Mechanizm europejskiej inicjatyw ustawodawczej (EIO) pozwala na wszczęcie dyskusji na poziomie transnarodowym dotyczącej zmian w prawie Unii i finalnie doprowadzić do możliwości przedstawienia propozycji legislacyjnej (art. 11 ust. 4 TUE). Podmiotem uprawnionym do przedłożenia EIO jest milion obywateli UE, mających obywatelstwo znacznej liczby państw członkowskich. Przedmiotem EIO mogą być sprawy, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie Traktatów wymaga aktu prawnego Unii. Przedstawiana sprawa powinna pozostawać w zakresie uprawnień Komisji, która jest jej adresatem.
Do przedłożenia wniosku legislacyjnego wymagane jest spełnienie ilościowych i jakościowych kryteriów. Inicjatywa powinna zabrać co najmniej milion ważnych deklaracji poparcia (kryterium ilościowe). Deklaracje poparcia może złożyć każdy, kto ukończył 18 lat i posiada obywatelstwo Unii tzn. obywatelstwo jednego z państw członkowskich (art. 11 ust. 4 TUE). Dodatkowo państwo członkowskie może obniżyć kryterium do 16 lat. Zasadniczo minimalny wiek powinien odpowiadać wiekowi, w którym obywatele uzyskują czynne prawo wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Kryterium jakościowe polega na zapewnieniu minimalnej reprezentacji państw członkowskich. Po pierwsze, podpisy powinny pochodzić od obywateli znacznej liczby państw członkowskich. Przez znaczną liczbę należy rozumieć jedną czwartą państw członkowskich (obecnie 7), w których przekroczono wymagane progi liczby sygnatariuszy. Progi odpowiadają liczbie posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w każdym z państw członkowskich, pomnożonej przez całkowitą liczbę posłów do Parlamentu Europejskiego, która aktualnie wynosi 705 (zastosowanie zasady degresywnej proporcjonalności). Po drugie, kryterium jakościowe obejmuje domicyl członków grupy organizatorów EIO. Grupa organizatorów powinna składać się z osób, które zamieszkują 7 różnych państw członkowskich. Wybór kryterium zróżnicowania domicylu, a nie obywatelstwa organizatorów, także jest związany z czynnym prawem wyborczym do Parlamentu Europejskiego (PE) i instytucją obywatelstwa Unii.
Europejska Inicjatywa Obywatelska może dotyczyć obszarów uprawnień Komisji Europejskiej (KE), gdzie ta posiada prawo bezpośredniej inicjatywy legislacyjnej. Ponadto KE może odrzucić wnioski, które są niepoważne, dokuczliwe lub stanowią nadużycie. Inicjatywa powinna być także zgodna z wartościami Unii i postanowieniami KPP. Nie może w szczególności dotyczyć Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, w ramach których uprawnienia KE są ograniczone na rzecz form współpracy międzyrządowej. Szeroko także należy interpretować pojęcie aktów prawnych, których inicjatywa może dotyczyć. W sposób oczywisty obejmują one kategorię aktów ustawodawczych, ale nie jest to katalog zamknięty. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu, EIO może przykładowo dotyczyć decyzji o wszczęciu negocjacji w celu zawarcia umowy międzynarodowej. Ponadto postulaty EIO mogą dotyczyć zarówna ustanowienia nowego aktu prawnego jak i uchylenia lub zmiany już istniejącego aktu. Szeroka wykładnia pojęcia aktu prawnego jest osadzona na zasadach demokratycznych Unii i dążeniu do pogłębiania dialogu ze społeczeństwem obywatelskim.
Przedłożenie propozycji prawodawczej w ramach procedury EIO nie obliguje KE do zainicjowania procedury prawodawczej i tym bardziej nie zobowiązuje PE ani Rady Unii Europejskiej do przyjęcia aktu prawnego. Mechanizm EIO zbudowany jest na czasochłonnej, wymagającej spełnienia wielu formalności, kosztochłonnej i wieloetapowej procedurze. Zasadniczo rozpoczyna się jeszcze przed przedłożeniem wniosku o rejestrację, nałożonym na Komisję Europejską i organy krajowe, obowiązkiem informacyjnym. Informowanie o możliwości przedłożenia EIO ma bowiem zbliżać obywatela do UE i pogłębiać jego wiedzę na temat procesu integracyjnego. Kolejny etap rozpoczyna się wraz z przedstawieniem przez grupę obywateli wniosku w sprawie EIO i wpisaniem go do właściwego rejestru. Rejestracja wniosku umożliwia rozpoczęcie etapu zbierania deklaracji poparcia wśród obywatelu Unii, który trwa 1 rok. Decyzja Komisji Europejskiej o rejestracji wniosku wyznacza zakres przedmiotowy i rozpoczyna proces deliberacji. Jeżeli przedmiotowa inicjatywa uzyska co najmniej milion deklaracji poparcia dyskusja nad propozycją zmiany prawa Unii zostaje przeniesiona na forum Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, a w dyskusji nad EIO uczestniczą także przedstawiciele pozostałych instytucji i organów posiadających kompetencje prawodawcze. Komisja Europejska po wysłuchaniu grupy organizatorów EIO, zachowując pozycję quasi-monopolisty inicjatywy legislacyjnej, autonomicznie podejmuje decyzję o przygotowaniu wniosku legislacyjnego będącego odpowiedzią na żądania organizatorów.
