Streszczenie
Jednym z efektów ubocznych tragicznego ataku Rosji na Ukrainę jest zmiana niemieckiej polityki wschodniej, która polega nie tylko na spóźnionej rewizji stosunków z Rosją, ale również na dekonstrukcji pojęcia Wschodu, którym dotąd zbiorczo określani był wszyscy „wschodni sąsiedzi Niemiec”. Do tej pory zarówno na poziomie organów władzy publicznej, jak i w organizacjach i instytucjach powiązanych z sektorem państwowym dominowało podobne podejście wobec wszystkich „wschodnich sąsiadów Niemiec” i nie zmieniły tego w zasadniczy sposób ani gwałtowne przemiany na przełomie lat 80. i 90. XX w., ani nawet przystąpienie 10 państw z tej części Europy do UE.
Europa Środkowa jest jeszcze słabo obecna strukturach organizacyjnych MSZ RFN, rządu federalnego, a także w umowie obecnie rządzącej koalicji z 2021 r., a nawet w „historycznych” przemówieniach kanclerza O. Scholza o zmianie czasów z 2022 r.
Brak formalnego wyodrębnienia Europy Środkowej nie przeszkadzało praktycznej realizacji przez Niemcy niektórych elementów koncepcji „Mitteleuropy” F. Naumanna w stosunku do państwa tego regionu w oparciu o ekspansję gospodarczą, jaki i rozbudowane instytucje dyplomacji kulturalnej.
Agresja Rosji, jej konsekwencja dla bezpieczeństwa i gospodarki Europy, a także kontrowersyjna polityka Niemiec wobec Rosji i Ukrainy spowodowały zachwianie do tej pory stabilnego układu gospodarczo-kulturalno-politycznego. Ta „zmiana czasów” w regionie jest coraz mocniej widoczna dla Niemiec, w pierwszej kolejności dla przedstawicieli gospodarki, ale także powoli dla decydentów politycznych. Ci ostatni, ze względu na niemieckie interesy polityczne, nie będą należeli do zagorzałych orędowników integracji regionalnej, o ile nie staną się jej patronami. Czy same państwa Europy Środkowej wykorzystają historyczną szansę na pogłębienie integracji regionalnej i zerwanie z tradycją Mitteleuropy w duchu F. Naumanna, to zależy tylko od samych zainteresowanych.
„
Zamiast wprowadzenia – Europa Środkowa, Europa Wschodnia
Już na samym początku analizy napotykamy na problem o charakterze metodologicznym. Tematem artykułu jest bowiem stosunek Niemiec do państwa Europy Środkowej, ale samo pojęcie Europy Środkowej w Niemczech, prócz tradycji historycznej, o czym krótko poniżej, jest przez organy władzy publicznej do tej pory rzadko stosowane, dominowało bowiem dotąd pojęcie Europy Wschodniej.
Europy Środkowa (niem. Mitteleuropa) nie jest obce niemieckim kręgom politycznym i naukowym[1], a jedną z najbardziej znanych jej koncepcja została stworzona przez Friedricha Naumanna[2]. Zakłada ona w wielkim skrócie, iż recepcja niemieckiej kultury oraz niemieckich rozwiązań gospodarczych z jednej strony zapewnią dobrobyt strefy buforowej pomiędzy Niemcami a Rosją, a z drugiej strony zagwarantują Niemcom wpływy i kontrolę w tym regionie.
Okazuje się, iż koncepcja Mitteleuropy przeżywała różne wcielenia również po II wojnie światowej. A. Wolf-Powęska pisała po koniec lat 80. XX w. o renesansie tej koncepcji w Niemczech Zachodnich jako proteście przeciwko podziałowi Niemiec, a projektowany wówczas efekt jej realizacji brzmi niesłychanie aktualnie po dziś dzień: „Stworzenie w centrum Europy na bazie zjednoczonych Niemiec lub konfederacji niemieckiej strefy wolnej od jakichkolwiek zobowiązań wobec supermocarstw jako pomostu integrującego Wschód i Zachód”[3].
Kolejne dziesiątki lat obecności Niemiec w tej części Europy dowodzą, iż zarówno koncepcja F. Naumana w sferze praktycznej, jak i sam F. Naumann nie odeszli w zapomnienie. Jej autor jest patronem niemieckiej fundacji politycznej związanej z FDP, która poprzez swoje biura w Pradze, Sofii, Belgradzie oraz Bukareszcie może realizować w praktyce założenia swojego patrona. Friedrich-Naumann-Stiftung jako jedna z niewielu organizacji stosuje zresztą pojęcie Mitteleuropy, a biuro odpowiedzialne za tą cześć kontynentu oraz państwa bałtyckie znajduje się Pradze.
W przypadku FDP działalność jej fundacji jest stosunkowo skromna w porównaniu np. z fundacją powiązaną z CDU: Konarad-Adenauer-Stiftung, która posiada swoje biura w ośmiu państwach Europy Środkowej[4]. Należy podkreślić, iż wszystkie fundacje są finansowane z niemieckiego budżetu federalnego, kwotami, które wielokrotnie przewyższają finansowane niemieckich partii politycznych, a same fundacje odgrywają kluczową rolę w niemieckiej dyplomacji[5].
W sferze pojęć ugruntowane jest natomiast w doktrynie niemieckiej pojęcie Europy Wschodniej (niem. Osteuropa), między innymi za sprawą Niemieckiego Towarzystwa Wiedzy o Wschodzie (niem. Die Deutsche Gesellschaft für Osteuropakunde, DGO), które obchodzi w 2023 r. 110 rok swojego funkcjonowania. K. Schlögel, znany niemiecki historyk, specjalizujący się w historii Europy Wschodniej (niem. Osteuropahistoriker) – tak nazwano też utworzone po 1989 r. katedry m.in. na Uniwersytetach w Konstancji i Frankfurcie nad Odrą, w następujący sposób podsumował 100 lat działalności Towarzystwa, które po dziś dzień wydaje czasopismo naukowe „Osteuropa”[6]:
„Niemieckie Towarzystwo Wiedzy o Wschodzie, które pierwotnie zostało powołane do życie w 1913 r. w celu studiów nad Rosją, jest dzieckiem nauki i polityki. W badaniach nad Europą Wschodnią odzwierciedlony jest stosunek Niemców do ich wschodnich sąsiadów. Jest on naznaczony fascynacją i wrogością, zbliżaniem się i odgraniczaniem, empiryczną analizą, ale także udziałem w wojnie i ludobójstwie. Dopiero po 1989 r. Wschód odzyskuje swój głos. Studia nad Europą Wschodnią, które chcą nadążyć za zmieniającymi się okolicznościami, pozostają tak fascynujące, jak same te przemiany: nieprzewidywalne i pełne niespodzianek.(…).”[7] W 1921 r. w strukturze polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych wyróżniano m.in.: Wydział Zachodni, Wydział Północny, Wydział Środkowo-Europejski, Wydział Wschodni[8].
W tym krótki tekście zostało poruszonych wiele istotnych wątków. Należy do nich powiązanie nauki i polityki. Towarzystwo, jak wiele innych podmiotów działających w sferze stosunków zagranicznych, jest finansowane z budżetu federalnego i powiązanie z Federalnym Ministerstwem Sprawa Zagranicznych[9].
Kolejnym interesującym zagadnieniem jest rola badań nad Europą Wschodnią (niem. Osteuropaforschung) w okresie III Rzeszy, a także braku rozliczenia badaczy współpracujących z nazistami oraz kontynuacji materialnych i personalnych w RFN w dziedzinie tych badań[10]. Last but not least uwagę zwraca sposób rozumienia Europy Wschodniej – wschodni sąsiedzi Niemiec. Ta uproszczona wizja Europy nadal funkcjonuje w wielu aspektach polityki Niemiec, o czym poniżej. W tym miejscu należy jednak oddać sprawiedliwość samemu K. Schölglowi, który w przeciwieństwie do wielu organów publicznych, już w 2001 r. nie tylko dostrzegł powrót Europy Środkowej, ale także jej znaczenie i treść z perspektywy nie niemieckiej, ale właśnie samych zainteresowanych[11]: „„Europa Środkowa” – już sam termin jest prowokacją wymierzoną w mur tkwiący w głowach. Z perspektywy środkowoeuropejskiej zaczyna się poruszać coś, co wydawało się nieruchome; z perspektywy środkowoeuropejskiej coś, co wygląda jakże naturalnie, staje się sztuczne. Czy Europa Środkowa nie jest starsza, mocniejszym ściegiem zszyta niż przemiany po 1914, 1938 i po zakończeniu wojny? (…) Ostatecznie perspektywa środkowoeuropejska nie tylko otwiera możliwość spekulacji, lecz także pozwala spojrzeć na rzeczywistość”[12]
Jeszcze szersze rozumienie Wschodu odnajdziemy w podejściu innej organizacji, która co prawda świętowała jubileusz nieco mniej okrągły – 70-lecia, ale odgrywa istotną rolę w kształtowaniu stosunków gospodarczych – Komisja Wschód Niemieckiego Przemysłu (niem. Ost- Auschuss der Deutschen Wirtschaft, OA)[13]. Ówczesny przewodniczący Komisji Otto Wolff von Amerongen, utworzonej w 1952 r. Komisji, podpisał umowy handlowe w latach 50-tych z Chinami oraz Rumunią. Od 1970 r. Komisja uczestniczyła w interesach związanych z rurociągami gazowymi z ZSRR[14]. Zakres właściwości Komisji Wschód sięga od Polski po Tadżykistan.
Mapa nr 1. Obszar działania Komisji Wschód Przemysłu Niemieckiego, źródło: Länder, Ost-Ausschuss der Deutschen Wirtschaft, [dostęp: 14 II 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/lander>
Niewątpliwie ze względu na pragmatyczne podejście biznesu do zmieniającej się rzeczywistości, Komisja Wschód jako jedna z pierwszych niemieckich organizacji odnotowała zmiany zachodzące na „Wschodzie”. Znalazło to odzwierciedlenie w konferencji prasowej 22 lutego 2023 r., która odbywała się pod znamiennym dla poniższego opracowania hasłem „Gospodarka w Europie Środkowej i Wschodniej układa się na nowo”[15]. Na konferencji przedstawiono bardzo pozytywne dane dla interesów gospodarczych Niemiec w tym regionie.
W analizach największego think tanku niemieckiego Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP)w dziedzinie polityki międzynarodowej, finansowanego z budżetu Urzędu Kanclerskiego[16], temat Europy Środkowej jest poruszany rzadko, a analitycy SWP posługują się czasami terminem hybrydowym – wschodniej Europy Środkowej (niem. östliches Mitteleuropa)[17]. Natomiast w zakładce na stronie SWP zatytułowanej „Rosja, Europa Wschodnia, Azja Centralna” (sic!), znajdziemy komentarze dotyczące Polski, Węgier, czy państw bałtyckich[18], zgodnie jest to zresztą z metodologią przyjętą przez niemieckie organy władzy publicznej.
Europa Środkowa/Wschodnia w polityce rządu kanclerza O. Scholza
Niemiecka polityka zagraniczna definiowana jest z jednej strony poprzez pryzmat multilateralizmu – wymienia się tutaj z jednej strony ONZ[19], G7, wyzwania globalne[20] i strategiczne partnerstwo ze Stanami Zjednoczone[21] oraz politykę europejską, który de facto przez długie lata oznaczała przede wszystkim politykę unijną oraz unijną politykę sąsiedztwa[22]. Przykładem dla tego ujęcia jest główny dokument programowy dla rządzącej obecnie w RFN koalicji – umowa koalicyjna SPD/Zieloni/FDP na lata 2021-2025[23]. Część VII umowy jest poświęcona głównym założeniom polityki zagranicznej RFN w następnych czterech lata i nosi znamienny dla samoświadomości elit politycznych tego państwa tytuł „Odpowiedzialność Niemiec za świat i Europę” (niem. Deutschlands Verantwortung für Europa und die Welt)[24], przy czym według postanowień umowy tytułem do tej odpowiedzialności jest potęga Niemiec – czwarta do wielkości gospodarka świata oraz bycie największym państwem członkowskim UE.
Zdecydowanie większa część dokumentu poświęcona jest Europie, a faktycznie Unii Europejskiej. Europa Środkowa i Wschodnia pojawiają się właściwe tylko w trzech kontekstach: – polityki odstraszania NATO – koalicja rządząca deklarowała, iż „poważnie traktuje obawy [o bezpieczeństwo – uwaga autorki] w szczególności naszych państw partnerskich z Europy Środkowej i Wschodniej”[25], polityki sąsiedztwa UE oraz w kontekście stosunków bilateralnych i co ciekawe w tym przypadku w powiązaniu z Rosją. Partie koalicji rządzącej zapewniały o głębokich i różnorodnych stosunkach z Rosją, ale jednocześnie deklarowały, iż w ramach stosunków niemiecko-rosyjskich będą uwzględniały „interesy sąsiadów europejskich, w szczególności naszych partnerów w Europie Środkowej i Wschodniej”[26]. Prócz tego w części poświęconej stosunkom bilateralnym zostały wymienione niektóre państwa Europy Środkowej i Wschodniej, które z różnych powodów zajmują miejsce bardziej eksponowane w niemieckiej polityce zagranicznej – kolejność zgodna z brzmieniem umowy: Ukraina, Białoruś, Rosja. Polska oraz państwa Bałkanów Zachodnich zostały wymienione obok Francji w innym podrozdziale umowy koalicyjnej, zatytułowanym „Europejscy Partnerzy”[27]. W dokumencie tym nie znalazło się odniesienie ani do Grupy Wyszehradzkiej, ani do Inicjatywy Trójmorza, choć np. pojawił się format Trójkąta Weimarskiego. Wydaje się, iż niemieccy decydenci polityczni są świadomi pewnej wspólnoty interesów państw tego regionu, ale nie oznacza to, iż w interesie RFN jest scalanie tego regionu i jego instytucjonalizacja.
Tezy dotyczące Europy Środkowej i Wschodniej postawione we wprowadzeniu oraz w tym podrozdziale potwierdza również struktura organizacyjna Urzędu Kanclerskiego w zakresie Departamentu 2 Polityka Zagraniczna, Bezpieczeństwa i Rozwojowa, w ramach którego w zakresie właściwości Referatu 211 znajdują się m.in. bilateralne stosunki z USA, Kanadą, Europą Północną, Zachodnią i Południową oraz Turcją, a do właściwości Referatu 212 należą bilateralne stosunki z państwami Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej, jak również Azji Centralnej i Południowego Kaukazu[28]. Choć w strukturze organizacyjnej Urzędu Kanclerskiego wyróżniono państwa Europy Środkowej, to nadal tkwią one w tradycji tworzonej przez Niemieckiego Towarzystwa Wiedzy o Wschodzie, czy Komisji Wschód Niemieckiego Przemysłu, zgodnie z którą, przynajmniej według tego podziału organizacyjnego, Europie Środkowej zdecydowanie bliżej im do Południowego Kaukazu niż do Europy Zachodniej.
W podziale przedmiotowym polityki europejskiej przyjętym przez Federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych RFN, które w praktyce realizuje postanowienia umowy koalicyjnej, nie zostały wyodrębnione ani państwa Europy Środkowej, ani sama Europa Środkowa. Stosunki z państwami europejskimi są klasyfikowane jako: współpraca regionalna pomiędzy państwami europejskimi, relacje bilateralne z państwami członkowskimi UE, lub jako współpraca z Europą Wschodnią.
Można by oczekiwać, iż współpraca z państwami Europy Środkowej, przy uwzględnieniu funkcjonujących pomiędzy tymi państwami formatów zostanie uwzględniona w ramach współpracy regionalnej pomiędzy państwami europejskimi. Jednakże tak się nie stało. Federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych definiuje współpracę regionalną przede wszystkim jako współpracę niemieckich regionów przygranicznych: niemiecko-francuską, niemiecko-francusko-szwajcarską, a także regionów alpejskich w oparciu o fundusze unijne. Dodatkowo wymienia sią tutaj unijną strategię Morza Północnego oraz unijną strategię Dunaju[29]. W ramach współpracy pomiędzy państwami europejskimi Federalne Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyróżnia następujące formy współpracy regionalnej: współpracę niemiecko-francuską, współpracę niemiecko-polską, Trójkąt Weimarski oraz współpracę Morza Północnego[30]. Nie wymieniono tutaj żadnych formatów współpracy państw Europy Środkowej takich, jak Grupa Wyszehradzka, Inicjatywa Trójmorza.
W strukturze organizacyjnej Federalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych również nie wyodrębniono ani Europy Środkowej, a w ramach relacji bilateralnych z państwami członkowskimi UE, państwa Europy Środkowej zostały rozdzielone pomiędzy różne Podwydziały: E 21 Irlandia, Szwecja, Finlandia, Dania, Estonia, Łotwa, Litwa, Polityka Morza Północnego; E 22 Polska, Czech, Austria, Słowacja Węgry Słowenia, Chorwacja, Trójkąt Weimarski, Współpraca Wyszehradzka; E 23 Portugalia, Hiszpania, Włochy, Grecja Cypr, Malta, Bułgaria, Rumunia. Andorra, San Marino, Watykan.[31]
W świetle powyżej analizowany dokumentów Europa Środkowa jest odrębny przedmiotem niemieckiej polityki zagranicznej in statu nascendi. Powody dla tego stanu rzeczy są wielorakie i będą przedmiotem analizy poniżej. Należy jednak zaznaczyć, iż za przyczyną agresji Rosji na Ukrainę, przynajmniej w sferze politycznej, ten stan rzeczy ulega powolnej zmianie.
Relacje bilateralne RFN z państwami Europy Środkowej
W związku z tym, iż w polityce RFN Europa Środkowa nie jest postrzegana jako odrębny jej przedmiot, RFN przede wszystkim kształtuje relacje bilateralne z państwami regionu, przy pomocy rozbudowanej sieci placówek zaangażowanych w dyplomację kulturalną, a także ekspansję niemieckiej gospodarki.
| Państwo Europy Środkowej | RFN jako partner gospodarczy państwa na podstawie danych Eurostatu, miejsce i udział procentowy, dane za rok 2021 | RFN jako partner gospodarczy dla tego państwach (wg. strony MSZ RFN) | Cechy charakterystyczne dla stosunków RFN z tym państwem (na podstawie strony MSZ RFN) |
Instytucje niemieckie/wspólne zaangażowane w relacje dwustronne (według informacji MSZ RFN) |
| Bułgaria |
Eksport (1) 15% Import (1) 12% |
Niemcy są największym partnerem handlowym Bułgarii. W Bułgarii działa około 3800 firm z niemieckim udziałem. | Stosunki przyjazne i różnorodne. Niemcy są dla Bułgarii strategicznym partnerem. W Bułgarii istnieje duża mniejszość niemiecka 413 tys. osób |
•Deutsch-Bulgarische Industrie- und Handelskammer · Goethe-Institut · DAAD · Bulgarisch-Rumänisches Interuniversitäres Europazentrum (BRIE) • Deutsche Abteilung am Prof. K. Galabov-Gymnasium in Sofia • Deutsch-Bulgarische Begegnungsstätte • Deutsche Schule Sofia • Deutscher Volkshochschulverband-International – Büro Sofia • Friedrich-Ebert-Stiftung • Konrad-Adenauer-Stiftung Hans-Seidel-Stiftung · Friedrich-Naumann-Stiftung • KfW Entwicklungsbank
|
| Chorwacja |
Eksport (2) 12% Import (1) 12% |
Niemcy są największym partnerem handlowym Chorwacji, jeśli chodzi o zagraniczne inwestycje bezpośrednie zajmują po Niederlandach i Austrii trzecie miejsce.
|
Tradycyjne przyjazne i bliskie stosunki W RFN mieszka 426 tys. obywateli Chorwacji |
• Deutsch-Kroatische Industrie- und Handelskammer • Goethe-Institut • DAAD • Deutsche Internationale Schule in Zagreb • Friedrich-Ebert-Stiftung • Hanns-Seidel-Stiftung • Konrad-Adenauer-Stiftung • Rosa-Luxemburg-Stiftung
|
| Czechy |
Eksport (1) 33% Import (1) 25%
Czechy 10 partnerem RFN w handlu zagranicznym (2022 r.) |
Bardzo bliskie stosunki (niem. sehr enge Beziehungen) |
· Die Deutsch-Tschechische Industrie- und Handelskammer · Deutsch-Tschechische · Deutsch-Tschechische Zukunftsfonds · Deutsch-Tschechisches Gesprächsforum · Deutsch-Tschechischer Jugendaustausch – Tandem · Goethe Institut · DAAD · Friedrich-Ebert- Stiftung · Konrad-Adenauer Stiftung · Heinrich-Böll Stiftung · Hans-Seidel-Stiftung · Friedrich-Naumann-Stiftung |
|
|
Estonia
|
Eksport (6) 6% Import (3) 10% |
Niemicy należą do najważniejszych partnerów Estonii. Około 400 firm z udziałem niemieckim jest zarejstrowanych w Estonii. | Bliskie i przyjazne stosunki |
• Deutsch-Baltische Handelskammer • Kooperation International (BMBF) • Goethe-Institut • DAAD • Ostsee-Jugendsekretariat • Friedrich-Ebert-Stiftung • Konrad-Adenauer-Stiftung |
| Litwa |
Eksport (3) 8% Import (1) 13% |
„Niemcy nadal należą do najważniejszych partnerów handlowych Litwy i są istotnym inwestorem.” | „Litwa postrzega Niemcy jako ważne państwo UE, jako dużą potęgę gospodarczą i jako blisko i przyjaźnie powiązanego partnera.” |
• Deutsch-Baltische Handelskammer • Goethe-Institut • DAAD • Kooperation International (BMBF) Konrad-Adenauer-Stiftung |
| Łotwa |
Eksport (5) 7% Import (2) 10% |
Niemcy należą do najważniejszych partnerów handlowych Łotwy. Również w zakresie inwestycji bezpośrednich Niemcy zajmują jedno z pierwszych miejsc. Na Łotwie działa blisko 1200 firm z udziałem niemieckim. | Stosunki bliskie i przyjazne |
• Deutsch-Baltische Handelskammer • Goethe-Institut • DAAD • Konrad-Adenauer-Stiftung • Friedrich-Ebert-Stiftung |
| Słowacja |
Eksport (1) 22% Import (1) 19%
Słowacja 22 partnerem RFN w handlu zagranicznym (2022 r.) |
Niemcy są najważniejszym partnerem handlowym Słowacji. Blisko 500 niemieckich firm zainwestowało w Słowacji, tworząc 160 tys. miejsc pracy. Niemcy należ a do największych inwestorów bezpośrednich na Słowacji. | Stosunki przyjazne i bliskie. Obecnie ona państwa współpracują blisko w ramach „pogłębionego dialogu” obu rządów. |
· Deutsch-Slowakische Industrie- und Handelskammer Deutsche Schule Bratislava · Deutsch-Tschechische und Deutsch-Slowakische Historikerkommission · Goethe-Institut · Alexander von Humboldt-Stiftung · DAAD · Hans-Seidel-Stiftung · Forschungsinstitut für die Geschichte Tschechiens und der Slowakei
|
| Słowenia |
Eksport (1) 16% Import (1) 13% |
Z udziałem 19% w handlu zagranicznym Niemcy są najważniejszym partnerem handlowym Słowenii, któy znaczące wyprzedza inne państwa. Również w zakresie zagranicznych inwestycji bezpośrednich Niemicy plasują się na pierwszych miejscach. | Stosunki bardzo dobre, odznaczające się wzajemnym zaufaniem |
• Deutsch-Slowenische Industrie- und Handelskammer • Goethe-Institut • DAAD Konrad-Andenauer-Stiftung (biuro w Chorwacji) |
| Węgry |
Eksport (1) 27% Import (1) 24%
Węgry 14 partnerem RFN w handlu zagranicznych (2022 r.) |
Niemcy i Węgry są ze sobą blisko powiązane gospodarczo. Niemcy zajmują pierwsze miejsce (z udziałem około 27%) wśród partnerów handlowych Węgier. Na Węgrzech działa około 3000 niemieckich przedsiębiorstw
|
BRAK INFORMACJI NT. OGÓLNYCH STOSNUKÓW DYPLOMATYCZNYCH |
· Deutsch-Ungarische Industrie- und Handelskammer · Deutsche Schule Budapest · Andrássy Universität Budapest · Ungarndeutsches Bildungszentrum · Goethe Institut · DAAD · Humboldt Stiftung · Hanns-Seidel-Stiftung · Konrad-Adenauer-Stiftung |
Tabela nr 1. Oprac. własne na podstawie informacji zawartych na stronach internetowych MSZ RFN, niemieckich fundacji politycznych, Eurostatu Trade in goods by top 5 partners, European Union, 2021, https://ec.europa.eu/eurostat/de/web/international-trade-in-goods/visualisations oraz danych Komisji Ost z dnia 22.02.2023 r., dotyczących Top partnerów Niemiec w handlu zagranicznym za rok 2021.
Analiza danych ujętych w tabeli wskazuje na następujące cechy charakterystyczne kształtowania stosunków z państwami Europy Środkowej:
- silna gospodarka, zapewnia Niemcom pozycję „największego” lub „jednego z największych partnerów” handlowych państw Europy Środkowej, zarówno w sferze eksportu, jak i importu tych państwa. Do państw wyjątkowo silnie powiązanych gospodarczo z RFN, zarówno jeśli chodzi o eksport, jak i import należą Czechy, Słowacja i Węgry[32]. Dyplomacja finansowa i gospodarcza budowana jest przez RFN od dziesiątków lat bardzo świadomie i skutecznie[33].
- Stosunki polityczne, z wyjątkiem Węgier, określane są jako bliskie i przyjazne. Niemcy podkreślają swoją rolę się promotora „powrotu” tych państw do Zachodu, zarówno poprzez popieranie ich członkostwa w NATO i UE, jak i poprzez wspieranie transformacji ustrojowej – por. „Niemcy wspierały Łotwę na jej drodze do UE i do struktur euroatlantyckich, a także pomagały Łotwie w przekształceniu jej gospodarki, administracji i sądownictwa”[34]. Ponadto wskazuje się również na historyczne związku pomiędzy państwami przykładowo w stosunku do Litwy: „Poprzez wcześniejszą przynależność Litwy (Memelland) z miastami Klaipėda (Memel) i Šilutė (Heydekrug) do Rzeszy Niemieckiej istnieje historyczne powiązanie z Niemcami”[35].
- Niemcy dysponują rozwiniętą siecią organizacji powiązanych z państwem, które w sposób bezpośredni wspierają niemiecką politykę zagraniczną w wymiarze gospodarczym – izby handlowe i przemysłowe; politycznym – niemieckie fundacje związane z partami politycznymi: Konrad-Adenauer-Stiftung (powiązana z CDU), Friedrich-Ebert-Stiftung (powiązana z SPD), Hanns-Seidel-Stiftung (powiązana z CSU), Rosa-Luxemburg-Stiftung (powiązana z Die Linke), Friedrich-Naumann-Stiftung (powiązana z FDP), Heinrich-Böll-Stiftung; w wymiarze polityczno-kulturalnym oraz naukowym; Goethe Institut, DAAD, Humboldt Stiftung, a także szkoły, czy nawet uniwersytety z wykładowym językiem niemieckim. Fundacje, Instytut Goethego oraz DAAD to podmioty finansowane z budżetu federalnego. Na ciekawe powiązania pomiędzy omawianymi w tekście instytucjami wskazuje list otwarty skierowany we wrześniu 2022 r. przez Niemieckie Towarzystwo Wiedzy o Wschodzie, a także Zrzeszenie Niemieckich Historyczek i Historyków Wschodu (niem. Verband der Osteuropahistorikerinnen und -historiker) oraz Towarzystwo Europy Południowej (niem. Südosteuropa-Gesellschaft) protestujących przeciwko zmniejszeniu przez MSZ RFN środków finansowych przeznaczanych na DAAD, Goethe Institut oraz Humboldt Stiftung. Należy przy tym wspomnieć o skali finansowania tych instytucji. W 2021 r. DAAD otrzymało 201, 5 mln euro, zmniejszony budżet na rok 2023 to 191 mln euro[36].
Coroczne finansowanie fundacji politycznych przewyższa prawie 3-krotnie finansowanie samych partii politycznych w Niemczech. W latach 1999-2019 wydatki na fundacje wzrosły o 110% i osiągnęły poziom blisko 590 mln euro rocznie (2021 r.), nie wliczając w to środków wypłacanych przez ministerstwo szkolnictwa na stypendiach dla szczególnie uzdolnionych, a przyznawane przez fundacje. Natomiast finansowanie partii politycznych z budżetu federalnego w tym samym roku wyniosło tylko 200 mln euro[37].
Istotne wątpliwości konstytucyjnoprawne budzi brak ustawy, który w sposób jasny określałaby kryteria i wysokość dotacji przyznawanych fundacjom politycznym z budżetu federalnego, a także cele wydatkowania środków i sposób ich rozliczenia[38]. Do tej pory to Bundestag decyduje, jakiej fundacji i w jakiej wysokości przyznać dotację w ramach budżetu przygotowanego przez komisję budżetową na podstawie projektu rządowego. Stowarzyszenie Związek Niemieckich Podatników (niem. Bund der Steuerzahler Deutschland e.V, BdSt) od kilku już lat postuluje zahamowanie gigantycznego wzrostu wydatków na fundacje polityczne, uchwalenie ustawy o finansowaniu tych fundacji, która zawierałabym obowiązek przejrzystego wydatkowania środków[39]. 22 lutego 2023 r. niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż pominięcie AfD przy rozdziale środków na działalność w zakresie edukacji politycznej bez podstawy ustawowej narusza prawo tej partii do równych szans wobec konkurentów politycznych, a wobec tego Bundestag będzie musiał uchwalić ustawę o finansowaniu fundacji politycznych[40]. Jest jednak tylko niewielki krok w stronę przejrzystości finansowania różnych zagranicznych przedsięwzięć realizowanych przez podmioty powiązane z państwem niemieckim.
Do państwa, w których RFN rozwinęły w sposób szczególny siatkę organizacji należą Chorwacja, Czechy, Słowacją oraz Węgry. Jeśli chodzi o trzy ostatnie państwa skala powiązań instytucjonalnych koresponduje ze więc skalą powiązań gospodarczych.
Dominująca pozycja gospodarcza Niemiec, powiązana z dobrze rozwiniętą i finansowaną siatką organizacji ze sfery polityczno – kulturalno- naukowej, a także wyjątkowo dobre osadzenie interesów niemieckich w instytucjach europejskich powoduje, iż Niemcy mają podstawy sądzić, iż państwa Europy Środkowej/Europy Wschodnie należą do podmiotów, która już na stałe znalazły się w sferze dominacji niemieckiej, a co więcej uznają ją za naturalną, pożądaną i niezmienną.
„Zeitenwende” i Europa Środkowa
Istotną cezurą dla zdefiniowania na nowo miejsca i roli państw Europy Środkowo będzie agresja Rosji na Ukrainę rozpoczęta 24 lutego 2022 r., która wobec realizacji przez RFN przez dziesięciolecia błędnej polityki wobec Rosji, którą jednej z idei przewodniej była przemiana Rosji poprzez handel (niem. Wandel durch Handel) wymusiła, co prawda opornie i z opóźnieniem, pewną korektę niemieckiej polityki zagranicznej[41]. Korekta została przedstawiona jako „epokowy sukces” Niemiec. Marketing polityczny oparto na dwóch pojęcia-zaklęciach: wspomnianej rzekomej odpowiedzialności Niemiec za świat i Europę oraz na pojęciu zmiany czasów (niem. Zeitenwende). To ostatnie pojęcie jest elementem zarządzania kryzysowego Niemiec po kryzysie wizerunkowym spowodowanym najpierw błędną polityką wobec Rosji, a następnie błędną polityką wobec Ukrainy po 24 lutym 2022 r. Stosowanie pojęcia „Zeitenwende” pozwala na przekierowanie uwagi z aspektów negatywnych dla Niemiec na aspekty pozytywne bądź neutralne, a więc nie kryzys, nie pomyłki i błędy polityki niemieckiej, a jedynie zmiana czasów. Przykładem tego jest swego rodzaju quasi-definicja tej „zmiany czasów”, sformułowana przez kanclerza O. Scholza: „Przeżywamy zmianę czasów. Oznacza to: świat po nie jest już tym samym światem. Zasadniczo chodzi o pytanie, czy siła może złamać prawa, czy pozwolimy Putinowi cofnąć zegary do XIX w. mocarstw, albo czy wytężymy siły, by wojennym podżegaczom takim, jak Putin, pokazać granice. To wymaga od nas siły.”[42] Co charakterystyczne brak jest w przemowie O. Scholza głębszej analizy przyczyn, które doprowadziły do tej „zmiany czasów”, jest natomiast jakże kontrowersyjne wobec polityki Niemiec od lutego 2022 r. wezwanie do pokazania siły. Czy więc, zmienił się zasadniczo w ramach tej „epokowej zmiany” stosunek do państw Europy Środkowej?
Odpowiedzi na to pytanie można szukać m.in. w mowach kanclerza O. Scholza o „zmianie czasów” (niem. Reden zur Zeitenwende), które zostały opublikowane przez rząd federalny[43], a w których znajdują się trzy przemówienia: 1. Oświadczenie rządu z nadzwyczajnego posiedzenia w sprawie wojny przeciwko Ukrainie złożone przed Bundestagiem w dniu 27 lutego 2022 r. w Berlinie, 2. Mowa europejska na Uniwersytecie Karola w Pradze w dniu 29 sierpnia 2022 r., 3. Mowa z okazji 77 debaty ogólnej Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z 20 września 2022 r. w Nowym Roku.
Europa Środkowa i Wschodnia – bo w dokumentach oba pojęcia stosowane są łącznie – choć region ten ma bardzo istotne znaczenie dla przebiegu i zakończenia wojny, pojawiają się sporadycznie. W oświadczeniu rządu federalnego z 27 lutego 2022 r. O. Scholz stwierdził, iż do zasadniczych wyzwań związanych wybuchem wojny należy zapobieżenie jej rozprzestrzenienia oraz zapewnił państwa Europy Środkowej i Wschodniej o wypełnieniu zobowiązań sojuszniczych NATO. O wiele bardziej eksponowane miejsce państw tego regionu, ale i Europy Środkowej znalazły w przemówieniu kanclerza RFN w Pradze 29 sierpnia 2022 r. Było to oczywiście zrozumiałe w kontekście miejsca wygłoszenia przemówienia, które należy dodać, miało uzyskać specjalne znaczenie wśród innych przemówień zagranicznych O. Scholza – zostało nazwane bowiem „Mową Europejską” – ze względu na zdecydowane opowiedzenie się RFN za dalszą federalizacją UE.
„Jeden z wielu wielkich umysłów, które wydał ten Uniwersytet, przypomniał nam o tym już w czasach zimnej wojny. Milan Kundera opisał już w 1983 r. „Tragedię Europy Środkowej”, mianowicie kiedy Polacy, Czesi, Słowacy, Bałtowie, Węgrzy, Rumuni, Bułgarzy i Jugosłowianie po drugiej wojnie światowej „ „obudzili się (…) i stwierdzili, że znajdują się na Wschodzie”, że „zniknęli z mapy Zachodu”. Musimy się zmierzyć także z tym dziedzictwem – także ci spośród nas, którzy znaleźli się po zachodniej stronie żelaznej kurtyny, nie tylko dlatego, że dziedzictwo to jest częścią europejskiej historii, a więc częścią naszej wspólnej historii jako Europejek i Europejczyków, ale także dlatego, że doświadczenie obywatelek i obywateli Europy Środkowej i Wschodnie – to poczucie bycia zapomnianym i porzucony za żelazną kurtyną – które po dziś dzień pozostaje w pamięci, zresztą także w dyskusjach o naszej przyszłości, o Europie [podkreślenie autorki]”. (…) W tych dniach pojawia się ponownie pytanie, gdzie w przyszłości będzie przebiegała linia podział pomiędzy wolna Europą a neoimperialną autokracją. O zmianie czasów mówiłem po ataku na Ukrainę w styczniu. Rosja Putina chce przemocą przeprowadzać nowe granicy – coś, czego nie chcemy nigdy więcej doświadczać w Europie. Brutalna napaść na Ukrainę jest więc atakiem na europejski porządek bezpieczeństwa. Wszyscy się temu zdecydowanie przeciwstawiamy. W tym celu potrzebujemy własnej sił – jako pojedyncze państwa, sojusz z naszymi partnerami transatlantyckimi, ale także jako Unia Europejska (UE) [podkreślenie autorki].”[44]
- Scholza w Pradze w sierpniu 2022 r. nadal operuje dychotomią: Europa Zachodnia i Europa Wschodnia, przy czym ta ostatnia nabrała ponownie, po okresie pewnego „oswajania” raczej negatywnych konotacji. Zrozumiałe jest więc dla kanclerza O. Scholza, iż co prawda obywateli Europy Środkowej łączą tragiczne doświadczenia historyczne, ale i marzenia o byciu cześcią Europy Zachodniej, a nawet europejskiego państwa federalnego, jako swoistym ukoronowaniem procesów transformacji.
O ile z perspektywy niemieckich organów politycznych emancypacja Europy Środkowej następuje powoli, to zdecydowanie odbiegają od tego modelu środowiska gospodarki niemieckiej, chociaż i w tym wypadku nie można mówić o koherentnej koncepcji regionu. Na wiosennej konferencji prasowej przewodniczący Komisji Wschód Gospodarki Niemieckiej M. Harms stwierdził, iż handel Niemiec z państwami Europy Środkowej i Wschodniej osiągnął w 2022 r. nowy rekord w wysokości 562 mld euro. Wymiana z tymi państwami stanowi ponad 18% całego handlu zagranicznego i ponowienie wyprzedza łączny bilans dla handlu zagranicznego RFN z Chinami i Stanami Zjednoczonymi. Pod zamiennym podtytułem „Akcenty w handlu się przesuwają“ Komisja Wschód podała, iż Polska, wyprzedzając Włochy, z obrotem w handlu z Niemcami na poziomie 168 mld, stała się piątym największy partnerem handlowym tego państwa, Czechy wyprzedziły Wlk. Brytanię i należą do top dziesiątki, a Węgry znajdują się na 14 miejscu. „Wskaźniki handlu pokazują również, jak układają się na nowo międzynarodowe łańcuch dostaw i kierunki handlu. Środkowy korytarz przez południowy Kaukaz i Morze Kaspijskiej zyskuje na znaczeniu, zarówno jeśli chodzi o dostawy surowców z kierunku Azerbejdżany i Centralnej Azji, jaki i tranzytu z Chin. (…) Spektakularnie rozwinął się w 2022 r. również niemiecki handel z Europą Południową. W handlu zagranicznym z Bułgarią, Serbią i Chorwacją zaznaczyły się wzrosty powyżej jednej piątej.“ [45]
Tabela nr 2. Niemiecki handel zagraniczny: Top 25. W nawiasach podano pozycję w 2021 r. Źródło: Komisja Wschód Niemieckiej Gospodarki, [dostęp: 24 II 2023 r.], https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/Top%2025%20Au%C3%9Fenhandelspartner%202022_F.pdf
Przy okazji prezentacji w listopadzie 2022 r. raportu przygotowanego przez Wiedeński Instytut Międzynarodowych Analiz Gospodarczych pt. „Economic and Social Impacts
of FDI in Central, East and Southeast Europe”[46] przewodniczący zarządu Komisji Wschód Ph. Haußmann (Ernst Klett AG) stwierdził, iż „Niemiecka gospodarka skorzystała jak żadna inna z otwarcia rynków na Wschodzie od 1989 roku. (…) Nasze bliskie powiązanie gospodarcze z regionem przyczyniają się zdecydowanie do globalnej konkurencyjności Niemiec. Bez Europy Środkowej i Wschodnie nie bylibyśmy w tak dobrej sytuacji.” Do końca 2020 r. niemieckie firmy zainwestowały nie mniej niż 109 mld euro w 17 państwach, a formy austriackie 76 mld euro.[47]
Wykres nr 1. Średni przepływ inwestycji bezpośrednich do państw Europy Środkowej, Wschodnie i Południowej według kraju pochodzenia: RFN, Austria, i 13 państwa UE, inne państwa za lata 1993-2020 (% PKB). Brak Rumunii ze względu na brak danych. Źródło: Economic and Social Impacts
of FDI in Central, East and Southeast Europe, s. 17.
Wskaźniki gospodarcze wskazują nie tylko na dominację gospodarczą Niemiec w regionie, ale także na potencjał polityczny regionu, który reprezentuje realną siłę gospodarczą oraz na fundamentalne znaczenie otwarcia się gospodarek państw regionu na siebie nawzajem, a więc na potencjał regionalnej integracji gospodarczej, która może uzupełnić deficyty powstałe w związku z dominacją relacji gospodarczych Wschód-Zachód.
Wnioski
Państwa Europy Środkowej były do tej pory postrzegane jako państwa aspirujące do Zachodu, „młode demokracje”. Ze względu na koszty II wojny światowej, prawie 45 lat komunizmu i dekad forsownej transformacji, państwa te były podatne na ekspansję niemieckiej gospodarki, której towarzyszyła umiejętna promocja niemieckich interesów politycznych przy pomocy rozwiniętej sieci niemieckich instytucji organizacji. Trafne po dziś dzień jest stwierdzenie S. Wooda, iż Niemcy w Europie Środkowej i Wschodniej stosują metodę nieformalnej koordynacji, a niemieckie „para-publiczne” instytucje i niezależne „pozarządowe” organizację biorą w praktyce udział w realizacji celów ogólnych i szczególnych niemieckiej polityki zagranicznej[48].
Państwa Europy Środkowej nie były natomiast do tej pory postrzeganie jako zbiorowy przedmiot polityki niemieckiej. Twierdzenie to ma aspekt negatywny – państwa Europy Środkowej są postrzegane jako strefa już „zagospodarowana” politykę Niemiec. Ponadto Niemcy, poniekąd słusznie, postrzegają je jako państwa w niewielkim stopniu zintegrowane między sobą. Z punktu widzenia Niemiec, które niewątpliwe chcą być najważniejszym graczem w Europie, integracja taka w ogóle nie jest pożądana. Pojawienie się nowego gracza europejskiego, który nawet tylko doraźnie występowałby z własnym stanowiskiem, zaburzyłoby dotychczasowy system podejmowania decyzji na poziomie unijnym. Tym można tłumaczyć również pojawiające się w Niemczech opinie, iż wskutek inwazji rosyjskiej na Ukrainę, wzrosło znaczenie państw Europy Środkowej jako takich, ale nie Europy Środkowej, bo taka nie istnieje w sensie politycznym.
Z tym wiąże się jednak zasadnicze pytanie, czy ukształtowanie się takiego bloku jest w ogóle potrzebne? Czy państwom Europy Środkowej nie wystarczy „zdobyta” już w na przełomie XX i XXI w. przynależność do Europy Zachodniej? Taki tok rozumowania prowadzi również do przyjmowania dychotomii, promowanej także przez oponentów takich przedsięwzięć regionalnych, jak Trójmorza: albo przynależność do Europy Zachodniej albo integracja regionalna; a także, kto promuje współpracę regionalną, rozbija jedność unijną.
Argumentacja powyższa wykorzystuje swoisty kompleks części społeczeństw Europy Środkowej „nie bycia Zachodem”. Wojna Rosji przeciwko Ukrainie, pokazała jednakże, iż odrębność Europy Środkowej istnieje w wielu wymiarach i to niekoniecznie w wymiarze negatywnym, a integracja unijna powinna zostać paradoksalnie pogłębiona, ale nie w dotychczas rozumianym sensie jako przeniesienie kolejnych kompetencji na UE[49], ale w wymiarze horyzontalnym. Owo pogłębienie tym razem powinno oznaczać integrację regionalną, zgodnie z zasadą pomocniczości z art. 5 ust. 3 TUE[50]
W perspektywie średnio- i długoterminowej efektem takiej integracji regionalnej byłaby synergia infrastrukturalna, gospodarcza, a może choćby i częściowo polityczna na osi Północ-Południe, a nie tylko Wschód-Zachód, co w oczywisty sposób nie jest priorytetem RFN.
Te ostatnie jednak powoli odchodzą od ponad 100-letniej tradycji polityki „wschodnioeuropejskiej” na rzecz bardziej zniuansowanego traktowania swoich „wschodnich sąsiadów”. Można więc nieśmiało ogłosić polityczny powrót Europy Środkowej. Gospodarczo bowiem od dawna odgrywa ona kluczową rolę, przynajmniej dla Niemiec[51]. Czy uda się zdyskontować wskaźniki gospodarcze i momentum historyczne, i czy w esejach o 24 lutym 2022 r. za kilka lat pojawi się i takie zdanie: „Polacy, Czesi, Słowacy, Bałtowie, Węgrzy, Rumuni, Bułgarzy, Słoweńcy, Chorwaci i Serbowie obudzili się i stwierdzili, że znajdują się znów w Europie Środkowej”, to zależy tylko od samych zainteresowanych.
Bibliografia
Bainczyk, Podział kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie jako kluczowe wyzwanie dla przyszłości UE, [w:] S. Domaradzki, V. Zheltovskyy (red.), Racja stanu Polski w Unii Europejskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2020 s. 38 nn.
T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła. Institut für Deutsche Ostarbeit w świetle dokumentów Armii Krajowej i dokumentów zachowanych w Polsce, Arcana, Kraków 2004
Brunstetter, A Changing View of Responsibility? German Security Policy in the Post 9/11 World [w:] T. Lansford, B. Tashev, Old Europe, New Europe and the US Renegotiating Transatlantic Security in the Post 9/11 Era, Routledge, New York 2017
Burleigh, Germany Turns Eastwards: A Study of Ostforschung in the Third Reich, Cambridge University Press, Cambridge 1990
Dobosz-Dobrowolska, Niemcy na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych [w:] K. Janoś et al., Interesy -Wartości -Kompromisu. Polityka Zagraniczna Niemiec w erze Angeli Merkel, Instytut Zachodni, Poznań 2022, s. 215 nn.
Eberhardt, Geneza niemieckiej koncepcji „Mitteleuropy”, „Przegląd Geograficzny” 2005, nr 4
Jüngerkes, Diplomaten der Wirtschaft. Die Geschichte des Ost-Ausschusses der Deutschen Wirtschaft, fibre Verlag, Osnabrück 2012
Kiwerska, Niemcy we wspólnocie transatlantyckiej [w:] K. Janoś et al., Interesy -Wartości -Kompromisu. Polityka Zagraniczna Niemiec w erze Angeli Merkel, Instytut Zachodni, Poznań 2022
Kiwerska, Sojusz w kryzysie. Prezydentura Donalda Trumpa i relacje transatlantyckie, Instytut Zachodni, Poznań 2022
Koszel, Mitteleuropa rediviva? Europa Środkowo-Wschodnia i Południowo-Wschodnia w polityce Zjednoczonych Niemiec, Instytut Zachodni, Poznań 1999
Koszel, Rola zjednoczonych Niemiec w procesie integracji europejskiej [w:] J. Kiwerska et al., Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Instytut Zachodni, Poznań 2011
Morozowski, Współkształtowanie globalizacji. Polityka Republiki Federalnej Niemiec wobec mocarstw wschodzących po 2004 r., Instytut Zachodni, Poznań 2022, s. 171 nn.
Naumann, Mitteleuropa, Verlag von Georg Reimer, Berlin 1915
Nuβberger, Verfassungsrechtstranfer vom West nach Ost. Illusion, Desillusion, Neubeginn, „Osteuroparecht“, 2010, tom 60, nr 6, s. 81 nn
L. Phillips, Power and Influence after the Cold War: Germany in East-Central Europe, Rowman & Littlefield, Lanham 2000
K.-H. Roth, Heydrichs Professor. Historiographie des „Volkstums” und der Massenvernichtungen. Der Fall Hans Joachim Beyer [w:] P. Schöttler, Geschichtsschreibung als Legitimationswissenschaft 1918-1945, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997, s. 262-343
Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej. Kraków 1940-1945, Wydawn. DiG, Warszawa, 2002
Schlögel, Den Verhältnissen auf den Spur. Das Jahrhundert des Osteuropaforschung, „Osteuropa“ 2013, tom 63, nr 2-3, s. 7
Schlögel, Środek leży na wschodzie. Europa w stadium przejściowym, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005.
Szczepanik (red.), Odrodzenie polskiej służby zagranicznej 1917-1921, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2018, s. 110.
Wolff-Powęska, Mitteleuropa – ziemia obiecana?, „Przegląd Zachodni” 1988, nr 4, s. 20
Wood, Germany and East-Central Europe. Political, Economic and Social-Cultural Relations in Era of EU Enlargement, Routledge, New York 2018
Żerko, Niemcy wobec Rosji – Zarys historii niemieckiej Russlandpolitik, IZ Policy Papers nr 40, Poznań 2022, [dostęp 29 I 2023], <https://www.iz.poznan.pl/plik,pobierz,4735,833a0166bafabcf6fcba147e745c08ef/IZPP402022Niemcy%20wobec%20Rosji%20-%20Zarys%20historii%20niemieckiej%20Russlandplitik.pdf>
Dokumenty
Economic and Social Impacts
of FDI in Central, East and Southeast Europe, Ost-Auschuss, [dostęp 11 I 2023], https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/Studie_economic-and-social-impacts-of-fdi-in-central-east-and-southeast-europe-dlp-6407.pdf
Koalitionsvertrag zwischen SPD,Bündins90/Die Grünen, FDP, Bundesregierung, [dostęp 10 II 2023], <https://www.bundesregierung.de/resource/blob/974430/1990812/1f422c60505b6a88f8f3b3b5b8720bd4/2021-12-10-koav2021-data.pdf?download=1>
Mowa europejska na Uniwersytecie Karola w Pradze w dniu 29 sierpnia 2022 r., [w:] Reden zur Zeitenwende. Bundeskanzler Olaf Scholz
Opinia Służb Prawnych Bundestagu z 3.12.2021 r., Zur Finanzierung parteinaher politischer Stiftungen, WD 3 – 3000 – 194/21, [dostęp 7 XI 2022], <https://www.bundestag.de/resource/blob/880176/aacae18e504e6f8f29d578e2b3527f00/WD-3-194-21-pdf-data.pdf >
Organisationsplan, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023],
< https://www.auswaertiges-amt.de/blob/215270/e80179c76941315fcbf50b9e38e76830/organisationsplan-data.pdf >
Organisationsplan des Bundeskanzleramtes, 2. Januar 2023, Bundesregierung, [dostęp 17 II 2023] https://www.bundesregierung.de/resource/blob/974430/773044/2584393908a312e73262cd7db8a87420/druckversion-organigramm-bkamt-data.pdf?download=1
Oświadczenie rządu z nadzwyczajnego posiedzenia w sprawie wojny przeciwko Ukrainie złożone przed Bundestagiem w dniu 27 stycznia 2022 r. w Berlinie [w:] Reden zur Zeitenwende. Bundeskanzler Olaf Scholz, Berlin 2022, [dostęp 13 II 2023], <https://www.bundesregierung.de/resource/blob/975292/2138164/52b9c090014da412b44fe160f2c24308/bundeskanzler-olaf-scholz-reden-zur-zeitenwende-2-aufl-download-bpa-data.pdf?download=1>
Wyrok niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 lutego 2023 r., sygn. akt – 2 BvE 3/19, ECLI:DE:BVerfG:2023:es20230222.2bve000319.
Strony internetowe
542 Mio. Euro für die parteinahen Stiftungen, 09.06.2020, Bund der Steuerzahler Deutschland e.V., [dostęp 8 XI 2022], <https://www.steuerzahler.de/aktuelles/detail/542-mio-euro-fuer-die-parteinahen-stiftungen/>
70 Jahre Ost-Ausschuss der Deutschen Wirtschaft, Ostausschuss, [dostęp: 14 II 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/de/oa70>
Außen- und Europapolitik, Auswärtiges Amt, [dostęp 10 II 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik>
Ausländische Direktinvestitionen stärken Mittel- und Osteuropas Volkswirtschaften, Ost-Auschuss, [dostęp 11 I 2023], https://www.ost-ausschuss.de/de/auslaendische-direktinvestitionen-staerken-mittel-und-osteuropas-volkswirtschaften
Deutscher Außenhandel 2022: Top 25, Ost-Auschuss, [dostęp 24 II 2022], < https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/Top%2025%20Au%C3%9Fenhandelspartner%202022_F.pdf>
Deutschland und Lettland: Bilaterale Beziehungen, Auswärtiges Amt, [dostęp: 11 II 2023 r.], < https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/lettland-node/bilateral/200578?view=>
Deutschland und Litauen: bilaterale Beziehungen, Auswärtiges Amt, [dostęp: 11 II 2023 r.], < https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/litauen-node/bilateral-litauen/200582?view=>
Die Bedeutung Mitteleuropas für die EU – Gemeinsame Europäische Verteidigungs- und Außenpolitik, Konrad Adenauer Stiftung, [dostęp 18 II 2023],
Grußwort von Staatsminister Link anlässlich des 100-jährigen Jubiläums der Deutschen Gesellschaft für Osteuropakunde, Auswärtiges Amt, [dostęp 16 II 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/newsroom/130307-stm-link-dgo/253922>
Fachverbände kritisieren Kürzungen des Bundes, „Forschung&Lehre“, [dostęp 12 II 2023], <https://www.forschung-und-lehre.de/politik/fachverbaende-kritisieren-kuerzungen-des-bundes-5017>
Finanzierung der SWP, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 17.02.2023], https://www.swp-berlin.org/die-swp/ueber-uns/grundlegendes/finanzierung
Frühjahrspressekonferenz des Ost-Ausschusses: Wirtschaft in Mittel- und Osteuropa sortiert sich neu, Pressemitteilung Berlin, 22. Februar 2023, Ost-Ausschuss der deutschen Wirtschaft, [dostęp 24 II 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/2023-02 22%20PM%20Fr%C3%BChjahrespressekonferenz%20OA.pdf>
K.-O. Lang, Die Visegrád-Staaten und der Brexit. Im östlichen Mitteleuropa herrscht Sorge angesichts des britischen EU-Austritts, SWP-Aktuell 2016/A 53, 02.08.2016, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp: 15 II 2023]: < https://www.swp-berlin.org/publications/products/aktuell/2016A53_lng.pdf>
K.-O. Lang, Eine neue Visegrád-Gruppe? Perspektiven der ostmitteleuropäischen Kooperation in der größeren EU, SWP-Aktuell 2004/A 27, 15.06.2004, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp: 15 II 2023], https://www.swp-berlin.org/publications/products/aktuell/aktuell2004_27_lng_ks.pdf
K.-O. Lang, G. Swistek, D. Schottner, SWP-Podcast Spezial: Was der Ukraine-Krieg für Polen und das Baltikum bedeutet, SWP-Podcast 2022/P 09, 11.03.2022, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 8 II 2023]: <https://www.swp-berlin.org/publications/products/Podcast/2022P09_KriegUkraineSpezial3.mp3>
Overhaus, Überall Krieg? Warum die Krise an der polnisch-belarussischen Grenze kein hybrider Angriff ist, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 12 II 2023], https://www.swp-berlin.org/themen/forschungsgebiete/russland-osteuropa-zentralasien?researchfield%5Bfilter%5D%5B%5D=type%3Apublication&researchfield%5Bfilter%5D%5B%5D=researchField%3ARussland%2C+Osteuropa%2C+Zentralasien&researchfield%5Bpage%5D=12
Roßbach, R. Roßmann, Üppiger Geldregen, „Süddeutsche Zeitung“ (24.05.2022), [dostęp 10 XI 2022], https://www.sueddeutsche.de/politik/bund-der-steuerzahler-parteinahe-stiftungen-1.5590564
Regionale Zusammenarbeit in Europa, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023]
<https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/europa/zusammenarbeit-staaten/zusammenarbeit-ueberblick-node>
Trade in goods by top 5 partners, European Union, 2021, Eurostat, [dostęp 13 II 2023], https://ec.europa.eu/eurostat/de/web/international-trade-in-goods/visualisations
Zusammenarbeit zwischen Staaten in Europa, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/europa/zusammenarbeit-staaten?view=>
[1] B. Koszel, Mitteleuropa rediviva? Europa Środkowo-Wschodnia i Południowo-Wschodnia w polityce Zjednoczonych Niemiec, Instytut Zachodni, Poznań 1999, s. 13 nn.; P. Eberhardt, Geneza niemieckiej koncepcji „Mitteleuropy“, „Przegląd Geograficzny” 2005, nr 4, s. 77 nn.
[2] F. Naumann, Mitteleuropa, Verlag von Georg Reimer, Berlin 1915.
[3]A. Wolff-Powęska, Mitteleuropa – ziemia obiecana?, „Przegląd Zachodni” 1988, nr 4, s. 20.
[4] Przedmiotem analizy, zgodnie z sugestią redaktora tomu, jest dziewięć państw Europy Środkowej: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Słowenia, Węgry.
[5] A. L. Phillips, Power and Influence after the Cold War: Germany in East-Central Europe, Rowman & Littlefield, Lanham 2000, s. 119 nn.
[6] Czasopismo bynajmniej nie koncentruje się wyłącznie na Europie Wschodniej. Tematem nr 9-10 w 2022 r. jest „Niemiecko-polska wspólnota konfliktu”: Ächtungserfolg
Deutsch-polnische Konfliktgemeinschaft, „Osteuropa” 9-10/2022, a nr 8-9 w 2021 r. „Łuk kryzysów” – Rosja, Białoruś i Polska: Krisenbogen
Russland, Belarus, Polen, „Osteuropa” 8-9/2021, czy nr 4-6 w 2021, który dotyczył Czech: Schlüsselland Tschechien Politik und Gesellschaft in der Mitte Europas, „Osteuropa” 4-6/2021.
[7] K. Schlögel, Den Verhältnissen auf den Spur. Das Jahrhundert des Osteuropaforschung, „Osteuropa“ 2013, tom 63, nr 2-3, s. 7. Wszystkie teksty w języku niemieckim, cytowane w opracowaniu, zostały przetłumaczone przez autorkę.
[8] K. Szczepanik (red.), Odrodzenie polskiej służby zagranicznej 1917-1921, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2018, s. 110.
[9] Grußwort von Staatsminister Link anlässlich des 100-jährigen Jubiläums der Deutschen Gesellschaft für Osteuropakunde, Auswärtiges Amt, [dostęp 16 II 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/newsroom/130307-stm-link-dgo/253922>
[10] A. Rybicka, Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej, Kraków 1940-1945, Wydawn. DiG, Warszawa, 2002; T. Bałuk-Ulewiczowa, Wyzwolić się z błędnego koła. Institut für Deutsche Ostarbeit w świetle dokumentów Armii Krajowej i dokumentów zachowanych w Polsce, Arcana, Kraków 2004; M. Burleigh, Germany Turns Eastwards: A Study of Ostforschung in the Third Reich, Cambridge University Press, Cambridge 1990; K.-H. Roth, Heydrichs Professor. Historiographie des „Volkstums” und der Massenvernichtungen. Der Fall Hans Joachim Beyer [w:] P. Schöttler, Geschichtsschreibung als Legitimationswissenschaft 1918-1945, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997, s. 262-343.
[11] K. Schlögel, Die Mitte liegt ostwärts. Europa im Übergang, Carl Hanser Verlag , München Wien 2002; K. Schlögel, Środek leży na wschodzie. Europa w stadium przejściowym, Oficyna Naukowa, Warszawa 2005.
[12] K. Schlögel, Środek leży na wschodzie…, s. 15.
[13] S. Jüngerkes, Diplomaten der Wirtschaft. Die Geschichte des Ost-Ausschusses der Deutschen Wirtschaft, fibre Verlag, Osnabrück 2012.
[14] 70 Jahre Ost-Ausschuss der Deutschen Wirtschaft, Ostausschuss, [dostęp: 14 II 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/de/oa70>.
[15] Frühjahrspressekonferenz des Ost-Ausschusses: Wirtschaft in Mittel- und Osteuropa sortiert sich neu, Pressemitteilung Berlin, 22. Februar 2023, Ost-Ausschuss der deutschen Wirtschaft, [dostęp 24 II 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/2023-02 22%20PM%20Fr%C3%BChjahrespressekonferenz%20OA.pdf>.
[16]Finanzierung der SWP, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 17.02.2023], <https://www.swp-berlin.org/die-swp/ueber-uns/grundlegendes/finanzierung>.
[17]K.-O. Lang, Eine neue Visegrád-Gruppe? Perspektiven der ostmitteleuropäischen Kooperation in der größeren EU, SWP-Aktuell 2004/A 27, 15.06.2004, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp: 15 II 2023], <https://www.swp-berlin.org/publications/products/aktuell/aktuell2004_27_lng_ks.pdf>; K.-O. Lang, Die Visegrád-Staaten und der Brexit. Im östlichen Mitteleuropa herrscht Sorge angesichts des britischen EU-Austritts, SWP-Aktuell 2016/A 53, 02.08.2016, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp: 15 II 2023]: < https://www.swp-berlin.org/publications/products/aktuell/2016A53_lng.pdf>
[18]K.-O. Lang, G Swistek, D. Schottner, SWP-Podcast Spezial: Was der Ukraine-Krieg für Polen und das Baltikum bedeutet, SWP-Podcast 2022/P 09, 11.03.2022, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 8 II 2023]: <https://www.swp-berlin.org/publications/products/Podcast/2022P09_KriegUkraineSpezial3.mp3>; M. Overhaus, Überall Krieg? Warum die Krise an der polnisch-belarussischen Grenze kein hybrider Angriff ist, Stiftung für Wissenschaft und Politik, [dostęp 12 II 2023], <https://www.swp-berlin.org/themen/forschungsgebiete/russland-osteuropa-zentralasien?researchfield%5Bfilter%5D%5B%5D=type%3Apublication&researchfield%5Bfilter%5D%5B%5D=researchField%3ARussland%2C+Osteuropa%2C+Zentralasien&researchfield%5Bpage%5D=12>
[19] J. Dobosz-Dobrowolska, Niemcy na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych [w:] K. Janoś et al., Interesy -Wartości -Kompromisu. Polityka Zagraniczna Niemiec w erze Angeli Merkel, Instytut Zachodni, Poznań 2022, s. 215 nn.
[20] Por. T. Morozowski, Współkształtowanie globalizacji. Polityka Republiki Federalnej Niemiec wobec mocarstw wschodzących po 2004 r., Instytut Zachodni, Poznań 2022, s. 171 nn.
[21] K. Kiwerska, Niemcy we wspólnocie transatlantyckiej [w:] K. Janoś et al., Interesy -Wartości -Kompromisu. Polityka Zagraniczna Niemiec w erze Angeli Merkel, Instytut Zachodni, Poznań 2022, s. 157 nn.; J. Kiwerska, Sojusz w kryzysie. Prezydentura Donalda Trumpa i relacje transatlantyckie, Instytut Zachodni, Poznań 2022.
[22] Por. podział materialny działań MSZ RFN na politykę zagraniczną oraz politykę europejską, Außen- und Europapolitik, Auswärtiges Amt, [dostęp: 10 II 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik>
[23] Koalitionsvertrag zwischen SPD,Bündins90/Die Grünen, FDP, Bundesregierung, [dostęp: 10 II 2023], <https://www.bundesregierung.de/resource/blob/974430/1990812/1f422c60505b6a88f8f3b3b5b8720bd4/2021-12-10-koav2021-data.pdf?download=1>
[24] Por. S. Brunstetter, A Changing View of Responsibility? German Security Policy in the Post 9/11 World [w:] T. Lansford, B. Tashev, Old Europe, New Europe and the US Renegotiating Transatlantic Security in the Post 9/11 Era, Routledge, New York 2017, s. 21.
[25] Koalitionsvertrag zwischen SPD,Bündins90/Die Grünen, FDP, s.145.
[26] Koalitionsvertrag zwischen SPD,Bündins90/Die Grünen, FDP, s. 154.
[27] Koalitionsvertrag zwischen SPD, Bündins90/Die Grünen, FDP, s. 136.
[28] Organisationsplan des Bundeskanzleramtes, 2. Januar 2023, Bundesregierung, [dostęp: 17 II 2023] <https://www.bundesregierung.de/resource/blob/974430/773044/2584393908a312e73262cd7db8a87420/druckversion-organigramm-bkamt-data.pdf?download=1>
[29] Regionale Zusammenarbeit in Europa, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023]
<https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/europa/zusammenarbeit-staaten/zusammenarbeit-ueberblick-node>
[30] Zusammenarbeit zwischen Staaten in Europa, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023], <https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/europa/zusammenarbeit-staaten?view=>
[31] Organisationsplan des Auswärtigen Amtes, Auswärtiges Amt, [dostęp 20 I 2023],
< https://www.auswaertiges-amt.de/blob/215270/e80179c76941315fcbf50b9e38e76830/organisationsplan-data.pdf >
[32]Deutscher Außenhandel 2022: Top 25, Ost-Auschuss, [dostęp 24 II 2022], < https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/Top%2025%20Au%C3%9Fenhandelspartner%202022_F.pdf>
[33] S. Wood, Germany and East-Central Europe. Political, Economic and Social-Cultural Relations in Era of EU Enlargement, Routledge, New York 2018, s. 9.
[34] Deutschland und Lettland: Bilaterale Beziehungen, Auswärtiges Amt, [dostęp: 11 II 2023 r.], < https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/lettland-node/bilateral/200578?view=>
- Koszel, Mitteleuropa rediviva?, s. 95 nn.: B. Koszel, Rola zjednoczonych Niemiec w procesie integracji europejskiej w: J. Kiwerska et al., Polityka zagraniczna zjednoczonych Niemiec, Instytut Zachodni, Poznań 2011, s. 113; Krytycznie o pomocy w transformacji ustrojowej A. Nuβberger, Verfassungsrechtstranfer vom West nach Ost. Illusion, Desillusion, Neubeginn, „Osteuroparecht“, 2010, tom 60, nr 6, s. 81 nn.
[35] Deutschland und Litauen: bilaterale Beziehungen, Auswärtiges Amt, [dostęp: 11 II 2023 r.], < https://www.auswaertiges-amt.de/de/aussenpolitik/laender/litauen-node/bilateral-litauen/200582?view=>
[36]Fachverbände kritisieren Kürzungen des Bundes, „Forschung&Lehre“, [dostęp 12 II 2023], <https://www.forschung-und-lehre.de/politik/fachverbaende-kritisieren-kuerzungen-des-bundes-5017>
[37]H. Roßbach, R. Roßmann, Üppiger Geldregen, „Süddeutsche Zeitung“ (24.05.2022), [dostęp 10 XI 2022], <https://www.sueddeutsche.de/politik/bund-der-steuerzahler-parteinahe-stiftungen-1.5590564 >
[38] Por. Opinię Służb Prawnych Bundestagu z 3.12.2021 r., Zur Finanzierung parteinaher politischer Stiftungen, WD 3 – 3000 – 194/21, [dostęp 7 XI 2022], <https://www.bundestag.de/resource/blob/880176/aacae18e504e6f8f29d578e2b3527f00/WD-3-194-21-pdf-data.pdf >
[39] 542 Mio. Euro für die parteinahen Stiftungen, 09.06.2020, Bund der Steuerzahler Deutschland e.V., [dostęp 8 XI 2022], <https://www.steuerzahler.de/aktuelles/detail/542-mio-euro-fuer-die-parteinahen-stiftungen/>
[40] Wyrok niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 lutego 2023 r., sygn. akt – 2 BvE 3/19, ECLI:DE:BVerfG:2023:es20230222.2bve000319.
[41] S. Żerko, Niemcy wobec Rosji – Zarys historii niemieckiej Russlandpolitik, IZ Policy Papers nr 40, Poznań 2022, [dostęp 29 I 2023], <https://www.iz.poznan.pl/plik,pobierz,4735,833a0166bafabcf6fcba147e745c08ef/IZPP402022Niemcy%20wobec%20Rosji%20-%20Zarys%20historii%20niemieckiej%20Russlandplitik.pdf>
[42] Oświadczenie rządu z nadzwyczajnego posiedzenia w sprawie wojny przeciwko Ukrainie złożone przed Bundestagiem w dniu 27 stycznia 2022 r. w Berlinie, [w:] Reden zur Zeitenwende. Bundeskanzler Olaf Scholz, Berlin 2022, Auswärtiges Amt, [dostęp 13 II 2023], <https://www.bundesregierung.de/resource/blob/975292/2138164/52b9c090014da412b44fe160f2c24308/bundeskanzler-olaf-scholz-reden-zur-zeitenwende-2-aufl-download-bpa-data.pdf?download=1>
[43]Reden zur Zeitenwende. Bundeskanzler Olaf Scholz.
[44]Mowa europejska na Uniwersytecie Karola w Pradze w dniu 29 sierpnia 2022 r., [w:] Reden zur Zeitenwende. Bundeskanzler Olaf Scholz, s. 23.
[45] Frühjahrspressekonferenz des Ost-Ausschusses: Wirtschaft in Mittel- und Osteuropa sortiert sich neu…, s. 1 i 5.
[46] Ost-Auschuss, [dostęp 11 I 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/sites/default/files/pm_pdf/Studie_economic-and-social-impacts-of-fdi-in-central-east-and-southeast-europe-dlp-6407.pdf>
[47] Ausländische Direktinvestitionen stärken Mittel- und Osteuropas Volkswirtschaften, Ost-Auschuss, [dostęp 11 I 2023], <https://www.ost-ausschuss.de/de/auslaendische-direktinvestitionen-staerken-mittel-und-osteuropas-volkswirtschaften>
[48] S. Woods, Germany and East-Central Europe…, s.11.
[49] M. Bainczyk, Podział kompetencji między Unię Europejską a państwa członkowskie jako kluczowe wyzwanie
dla przyszłości UE, [w:] S. Domaradzki, V. Zheltovskyy (red.), Racja stanu Polski w Unii Europejskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2020 s. 38 nn.
[50] Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym [podkreślenie autorki], i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii.
[51] Por. seminarium zorganizowane 2 lutego 2023 r.: Die Bedeutung Mitteleuropas für die EU – Gemeinsame Europäische Verteidigungs- und Außenpolitik, [pol. Znaczenie Europy Środkowej dla UE – wspólna europejska polityka obronna i zagraniczna], Konrad Adenauer Stiftung, [dostęp 18 II 2023],
<https://www.kas.de/de/web/kroatien/veranstaltungsberichte/detail/-/content/die-bedeutung-mitteleuropas-fuer-die-eu-gemeinsame-europaeische-verteidigungs-und-aussenpolitik-1>; Wirtschaft in Mittel- und Osteuropa sortiert sich neu…. 22 lutego 2023 r., konferencja prasowa Komisji Wschód w Berlinie; Raport z listopada 2022 r. „Economic and Social Impacts of FDI in Central, East and Southeast Europe“.
