JAROSŁAW SZYMANEK

Wprowadzenie: specyfika sądownictwa pokojuSądownictwo pokoju, które może przybrać postać sędziego pokoju lub sądu pokoju, nie ma w Polsce bogatej tradycji. Można wręcz powiedzieć,że polskie sądownictwo jest od niej daleko, a sędziowie pokoju pojawiali się okazjonalnie, głównie jako sposób na poprawienie efektywności demokratyczności wymiaru sprawiedliwości. Zwłaszcza ten drugi argument był szczególnie podnoszony, choć rzadko się materializował w postaci ustanowienia instytucji sędziego czy sądu pokoju, o czym świadczy przykład Konstytucji marcowej, jedynej polskiej ustawy zasadniczej, która tę instytucję ustanawiała (por. art. 76)1. Już jednak w 1938 r. instytucja sędziego pokoju została zlikwidowana i nigdy nie powrócono do niej w żadnej formie. Praktyka, jak się wydaje, sfalsyfikowała więc instytucję sędziego pokoju, o którą później niespecjalnie się nawet upominano. Zgodnie uznano, że elementy mające demokratyzować sądownictwo mogą być zapewnione poprzez inne elementy,jak np. ławnicy, którzy dużo bardziej kojarzyli się z elementem społecznym w wymiarze sprawiedliwości aniżeli sędziowie pokoju. Przynajmniej po części wynikało to z przeciwstawiania sędziów ławnikom,bez dokonywania jakiejś pogłębionej analizy ogólnej kategorii sędziów i rozróżnienia pomiędzy tzw. sędzią zawodowym a sędzią honorowym,niezawodowym, społecznym czy wreszcie sędzią pokoju. Stąd też nie podjęto żadnych starań, aby nadać sądownictwu demokratyczną legitymację m.in. przy pomocy instytucji sędziego pokoju. Należy wskazać,1 Trzeba jednak pamiętać, że sądownictwo pokoju funkcjonowało na ziemiach polskich już od XIX w. na podstawie przepisów państw zaborczych.10 JAROSŁAW SZYMANEKże również dokonując radykalnej transformacji ustrojowej, po 1989 r.nie zainicjowano prac, choćby studyjnych, których celem miałoby być utworzenie instytucji sędziego czy sądu pokoju. Być może wynikało to z generalnego pominięcia kwestii sądownictwa przy okazji dokonywania zmian konstytucyjnych wskazujących przejście od PRL doIII RP. Procedowane zmiany kwestie wymiaru sprawiedliwości raczej omijały i co najwyżej petryfikowały wcześniejsze zmiany z lat 80. XX w.,nie proponując ani nowych tematów, ani – tym bardziej – nowych instrumentów i rozwiązań2. W konsekwencji, co może dziwić, okres transformacji nie przywołał w ogóle tematu sędziów pokoju, a zmiany w obrębie sądownictwa były ukierunkowane na zupełnie inne kwestie,np. dwuinstancyjność sądownictwa administracyjnego czy profesjonalizacja zawodu sędziego. Temu ostatniemu towarzyszyło odejście od asesorów i ławników sądowych, co później zresztą wygenerowało problem tzw. czynnika społecznego w sądownictwie, który właściwie –w następstwie dokonanych zmian ustrojowych i strukturalnych – został wyeliminowany. W jakimś sensie to właśnie uświadomiło problem deficytu demokratycznej legitymacji władzy sądowniczej, którą przez lata próbowano budować, instalując nowe gwarancje instytucjonalne sądownictwa. W efekcie autonomizując sądownictwo w imię poszanowania jego odrębności i niezależności, zapomniano jednak o jego instytucjonalnym tle i o tym, że nie jest ono i nie może być zupełnie autonomiczne, gdyż natura podzielonych władz tworzy rozmaitego rodzaju związki i zależności, które mają przeciwdziałać możliwym wynaturzeniom i patologiom władzy. Sieci powiązań i demokratyczne bądź też społeczne elementy sądownictwa nie są więc bynajmniej dysfunkcją wymiaru sprawiedliwości czy – tym bardziej – zaprzeczeniem jego ustrojowych zasad, takich jak odrębność, niezależność czy bezstronność. Są istotnym zabezpieczeniem i formą poddania sądownictwa społecznej kontroli, a także zbliżenia ze społeczeństwem, dla którego sąd i sędzia nie może być „wieżą z kości słoniowej”. Na bazie takich m.in. przemyśleń pojawiły się z wolna, a później przybrały na2 Por. J. Szymanek, The context and meaning of judicial reforms in Polandafter 2015, “The Warsaw Institute Review” 2021, nr 1, s. 92 i n. WPROWADZENIE: SPECYFIKA SĄDOWNICTWA POKOJU 11sile różnego rodzaju dywagacje dotyczące ewentualności powołania w polskich warunkach sądownictwa pokoju. Wszystkie one akcentowały potrzebę zbliżenia sądu do obywatela, a tym samym demokratyzacji sądów oraz potrzebę silniejszego uwzględniania w wymierzaniu sprawiedliwości takich zasad jak słuszność czy sprawiedliwość. Tym samym stworzono odpowiedni klimat dla dyskusji na temat sądownictwa pokoju, które w krótkim czasie stało się znakiem rozpoznawczym postulowanego procesu reform całego wymiaru sprawiedliwości.

Facebook
YouTube