Ustawodawstwo o związkach partnerskich zostało przyjęte również w państwach Europy Środkowej i Wschodniej: Republice Czeskiej i Słowenii (2006 r.), na Węgrzech (2007 r.), Chorwacji (2013 r.) i Estonii (2014 r.).

Dość specyficzna sytuacja pod względem instytucjonalizacji związków partnerskich wystąpiła w Wielkiej Brytanii. W pierwszej kolejności ustawodawca stworzył możliwość zawarcia związku małżeńskiego tylko między osobami tej samej płci (2005 r.). Dopiero w 2019 r. stworzono prawną możliwość zawarcia związku partnerskiego przez pary heteroseksualne jako alternatywę dla tradycyjnej instytucji małżeństwa.

Rejestrację związków partnerskich (w tym homoseksualnych) przewiduje ustawodawstwo wielu innych państw, m.in. Danii, Czech, Finlandii, Irlandii, Norwegii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch.

Proces instytucjonalizacji związków osób tej samej płci przyniósł w niektórych państwach Unii Europejskiej legalizację małżeństw homoseksualnych. Cel ten został osiągnięty głównie przez zmiany w prawie dokonanym przez ustawodawcę, polegające na zniesieniu warunku odmienności płci wobec osób zawierających małżeństwo. Istotne znaczenie miało też utrwalanie się w orzecznictwie sądowym (w tym trybunałów konstytucyjnych) tendencji do konieczności zrównania praw osób homoseksualnych z osobami, którym prawodawca umożliwił realizację prawa do małżeństwa.

W procesie legalizacji małżeństw homoseksualnych prym w Europie wiedzie Holandia. Co prawda instytucjonalizacja jednopłciowych związków partnerskich nastąpiła dopiero w 1998 r. (a więc kilka lat później niż w państwach skandynawskich), ale za to Holandia stała się pierwszym państwem europejskim, w którym homoseksualne związki partnerskie objęto definicją legalną małżeństwa. Nastąpiło to na mocy ustawy uchwalonej pod koniec 2000 r. Dwa lata później w ślady Holandii poszła Belgia (2003 r.), a następnie Hiszpania (2005 r.) i Portugalia (2010 r.). Możliwość zawierania małżeństw homoseksualnych pojawiła się także w państwach skandynawskich: Norwegii (od 2008 r.), Szwecji (od 2009 r.) oraz Islandii (od 2010 r.).

We Francji małżeństwa homoseksualne zostały ostatecznie usankcjonowane na mocy ustawy nr 2013-404 z dnia 17 maja 2013 r. (Ouvrant le mariage aux couples de personnes de même sexe). Jak stanowi art. 143 francuskiego Kodeksu cywilnego, małżeństwo jest zawierane przez dwie osoby różnej lub tej samej płci.

W Wielkiej Brytanii, po kilkuletnim obowiązywaniu prawa pozwalającego na zawarcie jednopłciowego związku partnerskiego, wprowadzono w 2014 r. możliwość zawierania małżeństw homoseksualnych w Anglii, Szkocji i Walii. W ubiegłym roku nowe prawo zaczęło obowiązywać również w Irlandii Północnej.

Małżeństwa homoseksualne zostały ponadto zalegalizowane w Irlandii (2015 r.), Luksemburgu (2015 r.), Finlandii (2017 r.), Niemczech (2017 r.) oraz Austrii (2019 r.). Natomiast w Estonii uznano w 2017 r. małżeństwa osób tej samej płci zawarte za granicą. Dodać należy, iż niektóre państwa (m.in. Dania i Norwegia) stworzyły możliwość zawarcia małżeństwa parom jednopłciowym, które nie mieszkają na jego terytorium i nie mają jego obywatelstwa, ale tak zawarty związek małżeński nie jest co do zasady uznawany w kraju pochodzenia.

Dodać należy, że konstytucje niektórych państw Unii Europejskiej jednoznacznie uniemożliwiają legalizację małżeństw homoseksualnych. Do grupy tych państw należy, oprócz Polski, Bułgaria, Litwa, Łotwa i Słowacja. Przeszkody natury konstytucyjnej nie dają w tych państwach możliwości legalizacji małżeństw homoseksualnych ani jednopłciowych związków partnerskich o statusie prawnym równym małżeństwu.

Prawne zrównanie małżeństw homoseksualnych z tradycyjną postacią małżeństwa tworzonego przez kobietę i mężczyznę stworzyło podstawę do dyskusji na temat możliwości adopcji dzieci przez małżeństwa homoseksualne. Po raz pierwszy możliwość taka pojawiła się w Holandii, gdzie prawodawca stworzył homoseksualnym małżeństwom możliwość adopcji dzieci już cztery lata po legalizacji tej postaci małżeństwa, tj. w 2005 r.

W niektórych państwach wprowadzono możliwość adopcji dzieci przez jednopłciowe związki partnerskie jeszcze zanim zalegalizowano możliwość zawierania małżeństw homoseksualnych. Sytuacja taka miała miejsce chociażby w Norwegii, gdzie możliwość adopcji dzieci przez pary homoseksualne pojawiła się w 2002 r., a więc na kilka lat przed zmianą prawa umożliwiającą zawieranie małżeństw przez osoby tej samej płci. W tym samym czasie adopcję dzieci przez jednopłciowe związki partnerskie  umożliwił ustawodawca szwedzki. Podobna sytuacja miała miejsce w Islandii, gdzie najpierw wprowadzono możliwość adopcji dziecka partnera przez drugiego partnera pozostającego w związku homoseksualnym, a następnie wspólną adopcję (2006 r.)

Możliwość adopcji dzieci przez pary homoseksualne nie jest jednak powszechna. Tytułem przykładu, instytucjonalizacji jednopłciowych związków partnerskich we Włoszech w 2016 r. towarzyszył ustawowy zakaz adopcji dzieci przez osoby tworzący takie związki. Podobnie na Węgrzech, gdzie instytucjonalizację związków partnerskich przeprowadzono w 2007 r., ustawodawca wykluczył możliwość adopcji dzieci przez pary homoseksualne.

W państwach, gdzie występuje jedynie instytucjonalizacja związków partnerskich (nie ma możliwości zawarcia małżeństwa przez osoby tej samej płci), występuje niekiedy możliwość dokonania adopcji przez jedną z osób pozostających w związku partnerskim, ale już nie przez parę tworzącą ów związek (rozwiązanie takie występuje np. w Finlandii). W Niemczech uznano prawo dokonania adopcji przez osobę pozostającą w jednopłciowym związku partnerskim w odniesieniu do dziecka partnera (nie tylko biologicznego, ale również adoptowanego), z którym pozostaje w owym związku.

Procesowi legalizacji związków homoseksualnych sprzyja orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Europejska Konwencja Praw Człowieka przyznaje mężczyznom i kobietom w wieku małżeńskim prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa (art. 12). Mowa jest zatem w Konwencji o tradycyjnym modelu małżeństwa, rozumianym jako formalnie zawarty związek kobiety i mężczyzny. Stanowisko to potwierdzał wielokrotnie Europejski Trybunał Praw Człowieka, m.in. w sprawie Sheffield and Horsham (wyrok z dnia 30 lipca 1998 r.).

Mimo iż art. 12 Konwencji odnosi pojęcie małżeństwa expressis verbis jedynie do związku heteroseksualnego, nie znaczy to, by Konwencja stawiała ustawodawcy krajowemu zakaz legalizacji związków homoseksualnych, zrównania ich w prawach z małżeństwem rozumianym jako związek kobiety i mężczyzny, a nawet określenia explicite takiego związku mianem małżeństwa. Niemniej nawet jeżeli związki takie uzyskują legalizację zgodnie z unormowaniami prawa krajowego, nie stają się przez to tożsame z małżeństwem w rozumieniu art. 12 Konwencji jako formalnie zawartego związku kobiety i mężczyzny, co w konsekwencji oznacza, że nie mogą korzystać z ochrony, jaką daje art. 12 Konwencji (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 29 kwietnia 2008 r. w sprawie B. p. Zjednoczonemu Królestwu).

Zaznaczyć jednakże należy, iż w ostatnich latach stanowisko Trybunału ograniczające możliwość odwołania się do art. 12 Konwencji jedynie przez pary heteroseksualne ulega zachwianiu, gdyż zaczyna on odnosić prawo do zawarcia małżeństwa również wobec osób pozostających w związkach homoseksualnych, z tym że decydujące znaczenie odgrywa kwestia legalizacji małżeństw homoseksualnych w ustawodawstwie państw członkowskich Rady Europy (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 czerwca 2010 r. w sprawie Schalk i Kopf v. Austria, skarga nr 30141/04).

Modyfikację kierunku orzecznictwa, która wywiera istotny wpływ na  proces legalizacji małżeństw homoseksualnych, Europejski Trybunał Praw Człowieka uzasadnia potrzebą ochrony praw osób tworzących takie związki. W orzecznictwie Trybunału pojawił się pogląd o naruszeniu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z tytułu dyskryminacji związków homoseksualnych. Ochrony praw osób tworzących jednopłciowe związki partnerskie Europejski Trybunał Praw Człowieka poszukuje nie tyle w art. 12 Konwencji, co w art. 8, gwarantującym prawo do prywatności i obejmującym zakresem ochrony całą sferę życia rodzinnego jednostki. W świetle tego przepisu każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji, zaś ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa jest niedopuszczalna.

Orzekając w sprawie Oliari i inni przeciwko Włochom (wyrok z dnia 21 lipca 2015 r., skarga nr 18766/11) Trybunał stwierdził naruszenie przez Włochy art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który gwarantuje poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego. W orzeczeniu tym Trybunał stwierdził istnienie w odniesieniu do par homoseksualnych szczególnego interesu prawnego w zawarciu związku partnerskiego, jeżeli ustawodawstwo danego państwa nie przewiduje możliwości zawarcia przez nie małżeństwa. Efektem stanowiska Trybunału stała się uchwalona we Włoszech w 2016 r. ustawa o związkach cywilnych osób tej samej płci. Przyznała ona osobom tworzącym homoseksualne związki partnerskie prawo założenia rodziny i korzystania z większości praw przysługujących małżonkom.

Ten kierunek orzecznictwa spotyka się ze sprzeciwem części doktryny, wskazującej że z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie można wywieść nakazu dokonania przez państwa członkowskie procesu instytucjonalizacji związków homoseksualnych, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, iż z art. 12 Konwencji wynika, że małżeństwo jest związkiem kobiety i mężczyzny.

Dająca się zaobserwować w niektórych państwach Unii Europejskiej tendencja do redefinicji małżeństwa rozumianego jako związek kobiety i mężczyzny nie może przybrać w żadnym przypadku nałożenia obowiązku na państwa członkowskie dokonania podobnych zmian w ich systemach prawnych. Sprawy małżeństwa i rodziny pozostają bowiem poza sferą regulacji prawa Unii Europejskiej. W szczególności podkreślić należy brak definicji legalnej małżeństwa w aktach prawa pierwotnego, jak i prawa wtórnego. Zgodnie z art. 5 Traktatu o Unii Europejskiej granice kompetencji Unii wyznacza zasada przyznania. Unia Europejska działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w Traktatach do osiągnięcia określonych w nich celów. Wszelkie kompetencje nieprzyznane Unii w Traktatach należą do państw członkowskich. Ponieważ Traktaty nie przyznają Unii Europejskiej kompetencji w obszarze prawa rodzinnego materialnego, cała sfera prawodawstwa w tym obszarze pozostaje poza granicami właściwości instytucji unijnych.

Powyższej konstatacji nie zmienia art. 9 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, który gwarantuje poszanowania prawa do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny. Przepis ten bowiem konkretyzuje, iż prawa owe są gwarantowane zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tych praw. W całości zatem sprawa istoty małżeństwa została pozostawiona uznaniu państw członkowskich. Karta Praw Podstawowych nie precyzuje istoty małżeństwa, a w szczególności nie wypowiada się, iż jest to związek kobiety i mężczyzny. Niemniej milczenie Karty w tym zakresie też ma swoje znaczenie, gdyż oznacza, że pojęcie małżeństwa należy odnosić do całości dorobku europejskiej kultury prawnej, co w konsekwencji oznacza, że funkcją gwarancyjną art. 9 Karty Praw Podstawowych objęte jest jedynie małżeństwo rozumiane jako monogamiczny i trwały związek kobiety i mężczyzny. Szczegółowe zasady gwarancji prawa jednostki do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny pozostawione są jednak do dyspozycji państw członkowskich Unii Europejskiej.

Niezależnie od powyższego wskazać należy, iż Rzeczpospolita Polska dołączyła do Karty Praw Podstawowych Deklarację nr 61, w której wskazała, że Karta w żaden sposób nie narusza prawa państw członkowskich do stanowienia prawa w zakresie moralności publicznej, prawa rodzinnego, ochrony godności ludzkiej oraz poszanowania fizycznej i moralnej integralności człowieka. Natomiast w art. 1 ust. 1 Protokołu w sprawie stosowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej do Polski i Zjednoczonego Królestwa wskazano, że „Karta nie rozszerza możliwości Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani żadnego sądu lub trybunału do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone”.

Z tego punktu widzenia nie istnieje potrzeba odwoływania się przez państwa członkowskie, które nie dokonują procesu legalizacji małżeństw homoseksualnych, do argumentu potrzeby zachowania tożsamości narodowej państw członkowskich, o której mowa w art. 4 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej. Celem tego przepisu jest potwierdzenie suwerenności i równości państw członkowskich oraz określenia granic kompetencji Unii Europejskiej. Są one wykonywane na zasadach określonych przez Traktaty, co w konsekwencji oznacza, że Unia nie może być uznawana za organizację państwową.

Treść pojęcia „tożsamość narodowa” nie jest jednoznacznie określona. Z pewnością można do niego zaliczyć nie tylko kulturę, język, religię, ale również strukturę państwa (unitarną lub złożoną), jego formę (monarchia lub republika), tożsamość konstytucyjną (w szczególności brak możliwości narzucenia przez Unię systemu rządów, a w przypadku państw federalnych również ingerowania Unii w obszar relacji między federację i części składowe federacji) czy zachowanie podstawowych funkcji państwowych (w szczególności mających na celu zapewnienie integralności terytorialnej, utrzymanie porządku publicznego oraz ochrony bezpieczeństwa narodowego). Część tożsamości konstytucyjnej państw członkowskich stanowi system wspólnych wartości, szczególnie w obszarze praw człowieka. Formalnym potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest akt przystąpienia państwa do Unii Europejskiej.

Facebook
YouTube