Istotne w procesie integracji europejskiej jest też dyskusje nad reformą instytucjonalną kompetencji Parlamentu Europejskiego. Warto nadmienić, iż Parlament od początku starał się partycypować w tworzeniu prawa wspólnotowego, uczestnicząc w procedurze konsultacji, co oznaczało obowiązek zasięgnięcia opinii parlamentu przed otrzymaniem przez Radę końcowej wersji projektu aktu prawa wspólnotowego od Komisji Europejskiej. Konieczność zasięgnięcia tej opinii została umocniona przez orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, który w sprawie „Izoglukoza – Kwoty produkcji” z 1980 r. uznał za częściowo nieważny akt Rady przyjęty bez zasięgnięcia uprzednio opinii PE[1]. Dodać należy, że na mocy Traktatów Parlament jest niezależny w organizowaniu swojej pracy. Uchwala on swój Regulamin, stanowiąc większością głosów swoich członków (art. 232 TFUE). Z zastrzeżeniem odmiennych postanowień Traktatów Parlament Europejski stanowi większością oddanych głosów (art. 231 TFUE). 

Proces rozszerzania kompetencji PE zaczął następować już w latach 70. XX w., gdy uzyskał on kompetencje w odniesieniu budżetu wspólnotowego w ramach swoistej bikameralnej władzy budżetowej, którą PE miał realizować wspólnie z Radą w procedurze przyjmowania rocznego budżetu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej[2]. Kompetencje budżetowe były przesłanką do dalszego poszerzania kompetencji legislacyjnych PE. W sferze kompetencji kontrolnych już Zgromadzenie Parlamentarne Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali miało uprawnienie do odwołania Wysokiej Władzy, poprzedniczki KE, jednakże dalszy rozwój kompetencji w tym zakresie zapoczątkowany został poprzez zainicjowanie przez PE nieformalnej jeszcze procedury inwestytury przy zatwierdzaniu składu Komisji. Formalnie na gruncie przepisów traktatu obowiązuje zasada odpowiedzialności politycznej władzy wykonawczej (KE) przed parlamentem (PE), realizowana w procedurze powołania (tzw. prawo podwójnej inwestytury) i prawie do odwoływania poprzez uchwalenie wotum nieufności[3]. Przyjęty wymóg większości kwalifikowanej 2/3 głosów deputowanych skutecznie ogranicza jednak PE egzekwowanie tej zasady, gdyż w realiach politycznych dotychczasowego składu PE trudno sobie wyobrazić zaistnienie takiej większości, zazwyczaj bowiem w parlamentach narodowych uchwalenie wotum nieufności następuje większością bezwzględną (w różny sposób ustalaną).

W procesie rozszerzania kompetencji najefektywniejsza okazała się sfera kompetencji prawodawczych. W tym zakresie zmianę jakościową zapoczątkował Jednolity Akt Europejski, na podstawie którego PE uzyskał realny wpływ na rozszerzanie Wspólnoty o kolejne państwa członkowskie na podstawie tzw. procedury zgody, natomiast na podstawie procedury współpracy możliwość zajęcia bardziej stanowczego stanowiska wobec projektów legislacyjnych, włącznie z prawem weta wobec poprawek wniesionych przez Radę. Procedura współpracy umożliwiła PE uczestnictwo w kształtowaniu konkretnych kierunków integracji, początkowo jedynie na zasadzie zajęcia negatywnego stanowiska wobec propozycji legislacyjnych Rady i Komisji. Dopiero ustanowienie w Traktacie z Maastricht procedury współdecydowania było przełomowym momentem rozpoczynającym proces przechodzenia PE od statusu „bezzębnego” do efektywnego współlegislatora, umożliwiając mu, szczególnie po zmianach przyjętych w Traktacie Amsterdamskim, skuteczniejsze uczestnictwo w unijnym procesie decyzyjnym[4]. Wzmocnienie uprawnień legislacyjnych PE służyło też retoryce ograniczania tzw. deficytu demokratycznego w UE, gdyż równorzędny wpływ na tworzenie prawa unijnego uzyskał jedyny organ mający bezpośredni demokratyczny mandat do występowania w imieniu wyborców z państw członkowskich.

Zmiany w zakresie uprawnień legislacyjnych PE były „ukoronowaniem” ewolucji pozycji Parlamentu. Przede wszystkim procedurę współdecydowania przemianowano na „zwykłą procedurę ustawodawczą”, w ramach której PE uzyskał równorzędne uprawnienia legislacyjne z Radą UE. Ponadto traktat lizboński ograniczył liczbę procedur legislacyjnych do dwóch, tj. zwykłej i specjalnej, która zastąpiła dotychczasowe procedury konsultacji i zgody. Najważniejsze z punktu uprawnień Parlamentu było rozszerzenie zakresu stosowania zwykłej procedury legislacyjnej na te obszary integracji, których udział PE w tworzeniu prawa był ograniczony do konsultacji lub zgody. Decydujący był fakt, że 95% aktów ustawodawczych miało być odtąd uchwalanych razem przez PE i Radę[5]. Ewolucja znaczenia PE w wymiarze instytucjonalnym dokonała się nie tylko w sferze funkcji kontrolnych i legislacyjnych, ale również funkcji kreacyjnej wiążącej się z powoływaniem innych organów UE. Zgodnie z art. 14 TFUE PE wybiera przewodniczącego KE i współuczestniczy w procesie wyłaniania jej całego składu. W traktacie lizbońskim formalnie uzależniono wybór przewodniczącego KE od wyników wyborów do PE, któremu Rada Europejska przedstawia kandydata na przewodniczącego. Parlamenty narodowe od początku uczestniczyły w procesie integracji europejskiej – ratyfikowały traktaty założycielskie, rewizyjne i akcesyjne, przeprowadzały transpozycję europejskiego prawa wtórnego do wewnętrznych porządków prawnych i kontrolowały swoje rządy w zakresie ich poczynań na arenie europejskiej. Co warto podkreślić, do 1979 r. parlamenty narodowe miały swoją bezpośrednią reprezentację na poziomie Wspólnoty poprzez udział przedstawicieli parlamentów w składzie PE.

Na poziomie traktatowym regulacje dotyczące roli parlamentów narodowych znalazły się w Protokole nr 9 w sprawie roli parlamentów państw członkowskich UE, dołączonym do TFUE i traktatów ustanawiających Wspólnotę Europejską na mocy Traktatu z Amsterdamu. Były to postanowienia dotyczące informowania parlamentów i umożliwiające im odgrywanie pewnej roli w badaniu projektów legislacyjnych pod kątem zgodności z zasadą pomocniczości. Druga część protokołu formalnie włączyła do prawa traktatowego Konferencję Organów Wyspecjalizowanych w Sprawach Wspólnotowych (dalej: COSAC), stanowiącą reprezentację komisji ds. europejskich parlamentów narodowych. Na konieczność zwiększenia roli parlamentów narodowych wskazano w dołączonej do podpisanego w 2001 r. Traktatu z Nicei Deklaracji w sprawie przyszłości Unii (nr 23), w związku z planowanym rozszerzeniem Unii o państwa Europy Środkowo-Wschodniej. W efekcie dyskusji z udziałem przedstawicieli parlamentów w ramach powołanego Konwentu w sprawie przyszłości Europy uznano konieczność bezpośredniego udziału parlamentów w unijnych procesach decyzyjnych, co znalazło odzwierciedlenie w przyjętym w 2004 r. Traktacie Konstytucyjnym. Chociaż sam traktat nie wszedł w życie, to jego postanowienia, także te odnoszące się do parlamentów narodowych stanowiły podstawę zmian wprowadzonych na podstawie Traktatu z Lizbony.

Nowe kompetencje przyznane parlamentom narodowym są zróżnicowane pod względem siły oddziaływania na proces decyzyjny w UE. Parlamenty dysponują prawem weta w procedurze zmiany traktatów, sprzeciw jednego nawet parlamentu skutkuje zablokowaniem generalnej procedury pomostowej z art. 48 ust. 7 TFUE (uproszczony tryb zmiany traktatów). Zgodnie z tą procedurą parlamenty narodowe są informowane o inicjatywach Rady Europejskiej dotyczących przejścia z procedury specjalnej na zwykłą oraz z jednomyślności na większość kwalifikowaną w ramach tzw. generalnej procedury pomostowej (określanej też procedurą kładki). Sprzeciw jednego tylko parlamentu, w ciągu sześciu miesięcy od otrzymania inicjatywy Rady Europejskiej w sprawie procedury uproszczonej, blokuje procedurę, czyli powoduje, że decyzja Rady Europejskiej nie zostaje przyjęta. Prawo sprzeciwu odnosi się też do sektorowej procedury pomostowej z art. 81 ust. 3 TFUE (zmiana procedury przyjmowania aktu w zakresie prawa rodzinnego o skutkach transgranicznych). Wcześniej parlamenty narodowe nie dysponowały podobnym narzędziem. Ponadto w ramach zwykłej procedury zmiany traktatów przedstawiciele parlamentów wchodzą w skład Konwentu rozpatrującego propozycje zmian i przyjmującego zalecenia dla konferencji międzyrządowej.

Następną sferą kompetencji parlamentów jest prawo czuwania nad przestrzeganiem zasady pomocniczości, którego najważniejszym elementem jest mechanizm wczesnego ostrzegania (żółta i pomarańczowa kartka) włączający parlamenty w sposób bezpośredni we wdrażanie tej zasady. Mechanizm zakłada, że wystawienie żółtej kartki może doprowadzić do zmiany lub wycofania projektu aktu ustawodawczego niezgodnego, zdaniem parlamentów, z zasadą pomocniczości, a pomarańczowej – do przerwania zwykłej procedury prawodawczej w trybie uproszczonym albo przez Parlament Europejski albo przez Radę. Mechanizm wczesnego ostrzegania daje parlamentom narodowym możliwość bezpośredniej interwencji w unijny proces legislacyjny. Mechanizm ten wydłużył również z sześciu do ośmiu tygodni czas na przedstawienie przez parlamenty uzasadnionej opinii w sprawie niezgodności projektu legislacyjnego z zasadą pomocniczości.

Mechanizm wczesnego ostrzegania przewiduje, że każdy parlament narodowy lub każda izba może przesłać przewodniczącym PE, Rady i Komisji – w terminie ośmiu tygodni od przekazania parlamentom projektu aktu ustawodawczego w językach urzędowych uzasadnioną opinię w sprawie jego niezgodności z zasadą pomocniczości. Każdemu parlamentowi przysługują dwa głosy (w przypadku parlamentów dwuizbowych każda izba ma jeden głos). Zgodnie z art. 7 Protokołu nr 2, instytucja unijna będąca autorem projektu aktu ustawodawczego bierze pod uwagę uzasadnione opinie. Jeżeli uzasadnione opinie stanowią jedną trzecią, a w przypadku opinii na podstawie art. 76 TFUE – jedną czwartą głosów przyznanych parlamentom narodowym, wówczas projekt musi zostać poddany ponownej analizie (żółta kartka). W efekcie tej analizy autor projektu (Komisja, grupa państw członkowskich, PE, TS, EBC, EBI) może podjąć decyzję o podtrzymaniu, zmianie lub wycofaniu projektu. Decyzja musi zawierać uzasadnienie. Natomiast pomarańczowa kartka może zostać przyznana tylko w ramach zwykłej procedury ustawodawczej i tylko w odniesieniu do projektów autorstwa Komisji. Jeżeli uzasadnione opinie o niezgodności projektu aktu ustawodawczego z zasadą pomocniczości stanowią co najmniej zwykłą większość głosów przyznanych parlamentom narodowym (co w praktyce oznacza 50% głosów plus jeden głos, czyli większość bezwzględną), Komisja, po ponownej analizie, może podtrzymać, zmienić lub wycofać projekt. W razie podtrzymania projektu, Komisja przedstawia uzasadnioną opinię dotyczącą jego zgodności z zasadą pomocniczości, a Parlament Europejski lub Rada po zapoznaniu się z uzasadnionymi opiniami parlamentów narodowych i Komisji, mogą odrzucić projekt przed zakończeniem pierwszego czytania. Potrzeba w tym celu większości głosów wynoszącej 55% członków Rady (nie jest wymagany tzw. test demograficzny) lub zwykłej większości głosów w PE (próg obniżony w stosunku do zwykłej procedury, w której PE odrzuca projekt większością kwalifikowaną). Parlamenty narodowe nie są w stanie samodzielnie zablokować projektu aktu ustawodawczego.

Istotnym uzupełnieniem kompetencji parlamentów narodowych w tym zakresie jest wzmocnienie ich roli w związku ze stosowaniem tzw. klauzuli elastyczności na podstawie art. 352 TFUE, która pozwala podejmować działania nieprzewidziane w traktatach, lecz niezbędne dla osiągnięcia określonych w nich celów, z wyłączeniem celów związanych ze wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa. Obecnie Komisja ma obowiązek „zwracać uwagę” parlamentów na wnioski legislacyjne, których podstawą jest ten artykuł traktatu w ramach procedury kontroli stosowania zasady pomocniczości. Warto też odnotować, że na skutek likwidacji filarowej struktury UE, rozszerzeniu uległ zakres przedmiotowy stosowania zasady pomocniczości, gdyż objęte nią akty ustawodawcze są wydawane we wszystkich dziedzinach, z wyjątkiem wyżej wspomnianej wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Ponadto zgodnie z traktatem zasada ta obowiązuje nie tylko na poziomie centralnym, lecz również na poziomie regionalnym i lokalnym. Uzupełnieniem tej kompetencji jest możliwość wniesienia skargi do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości przez parlament narodowy, za pośrednictwem własnego rządu, w sprawie aktu ustawodawczego naruszającego zasadę pomocniczości, co nazywane jest niekiedy czerwoną kartką (art. 8 Protokołu nr 2).

Skuteczne skorzystanie ze swoich uprawnień w zakresie kontroli przestrzegania zasady pomocniczości, utrudnia parlamentom narodowym stosunkowo krótki termin na zgłaszanie zastrzeżeń, biorąc pod uwagę to, że zgłoszenie zastrzeżeń do Komisji musi dokonać co najmniej 1/3 legislatur krajowych (tzw. żółta kartka) i 1/2 legislatur krajowych by zgłosić zastrzeżenia do Rady i PE (tzw. pomarańczowa kartka). Ponadto parlamentom narodowym brakuje bezpośrednich możliwości zablokowania przygotowywanych projektów (tzw. czerwona kartka). Przejawem iluzoryczności tej kompetencji jest bardzo mała liczba nadsyłanych uzasadnionych opinii, wynikająca też z trudności w koordynacji pracy przynajmniej minimalnej liczby parlamentów[6]. Sytuacja, kiedy KE stara się ograniczać rolę parlamentów narodowych w ramach procedury kontroli zasady pomocniczości do funkcji konsultacyjnej, w bardzo niewielkim zakresie respektując opinie przedstawiane przez parlamenty, utwierdza wśród deputowanych parlamentów narodowych przeświadczenie o nieskuteczności wdrażania tej procedury.

Parlamenty narodowe dysponują wzmocnionym prawem do otrzymywania informacji – usprawniono mechanizm informowania, rozszerzając m.in. katalog dokumentów i informacji przesyłanych bezpośrednio parlamentom [np. projekty aktów ustawodawczych, dokumenty planowania legislacyjnego, wnioski o przystąpienie do UE, propozycje zmian traktatów, informacje nt. ocen realizacji przez państwa członkowskie polityk w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (PWBiS)] oraz rozszerzając listę instytucji unijnych zobowiązanych do bezpośredniego przekazywania informacji i dokumentów (poprzednio była to tylko Komisja Europejska).

Parlamenty uzyskały prawo monitorowania przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, co oznacza udział parlamentów w mechanizmach oceniających wykonanie polityk Unii w dziedzinie PWBiS oraz w politycznej kontroli Europolu i ocenie działalności Eurojustu, gdyż poprzednio to COSAC był uprawniony do przedstawiania uwag na temat działań legislacyjnych Unii w odniesieniu do PWBiS. Parlamenty narodowe biorą udział w rozszerzonej współpracy międzyparlamentarnej – nowe mechanizmy współpracy mogą objąć organizowanie debat nad wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa, w tym wspólną polityką bezpieczeństwa i obrony. W Traktacie z Lizbony współpraca międzyparlamentarna po raz pierwszy zyskała podstawę traktatową. W art. 12 lit. F TFUE mówi się, że parlamenty narodowe przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania Unii, uczestnicząc we współpracy międzyparlamentarnej między parlamentami narodowymi i Parlamentem Europejskim. Z art. 9 Protokołu nr 1 wynika natomiast, że Parlament Europejski i parlamenty narodowe wspólnie określają sposób organizacji skutecznej i systematycznej współpracy międzyparlamentarnej w Unii. Jest to istotne w świetle nowych uprawnień parlamentów narodowych, takich jak np. mechanizm wczesnego ostrzegania, które mogą zostać zrealizowane tylko w drodze ścisłego współdziałania. Organizacja skutecznej współpracy zakłada też uregulowanie kwestii planowania i koordynacji spotkań międzyparlamentarnych, co jest podnoszone zarówno na forum PE, jak i Konferencji Przewodniczących Parlamentów UE czy Konferencji Komisji do spraw Unijnych Parlamentów Unii Europejskiej[7].

Wiele lat toczy się debata na temat reformy ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego. Duży impuls do zmian dał brexit (między innym zmiana z 2018 r. w Decyzji Rady z 1978 r., poprzednia była w 2002 r. oraz procedowany projekt rozporządzenia Rady z 2018 r.[8]) Piotr Kobza stwierdza na temat reformy PE: „Jednym z głównych instytucjonalnych beneficjentów brexitu i liderem działań w kierunku federalistycznym może być Parlament Europejski, w którym, przy okazji wyjścia Wielkiej Brytanii, może zmaterializować się pomysł utworzenia «mandatów europejskich»[9], w których zwycięzcy wyłaniani byliby w ogólnoeuropejskich wyborach”[10]. Ideę tę popiera obecny prezydent Francji, Emmanuel Macron[11] i także pośrednio po ostatnich wyborach do Bundestagu jesienią 2021 r. Niemcy i ich nowy rząd SPD, FDP i Zielonych[12]. W ten sposób uczyniono by kolejny krok w kierunku przekształcenia Parlamentu Europejskiego w instytucję reprezentującą europejski demos, wybieraną według idei politycznych, nie zaś kryteriów narodowych[13]. Kwestię mandatów w PE po ewentualnym rozszerzeniu UE na państwa Bałkanów Zachodnich rozwiązano, pozostawiając 46 miejsc „wolnych” na kadencję 2019–2024, a wedle relatywnego przeliczenia powinny one dostać 66 na 751 miejsc w PE (wedle przelicznika: Czarnogóra – 6, Serbia – 17, Albania – 12, Macedonia Północna – 8, Kosowo – 8, Bośnia i Hercegowina – 12)[14]. Co oznacza, że UE prognozuje przyjęcie tylko części z nich w najbliższych latach (Serbia, Czarnogóra, może Albania i Macedonia Północna). Aczkolwiek przyjęcie któregoś z wymienionych państw regionu przed nowymi wyborami do PE w 2024 r. jest raczej niemożliwe. Prawdopodobnie najszybciej może to nastąpić w kadencji 2024–2029. Inną sprawą, postulowaną do reformy w PE jest idea „listy ponadnarodowej” i tak zwanego Spitzenkandidata (liderów listy europejskich partii politycznych – frakcji w PE na poziomie unijnym), co wymieniało się w kontekście połączenia przewodniczących RE i KE. Na razie ten pomysł nie został wcielony w życie, możliwe, że nastąpi to w kadencji 2024–2029[15]. Przy okazji powraca się także do idei ujednolicenia ordynacji wyborczej do PE[16].

Warto nadmienić na kanwie dyskusji o reformie elektoralnej PE w 2003 r. ustanowiono system finansowania europejskich partii politycznych, który umożliwia również tworzenie fundacji politycznychna szczeblu UE. Rozporządzenie (WE) nr 2004/2003 zostało uchylone i zastąpione rozporządzeniem z dnia 22 października 2014 r. w sprawie statusu i finansowania europejskich partii politycznych i europejskich fundacji politycznych. Rozporządzenie z 2014 r. zostało ostatnio zmienione w następstwie rezolucji Parlamentu z dnia 15 czerwca 2017 r. w sprawie finansowania partii politycznych i fundacji politycznych na szczeblu europejskim. W trosce o właściwe wykorzystywanie środków publicznych na finansowanie europejskich partii i fundacji politycznych na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2018/673 z dnia 3 maja 2018 r. w rezolucji tej ukazano niedoskonałości tego systemu związane z poziomem współfinansowania i z możliwością członkostwa posłów do PE w wielu partiach. Ostatnie wydarzenia ukazały potencjalne zagrożenia dla procesów wyborczych i demokracji, jakie może nieść komunikacja w Internecie (manipulacja danymi osobowymi w kontekście wyborczym). Aby zapobiec niezgodnemu z prawem wykorzystywaniu danych osobowych, przyjęto kolejne zmiany do rozporządzenia z 2014 r. w sprawie statusu i finansowania europejskich partii politycznych i europejskich fundacji politycznych z dnia 25 marca 2019 r. zmieniające rozporządzenie (UE, Euratom) nr 1141/2014 w odniesieniu do procedury weryfikacji dotyczącej naruszeń przepisów o ochronie danych osobowych w kontekście wyborów do Parlamentu Europejskiego). Uzgodnione przez Parlament i Radę nowe przepisy mają chronić proces wyborczy przed kampaniami dezinformacyjnymi w Internecie, w których nadużywa się danych osobowych wyborców. Umożliwiają one także nakładanie sankcji finansowych na europejskie partie i fundacje polityczne, które świadomie wpływają lub usiłują wywierać wpływ na wynik wyborów europejskich, wykorzystując luki w przepisach ochrony danych.

Najnowszą próbą ujednolicenia ordynacji, stanowi procedowany projekt rozporządzenia, który jest załącznikiem do rezolucji ustawodawczej Parlamentu Europejskiego z dnia 3 maja 2022 r.[17] w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia Rady w sprawie wyboru posłów do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich, uchylającego decyzję Rady (76/787/EWWiS, EWG, Euratom) oraz Akt dotyczący wyborów przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich załączony do tej decyzji. Projekt dokumentu został opracowany przez Komisję Spraw Konstytucyjnych Parlamentu Europejskiego.

Konstrukcja normatywna przyjęta w opisywanym rozporządzeniu zakłada uchylenie Aktu oraz decyzji Rady 76/787/EWWiS, EWG, Euratom ustanawiającej ten Akt. Podstawowy cel dokumentu zostały wprost zadeklarowane w pkt 1 rezolucji, zgodnie z którym Parlament Europejski „sugeruje reformę procedury wyborczej w celu konkretnego ukształtowania europejskiej sfery publicznej przez zaproponowanie wspólnych minimalnych norm i zmian legislacyjnych przed wyborami europejskimi w  2024 r.” W kolejnych punktach stwierdza się m.in., że Parlament Europejski:

1)       uważa, że zasadnicze znaczenie ma poprawa przejrzystości i demokratycznej rozliczalności Parlamentu dzięki umocnieniu europejskiego wymiaru wyborów, zwłaszcza przez przekształcenie wyborów europejskich w jednolite wybory europejskie, szczególnie poprzez ustanowienie ogólnounijnego okręgu wyborczego, w  przeciwieństwie do wachlarza 27 odrębnych krajowych procesów wyborczych, według których organizuje się obecnie wybory europejskie (pkt 2);

2)       uważa, że europejskie partie polityczne, stowarzyszenia wyborców i inne europejskie podmioty wyborcze powinny odgrywać bardziej centralną rolę w procesie wyborów europejskich, stać się wyraźnie widoczne dla wyborców oraz otrzymać odpowiednie wsparcie i finansowanie umożliwiające im wypełnianie ich roli (pkt 3);

3)       przypomina, że rozbieżność kultur wyborczych prowadzi do istnienia wielu różnych systemów wyborczych i rozbieżności w prawach wyborczych w Unii; w  związku z tym uważa, że wspólne minimalne normy demokratyczne w europejskim prawie wyborczym mogą wspierać prawdziwą europejską debatę publiczną i zapewnić równość obywateli Unii, w tym w odniesieniu do: prawa do głosowania, prawa do zarejestrowania partii, stowarzyszenia wyborców lub innych podmiotów wyborczych oraz kandydowania w wyborach; dostępu do głosowania; prezentacji kandydatów, w  tym równouprawnienia płci; dostępności głosowania dla wszystkich obywateli, zwłaszcza dla osób z niepełnosprawnościami (pkt 4);

4)       wzywa do ustanowienia wspólnych ram obejmujących poziomy odniesienia i  minimalne standardy dotyczące zasad wyborczych w całej Unii oraz sugeruje, by skoncentrować się na silnej koordynacji z krajowymi środkami służącymi wdrożeniu głównych elementów jego wniosków (pkt 5)[18].

 

Do najważniejszych zmian proponowanych w projekcie należy: (1) ustanowienie minimalnego wieku, którego osiągnięcie warunkuje nabycie czynnego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego, przy czym ustalono go na 16 lat „bez uszczerbku dla obowiązujących porządków konstytucyjnych ustanawiających minimalny wiek uprawniający do głosowania wynoszący 18 lub 17 lat” (art. 4 ust. 1 projektu rozporządzenia); (2) ustanowienie minimalnego wieku, którego osiągnięcie warunkuje nabycie biernego prawa wyborczego w ww. wyborach – 18 lat (art. 5 ust. 1 projektu); (3) nałożenie na państwa członkowskie obowiązku zapewnienia możliwości głosowania korespondencyjnego w ww. wyborach (art. 8 ust. 1 projektu); (4) utworzenie krajowego i europejskiego spisu wyborców (art. 9 projektu); (5) utworzenie ogólnounijnego okręgu wyborczego, w którym wybieranych ma być 28 posłów do Parlamentu Europejskiego w systemie list zamkniętych (art. 15 projektu); (6) ujednolicenie niektórych rozwiązań dotyczących prowadzenia kampanii wyborczej w wyborach do Parlamentu Europejskiego, w tym wprowadzenia „europejskiego okresu neutralności przedwyborczej”, rozpoczynającego się 48 godzin przed dniem wyborów, „w trakcie którego nie zezwala się na pytanie wyborców o ich intencje wyborcze” (art. 17 projektu); (7) ustanowienie jednolitego dnia, w którym przeprowadza się głosowanie w wyborach do Parlamentu Europejskiego – „9 maja ostatniego roku kadencji parlamentarnej” (art. 19 projektu); (8) powołanie Europejskiego Organu Wyborczego (art. 28 projektu)[19]. W rezolucji z dnia 26 listopada 2020 r. w sprawie podsumowania wyborów europejskich Parlament w celu usprawnienia europejskiego procesu wyborczego zalecił zbadanie, w szczególności podczas konferencji w sprawie przyszłości Europy, następujących kwestii:

1)     nowych metod głosowania zdalnego dla obywateli podczas wyborów europejskich w szczególnych lub wyjątkowych okolicznościach,

2)     wspólnych zasad przyjmowania kandydatów do udziału w wyborach oraz wspólnych zasad prowadzenia kampanii i ich finansowania,

3)     zharmonizowanych norm dotyczących biernego i czynnego prawa wyborczego we wszystkich państwach członkowskich, co obejmuje refleksję nad obniżeniem minimalnego wieku wyborców we wszystkich państwach członkowskich do 16 lat,

4)     przepisów dotyczących okresów nieobecności posłów, na przykład z powodu urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub poważnej choroby.

Ponadto Parlament wezwał państwa członkowskie, by zadbały o to, aby wszyscy uprawnieni do głosowania, w tym obywatele Unii mieszkający poza krajem pochodzenia, osoby bezdomne i więźniowie, którym przysługuje to prawo na mocy przepisów krajowych, mieli możliwość skorzystania z tego prawa. W swoim stanowisku z dnia 3 maja 2022 r. w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia Rady w sprawie wyborów posłów do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich Parlament zainicjował reformę europejskiego aktu wyborczego, której celem jest przekształcenie 27 odrębnych procesów wyborczych i rozbieżnych zasad, na których są oparte, w jednolite wybory europejskie oparte na wspólnych minimalnych normach. W systemie zaproponowanym przez Parlament każdy wyborca miałby dwa głosy: jeden, by wybrać posłów do PE w krajowych okręgach wyborczych, i jeden, by wybrać 28 dodatkowych posłów w ogólnounijnym okręgu wyborczym. Aby zapewnić zrównoważoną reprezentację geograficzną na tych listach, państwa członkowskie byłyby podzielone na trzy grupy w zależności od liczby ludności. Miejsca na listach byłyby przyznawane proporcjonalnie kandydatom z tych grup. Ogólnounijne listy kandydatów byłyby sporządzane przez europejskie podmioty wyborcze, takie jak koalicje krajowych partii politycznych bądź krajowych stowarzyszeń wyborców lub europejskie partie polityczne.

Inne propozycje obejmują:

1)     9 maja jako wspólny dzień wyborów europejskich;

2)     prawo do kandydowania w wyborach przysługujące wszystkim Europejczykom w wieku co najmniej 18 lat;

3)     obowiązkowy próg wyborczy wynoszący co najmniej 3,5% dla dużych okręgów wyborczych obejmujących co najmniej 60 mandatów;

4)     równy dostęp do głosowania w wyborach dla wszystkich obywateli, w tym osób z niepełnosprawnościami, oraz możliwość głosowania korespondencyjnego;

5)     obowiązkowe równouprawnienie płci dzięki zastosowaniu list w systemie suwakowym lub kwot;

6)     prawo obywateli do głosowania na przewodniczącego Komisji w systemie głównych kandydatów z zastosowaniem ogólnounijnych list.

Aby nadzorować cały proces i zagwarantować przestrzeganie nowych przepisów, zostałby powołany nowy Europejski Organ Wyborczy. Zgodnie z art. 223 TFUE inicjatywa ustawodawcza Parlamentu wymaga jednogłośnego zatwierdzenia przez Radę. Następnie wróci do Parlamentu, aby posłowie mogli wyrazić na nią zgodę przed zatwierdzeniem jej przez wszystkie państwa członkowskie zgodnie z ich odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi. Negocjacje z Radą rozpoczną się, gdy każde z państw członkowskich zajmie odpowiednio stanowisko w tej sprawie.

Trudno określić perspektywy wprowadzenia tak głęboko idących zmian w prawie wyborczym do PE. Wciąż obowiązujące są przepisy nowelizowane ostatnio w 2002 r., czyli jeszcze przed akcesją państw Europy Środkowej, Cypru i Malty. Jak wskazywaliśmy, zmiany w prawie podjęte w 2018 nie weszły w życie z powodu braku akceptacji przez 3 państwa w procedurze z art. 233 pkt. 1 TfUE. Ostatnia podjęta próba w postaci procedowania rozporządzenia, który jest załącznikiem do rezolucji ustawodawczej Parlamentu Europejskiego z dnia 3 maja 2022 r. w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia Rady w sprawie wyboru posłów do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich (w tym  nowy Akt dotyczący wyborów przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego jest milowy krokiem w stronę europeizacji i unifikacji prawa elektoralnego do PE. Natomiast szanse aby te zmiany weszły w życie do czasu następnych wyborów do Parlamentu są znikome, gdyż zgodnie z art. 223 pkt 1. TfUE, który stanowi, że w tym fragmencie iż „przepisy (o zmianie ordynacji do PE wchodzą w życie po ich zatwierdzeniu przez Państwa Członkowskie, zgodnie z ich odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi”. W przypadku zmiany Decyzji Rady z 2018 r. dotyczącej tego m.in. że państwa członkowskie mogą zezwolić na umieszczanie na kartach do głosowania nazwy lub znaku graficznego europejskiej partii politycznej, z którą powiązana jest dana krajowa partia polityczna lub z którą powiązany jest dany kandydat[20] nie wszystkie państwa te przepisy zatwierdziły. Stąd jest poważna wątpliwość, już od wielu lat, czy jest tak naprawdę w tej sprawie konsensus na poziomie wspólnotowym, a czas pokaże czy przepisy wejdą.

 

[1] Wyrok Trybunału z dnia 29 października 1980 r. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:61979CJ0138&from=EN oraz https://curia.europa.eu/arrets/TRA-DOC-PL-ARRET-C-0138-1979-200406995-05_00.html [dostęp: 25.01.2023 r.].
[2] J. Ruszkowski, Parlament Europejski. Dynamika instytucjonalna i kompetencyjna, Szczecin 2010, s. 187–188.
[3] R. Grzeszczak, Władza kontroli Parlamentu europejskiego, [w:] Parlament Europejski po Traktacie z Lizbony. Doświadczenia i nowe wyzwania, red. J. M. Fiszer, Warszawa 2011, s.183.
[4] A. Kreppel, Moving Beyond Procedure: An Empirical Analysis of European Parliament Legislative Influence, “Comparative Political studies” vol. 35, nr 7, s. 810, 2002, passim.
[5] J.J. Węc, Pozycja Parlamentu Europejskiego w reżimie traktatu lizbońskiego [w:] Podsumowanie siódmej kadencji Parlamentu Europejskiego, red. A. Kirpsza, P. Musiałek, D. Stolicki, Kraków 2015, s. 19–20.
[6] R. Balicki, Funkcja europejska Sejmu RP, Wrocław 2019, s. 82.
[7] K. Borońska-Hryniewiecka, Parlamenty narodowe w systemie politycznym Unii Europejskiej. Role, ambicje i ograniczenia, Warszawa 2021, s. 192. Jedynym umocowanym w traktatach organem współpracy międzyparlamentarnej, który wspiera parlamenty w tym zakresie jest właśnie COSAC. Podobnie jak dotychczas uwagi wyrażane przez COSAC nie wiążą parlamentów narodowych a nie przesądzają ich stanowiska.
[8] https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2015-0395_PL.html [dostęp 25.01.2023 r.].
[9] Cyt. za: P. Kobza, Unia Europejska po brexicie – dezintegracja czy zmiana paradygmatu, „Studia Europejskie”, 2018, nr 1, s. 20.
[10] Zob. też S. Bachrynowski, , Ujednolicenie ordynacji do Parlamentu Europejskiego, „Państwo i Prawo”, nr 3/2010, s. 53 i n.
[11] J. Szymanek, Francuskie wizje przyszłości Europy, „Infos. Zagadnienia społeczno-gospodarcze”, 2020, nr 7 (273), s. 1–4.
[12] K. Dunaj, Polityka europejska i stosunki z Polską w umowie koalicyjnej niemieckich partii politycznych, „Infos. Zagadnienia społeczno-gospodarcze”, 2021, nr 11 (292), s. 1–4.
[13] P. Kobza, op. cit., s. 20.
[14] Punkt 8 rezolucji PE z 7 lutego 2018 r. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018IP0029&from=GA [odczyt: 25.01.2023 r.].
[15] J. Barcz, Od lizbońskiej do postlizbońskiej Unii Europejskiej. Główne kierunki reformy ustrojowej procesu integracji europejskiej, Warszawa 2020, s. 240.
[16] F. Pukelsheim and Kai-Friederike Oelbermann, Reform of the European Electoral Law, “Zeitschrift für Staats- und Europawissenschaften (ZSE) / Journal for Comparative Government and European Policy”, Vol. 12, No. 4 (2014), s. 549-559.
[17] Rozporządzenia Rady w sprawie wyboru posłów do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich, uchylającego decyzję Rady (76/787/EWWiS, EWG, Euratom) oraz Akt dotyczący wyborów przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpośrednich załączony do tej decyzji (2020/2220(INL) – 2022/0902(APP)), https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-9-2022-0083_EN.html i https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0129_PL.html [odczyt 25.01.2023]. Zob też opinia BAS z 22 listopada 2022 r. nr BAS-WAP/WAPEiM-1595/22.
[18] https://www.prawo.pl/akty/dz-u-ue-c-2022-465-171,72085189.html [dostęp 25.01.2023].
[19] Opinia BAS z 22 listopada 2022 r. nr BAS-WAP/WAPEiM-1595/22, s. 5 oraz https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0129_PL.html [dostęp 25.01.2023].
[20] Ponadto przewidziano możliwość wprowadzenia przez państwa członkowskie głosowania z wyprzedzeniem, głosowania korespondencyjnego, głosowania drogą elektroniczną i głosowania internetowego w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Wreszcie zobowiązano państwa członkowskie do podjęcia niezbędnych środków w celu zapewnienia, aby podwójne głosowanie w wyborach do PE podlegało skutecznym, proporcjonalnym i odstraszającym sankcjom. Por. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2019/642250/EPRS_BRI(2019)642250_EN.pdf

Facebook
YouTube