Podstawy prawne zawarte są w postanowieniach art. 19 ust. 3 lit. b Traktatu o Unii Europejskiej oraz art. 267 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, podstawy traktatowe są wystarczające dla sądu krajowego, aby pytaniem prejudycjalnym wystąpić, co nie wyklucza istnienia krajowych regulacji w tym zakresie. Należy podkreślić, że nie mogą one w zbyt dużym stopniu ograniczać autonomii sądu krajowego. Wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym jest uprawnieniem sadu krajowego, ale jeśli pytanie jest podniesione w sprawie zawisłej przed sądem, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, to jest on zobowiązany wnieść sprawę do Trybunału.
Istotne dla procedury trybu prejudycjalnego są także: Statut Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Regulamin Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W zależności od okoliczności konkretnej sprawy, postępowanie może toczyć się w trybie zwykłym, pilnym i przyspieszonym. Tryb pilny jest zarezerwowany dla spraw dotyczących osób pozbawianych wolności. Natomiast tryb przyspieszony jest uruchamiany na wniosek sądu odsyłającego lub w wyjątkowych przypadkach także z urzędu, jeśli charakter sprawy wymaga niezwłocznego jej rozstrzygnięcia. Decyzje w tym zakresie podejmuje prezes TS UE, po zapoznaniu się ze stanowiskiem sędziego sprawozdawcy i rzecznika generalnego. Można wyróżnić także tzw. tryb uproszczony, odnosi się on jednak do formy w jakiej Trybunał udziela odpowiedzi. Rozstrzygniecie sprawy w tym trybie jest możliwe jedynie z urzędu. Dotyczy to spraw, kiedy pytanie skierowane do Trybunału jest identyczne z pytaniem, w którego przedmiocie Trybunał już orzekł, a także jeżeli odpowiedź na pytanie prejudycjalne można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa lub jeśli odpowiedź na pytanie nie pozostawia żadnych uzasadnionych wątpliwości. Należy podkreślić, że postanowienie z uzasadnieniem ma takie samo znaczenie i taką samą moc wiążącą jak wyrok.
Zasadniczym pytania prejudycjalnego jest zapewnieniu jednolitej interpretacji i stosowania prawa UE we wszystkich państwach członkowskich. W konsekwencji celem orzeczenia prejudycjalnego jest dokonanie wykładni prawa unijnego lub orzeczenie o ewentualnej nieważności aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki organizacyjne Unii (aktów prawa pochodnego). Kompetencja TS UE ogranicza się do orzekania w przedmiocie wykładni i ważności wyłącznie prawa unijnego i nie może odnosić się do kwestii ważności norm prawa krajowego.
Warto zaznaczyć, że pytanie prejudycjalne nie jest w żadnym wypadku procedurą odwoławczą, czy też przekazującą kwestie ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy do TS UE. Odpowiedź Trybunału, w postaci orzeczenia prejudycjalnego, odnosi się wyłącznie do postanowień prawa unijnego, natomiast rolą sądu krajowego jest wydanie rozstrzygnięcia i zastosowanie tych norm zgodnie z wykładnią przeprowadzoną przez TS UE.
Podsumowując, między Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej a sądami krajowymi, nie zachodzi relacja hierarchicznego podporządkowania, a relacja współpracy, wynikająca z zasady lojalnej współpracy, którą są objęte także sądy jako organy państw członkowskich. Z tej też przyczyny procedura prejudycjalna bywa określana jako „dialog orzeczniczy między TSUE a sądami państw członkowskich UE”.
Analizując statystyki dotyczące wpływających do Trybunału wniosków o wydanie orzeczenia prejudycjalnego, można stwierdzić, że stanowią one przeważającą część wszystkich wpływających do Trybunału spraw. Jest to tendencja wzrostowa od momentu powstania tej instytucji w 1951 r. na mocy Traktatu paryskiego. Należy zwrócić uwagę, iż w 2009 r., liczba pytań prejudycjalnych kierowanych do Trybunału, przekroczyła 50% wszystkich trafiających tam spraw (302 z 562) i od tego momentu ponad połowa spraw, którymi zajmuje się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej to pytania prejudycjalne. W roku 2021 odsetek ten wyniósł 67,66%. Od momentu przystąpienia przez Polskę do UE w 2004 r. do końca 2021 r., polskie sądy skierowały do Trybunału 256 pytań prejudycjalnych,
Statystki Trybunału z ostatnich 10 lat pokazują, że pytania dotyczą najczęściej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, przepisów podatkowych i wątpliwości dotyczących zbliżania ustawodawstw, ale także transportu, ochrony konsumentów czy pomocy państwa. Jako przykład, można przywołać dane za rok 2019 r. Łącznie do Trybunału trafiło 641 odesłań prejudycjalnych, które stanowiły 66 % wszystkich spraw, z czego: 103 pytania dotyczyły przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, 72 ochrony konsumentów a 67 kwestii podatkowych.
Czas oczekiwania na orzeczenie prejudycjalne TS UE jest uzależniony od poziomu zawiłości sprawy, a przede wszystkim od trybu w jakim będzie rozpatrywane pytanie. Ze statystyk wynika, że w ostatnich latach postepowanie prejudycjalne, które toczy się w zwykłym trybie trwa między 15 a 16 miesięcy, w trybie innym około 4 miesięcy, natomiast w trybie przyspieszonym dane są najbardziej zróżnicowane, ponieważ takie postępowania w 2016 r. trwały około 4 miesięcy, natomiast w 2019 r. już niemal 10 miesięcy.
