Omawiając podział kompetencji między UE a państwami członkowskimi należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia „kompetencja”. Zgodnie z definicją słownikową, jest to zakres uprawnień urzędu lub urzędnika do zajmowania się określonymi sprawami i podejmowania dotyczących ich decyzji. Podział kompetencji jest więc podziałem zakresu uprawnień między UE a państwami członkowskimi i ma swoje podstawy w postanowieniach traktatowych (tzw. prawie pierwotnym).
W świetle postanowień traktatowych można wyróżnić następujące kategorie kompetencji: 1) kompetencje wyłączne UE; 2) kompetencje dzielone i 3) kompetencje wyłączne państw członkowskich.
Z podziałem kompetencji związana jest ściśle zasada przyznania, będąca jedną z naczelnych zasad prawa międzynarodowego, która także znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 5 ust 1 i 2 TUE. Zasada ta oznacza, że Unia działa wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych jej przez państwa członkowskie w Traktatach i to nie „w ogóle”, ale do osiągnięcia określonych w nich celów, natomiast wszelkie kompetencje nieprzyznane Unii należą do państw członkowskich. Z kolei w zakresie kompetencji dzielonych, obowiązuje zasada zajętego pola, którą wyraża art. 2 ust. 2 TFUE. Oznacza to, że w zakresie kompetencji dzielonych państwa członkowskie mogą stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w tej dziedzinie, dopóki UE nie postanowi uregulować ich sama i analogicznie jeśli UE zrezygnuje z regulowania niektórych kwestii uprawnienie to powraca do państw członkowskich.
Podział kompetencji łączy się z kwestią przekroczenia uprawnień. Każde działanie poza przyznanym zakresem uprawnień jest określane jako działanie ultra vires. Konsekwencją takiego działania jest jego nieważność z mocy prawa, a tym samym brak przymiotu obowiązywania. Jako przykład działania ultra vires można wskazać np. orzeczenia TSUE, dotyczące obszarów zastrzeżonych dla państw członkowskich, np. organizacji wymiaru sprawiedliwości.
Podział na kompetencje wyłączne i dzielone nie jest niczym niezwykłym. Można go odnaleźć, chociażby w Ustawie Zasadniczej Federacji Niemieckiej, analizując podział na kompetencje wyłączne federacji i kompetencje wyłączne landów. Art. 70 niemieckiej konstytucji przewiduje podział na ustawodawstwo wyłączne federacji i ustawodawstwo konkurencyjne. Jest to podział analogiczny do podziału na kompetencje wyłączne i dzielone obowiązującego na gruncie prawa unijnego, gdyż zgodnie z art. 72 w zakresie ustawodawstwa konkurencyjnego kraje związkowe są uprawnione do wydawania ustaw, dopóki, i na ile, federacja w drodze ustawy nie skorzysta ze swoich uprawnień ustawodawczych. Dodając do tego zasadę domniemania kompetencji na rzecz krajów związkowych wynikającą z art. 30 UZN, która można sprowadzić do stwierdzenia, że organy federalne mogą działać tylko tam, gdzie zezwala na to UZN, należy uznać, że podział ten jest analogiczny do podziału kompetencji między UE a państwa członkowskie.
Kompetencje wyłączne UE określa art. 3 TFUE. Zgodnie z nim Unia ma wyłączne kompetencje w następujących dziedzinach: a) unia celna; b) ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego; c) polityka pieniężna w odniesieniu do Państw Członkowskich, których walutą jest euro; d) zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa; e) wspólna polityka handlowa. Unia ma także wyłączną kompetencję do zawierania umów międzynarodowych, jeżeli ich zawarcie zostało przewidziane w akcie ustawodawczym Unii lub jest niezbędne do umożliwienia Unii wykonywania jej wewnętrznych kompetencji lub w zakresie, w jakim ich zawarcie może wpływać na wspólne zasady lub zmieniać ich zakres.
Kompetencje dzielone określa z kolei art. 4 TFUE. Na jego podstawie Unia dzieli kompetencje z Państwami Członkowskimi, jeżeli Traktaty przyznają jej kompetencje, które nie dotyczą dziedzin określonych w innych artykułach. Kompetencje dzielone między Unią a państwami członkowskimi stosują się do następujących dziedzin: a) rynek wewnętrzny; b) polityka społeczna w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie; c) spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna; d) rolnictwo i rybołówstwo, z wyłączeniem zachowania morskich zasobów biologicznych; e) środowisko; f) ochrona konsumentów; g) transport; h) sieci transeuropejskie; i) energia; j) przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; k) wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do aspektów określonych w niniejszym Traktacie. W dziedzinach badań, rozwoju technologicznego i przestrzeni kosmicznej Unia ma kompetencje do prowadzenia działań, w szczególności do określania i realizacji programów, jednakże wykonywanie tych kompetencji nie może doprowadzić do uniemożliwienia Państwom Członkowskim wykonywania ich kompetencji. W dziedzinach współpracy na rzecz rozwoju i pomocy humanitarnej Unia ma kompetencje do prowadzenia działań i wspólnej polityki, jednakże wykonywanie tych kompetencji nie może doprowadzić do uniemożliwienia Państwom Członkowskim wykonywania ich kompetencji.
Podsumowując, kompetencje niewymienione powyżej należą wyłącznie do państw członkowskich, a ich wykonywanie jest elementem suwerenności każdego z państw. Kompetencje przekazane UE, można określić jako przekazanie pewnej części suwerennych uprawnień, jednak zawsze musi się to odbyć zgodnie z prawodawstwem poszczególnych państw. Wynika to z istoty zasady przyznania, która jest podstawą wzajemnych relacji między UE a państwami członkowskimi.
