- Uwagi ogólne
Wśród kluczowych czynników, wpływających na procesy integracyjne w Europie po drugiej wojnie światowej, należy wymienić: chęć utrzymania pokoju, zagrożenie wojną, obawa przed wzrostem potęgi Związku Radzieckiego i powstanie w regionie Europy Środkowo-Wschodniej bloku państw satelickich względem Moskwy. Co więcej trwający proces odbudowy gospodarczej Europy wymagał koordynacji i skutecznego wykorzystywania oferowanej przez USA pomocy w ramach planu Marshalla. Zakładano przy tym, że, utrzymanie pokoju wymaga znalezienia w powojennym układzie sił właściwego miejsca dla okupowanych Niemiec. Zakładając, że odbudowa gospodarki niemieckiej nie może prowadzić do odrodzenia potęgi militarnej tego państwa, podstawowym sektorem integracji stał się w pierwszej fazie przemysł węglowo-stalowy, ściśle związany z produkcją broni konwencjonalnej i kluczowy dla odbudowy Europy.
Współpraca państw europejskich po drugiej wojnie światowej przybierała różne formy i dotyczyła wielu dziedzin, przy czym skupiała się wokół dwóch nurtów: polityczno-militarnego oraz gospodarczego. Co oczywiste, integracja europejska postępowała etapami. Jej postęp jest zaś mierzony dwoma procesami: pogłębianiem i poszerzaniem.
- Traktaty założycielskie z lat 50-tych XX w.
W dniu 18 kwietnia 1951 r., w Paryżu, sześć państw europejskich: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Włochy i Republika Federalna Niemiec, podpisało Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Ta umowa międzynarodowa powołała do życia organizację międzynarodową, która dysponowała własnymi organami i była wyposażona w osobowość prawnomiędzynarodową. W wyniku przyjęcia tego Traktatu sektory węgla i stali państw członkowskich zostały oddane pod wspólną kontrolę sprawowaną przez ponadnarodowe organy. Utworzenie wspólnego rynku węgla i stali miało się przyczynić do znaczącego wzrostu gospodarczego oraz spadku bezrobocia. Traktat przewidywał wolną konkurencję na rynku węgla i stali, zakazywał karteli, wszelkich form pomocy państwa oraz jakichkolwiek praktyk dyskryminujących producentów, konsumentów czy nabywców z innych państw tworzących Wspólnotę. Co więcej znosił również opłaty przywozowe i wywozowe oraz ograniczenia ilościowe w handlu węglem czy stalą. Europejska Wspólnota Węgla i Stali opierała się na działaniu czterech instytucji: Wysokiej Władzy, Specjalnej Rady Ministrów, Wspólnego Zgromadzenia oraz Trybunału Sprawiedliwości.
Traktat Paryski wszedł w życie w dniu 23 lipca 1952 r. i przewidywał, że Europejska Wspólnota Węgla i Stali została powołana na czas określony, tj. na okres 50 latach. Po tym okresie Traktat ustanawiający EWWiS stracił moc, natomiast aktywa zgromadzone przez tę Wspólnotę zostały przeznaczone na wsparcie badań naukowych w sektorach związanych z przemysłem węglowym i stalowym, a dotychczasowe kompetencje zostały przejęte przez Wspólnotę Europejską.
Następny krok w procesie integracji europejskiej stanowiło podpisanie w 1957 r., tzw. Traktatów Rzymskich, które obejmowały Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej.
Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą podpisano w dniu 25 marca 1957 r., a wszedł w życie 1 stycznia 1958 r. Sygnatariuszami Traktatu było 6 tych samych państw, które utworzyły EWWiS. Zasadniczym celem Wspólnoty było ustanowienie wspólnego rynku, jak również stopniowe zbliżanie polityk gospodarczych państw członkowskich. Dla osiągnięcia tak określonego celu przewidziano zagwarantowanie swobody przepływu towarów, pracowników, usług i kapitału. Niezbędnym elementem integracji państw członkowskich uznano także ustanowienie wspólnej taryfy celnej i prowadzenie wspólnej polityki handlowej względem państw trzecich. Dodatkowo ustanowiono wspólną politykę konkurencji, wspólną politykę rolną i transportową. Instytucjami Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej były: Komisja, Rada, Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości. Ponadto, powołano do życia pomocniczy organ – Komitet Ekonomiczno-Społeczny.
W Rzymie przyjęto również Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM). Rolą Wspólnoty, stosownie do postanowień Traktatu, miało być zapewnienie rozwoju przemysłu jądrowego i wprowadzenie wspólnej nad nim kontroli, aby był on wykorzystany wyłącznie do celów pokojowych. Podobnie jak w przypadku Euroepsjkiej Wspólnoty Gospodarczej działały cztery instytucji: Komisja, Rada, Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości. Działania podejmowane na podstawie EURATOMU zostały zintegrowane w ramach Komisji Europejskiej (Dyrekcja Generalna ds. Energii) i utworzonej w 1960 r. Europejskiej Agencji Dostaw. Niezależnie od powyższego sam Traktat pozostaje w mocy, zaś EURATOM jest nadal odrębną od Unii organizacją międzynarodową, choć powiązaną z nią instytucjonalnie.
Na podstawie dołączonej do Traktatów Rzymskich Konwencji o niektórych wspólnych instytucjach doszło do tzw. „uwspólnotowienia” działających zgromadzeń parlamentarnych i Trybunałów Sprawiedliwości, w konsekwencji czego powołano jedno Zgromadzenie Parlamentarne oraz jeden Europejski Trybunał Sprawiedliwości, który służył trzem Wspólnotom. Natomiast w dniu 8 kwietnia 1965 r. został podpisany Traktat ustanawiający jednolitą Radę i Komisję Wspólnot Europejskich (tzw. Traktat o fuzji). Powołana na jego mocy Rada (Ministrów) zastąpiła odrębne Rady, działające w ramach EWG i EWEA, oraz Specjalną Radę Ministrów EWWiS, a nowa Komisja zajęła miejsce dwóch Komisji funkcjonujących w ramach EWG i EWEA oraz Wysokiej Władzy EWWiS.
- Jednolity Akt Europejski
Jednolity Akt Europejski stanowił pierwszą zmianę traktatów założycielskich. Został podpisany w dniu 17 lutego 1986 r. w Luksemburgu, przez przedstawicieli dziewięciu państw członkowskich, zaś w dniu 28 lutego 1986 r. w Hadze przez przedstawicieli pozostałych trzech państw (Włochy, Grecja, Dania). Wszedł w życie 1 lipca 1987 r. Jego przyjęcie było wynikiem wielu inicjatyw zmierzających do powołania Unii Europejskiej. Kluczowe postanowienia Jednolitego Aktu Europejskiego dotyczyły stworzenia warunków dla funkcjonowania rynku wewnętrznego. Traktat przewidywał, że do dnia 31 grudnia 1992 r. zostanie ustanowiony obszar bez wewnętrznych granic, zapewniający swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału. Co więcej państwa członkowskie zgodziły się dokonać dalszego przeniesienia swoich kompetencji na rzecz wspólnych instytucji poprzez włączenie do Traktatu ustanawiającego EWG kolejnych obszarów współpracy, m.in. w dziedzinie polityki społecznej, ochrony środowiska i badań naukowych.
Przyjęcie Jednolitego Aktu Europejskiego skutkowało również istotnymi zmianami instytucjonalnymi. Wśród nich należy wymienić m.in.: a) poszerzenie zakresu obszarów, w stosunku do których Rada mogła uchwalać akty prawne kwalifikowaną większością głosów i zmniejszenie jednocześnie listy spraw wymagających jednomyślności; b) zwiększenie uprawnień Parlamentu Europejskiego w procesie stanowienia prawa poprzez wprowadzenie procedury współpracy Parlamentu i Rady; c) rozszerzenie liczby przypadków, w których wymagane było zasięgnięcie opinii Paramentu Europejskiego; d) wzmocnienie pozycji Komisji Europejskiej w zakresie sprawowania władzy wykonawczej poprzez zobowiązanie Rady do przekazywania Komisji kompetencji wykonawczych wynikających z uchwalanych przez Radę aktów; e) stworzenie podstaw dla powołania Sądu Pierwszej Instancji; f) stworzenie traktatowej podstawy funkcjonowania Europejskiej Współpracy Politycznej, złożonej z ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich oraz członka Komisji Europejskiej, zbierających się co najmniej cztery razy do roku; g) nadanie podstaw traktatowych Radzie Europejskiej.
- Traktat z Maastricht
Po przyjęciu Jednolitego Aktu Europejskiego za zasadniczy cel przyjęto doprowadzenie do połączenia gospodarczego i politycznego nurtu integracji europejskiej. W czerwcu 1990 r. Rada Europejska podjęła decyzję o zwołaniu konferencji międzyrządowych w celu powołania Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Unii Politycznej. Na szczycie Rady Europejskiej w Maastricht w grudniu 1991 r. postanowienia dotyczące Unii Politycznej, jak również Unii Gospodarczej i Walutowej zostały opracowane w jeden Traktat o Unii Europejskiej. Został on podpisany w Maastricht 7 lutego 1992 r., a wszedł w życie dopiero 1 listopada 1993 r. po zakończeniu trudnej procedury ratyfikacyjnej w 12 państwach członkowskich. Traktat powołał do życia Unię Europejską, przy czym nie stanowiła ona nowej organizacji, lecz była kolejnym etapem integracji państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Unia nie zastępowała w niczym Wspólnot, a nawet nie posiadała podmiotowości prawnej. Podmiotami prawa międzynarodowego były nadal tylko trzy Wspólnoty Europejskie.
Traktat z Maastricht stawiał przed Unią następujące cele: a) zapewnienie trwałego i zrównoważonego postępu gospodarczego i społecznego poprzez utworzenie rynku wewnętrznego oraz unii gospodarczej i walutowej; b) potwierdzenie swej tożsamości na arenie międzynarodowej poprzez realizowanie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz wspólne określanie polityki obronnej; c) umacnianie ochrony praw i interesów obywateli państw członkowskich poprzez wprowadzenie obywatelstwa Unii; d) współpraca w zakresie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych dla zapewnienia w Unii wolności i bezpieczeństwa obywateli; e) zapewnianie przestrzegania prawa wspólnotowego (acquis communautaire).
Unia Europejska opierała się na trzech filarach, różniących się nie tylko rodzajem kompetencji w nich zawartych, ale również charakterem. Została ustanowiona na fundamencie Wspólnot Europejskich (filar I) uzupełnionych o wspólne polityki (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa – filar II oraz włączone do TWE dodatkowe zakresy kompetencji WE) i formy współpracy (współpraca w zakresie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych – filar III). W sferze materialnej poszerzono zakres kompetencji Wspólnot o politykę gospodarczą i monetarną, społeczną, politykę dotyczącą oświaty, kształcenia i młodzieży, kultury, zdrowia, ochrony konsumenta, sieci transeuropejskich i przemysłu.
- Traktat Amsterdamski
Już w samym Traktacie z Maastricht założono konieczność dalszej reformy Unii Europejskiej. Powołana Konferencja Międzyrządowa miała przede wszystkim zaproponować rozwiązania, mające zbliżyć Unię Europejską do jej obywateli, usprawnić system instytucjonalny Unii w kontekście przyszłego rozszerzenia oraz poprawić efektywność przedsięwzięć podejmowanych na zewnątrz ugrupowania m.in. poprzez przyznanie Unii większego mandatu w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Efektem prac Konferencji Międzyrządowej było opracowanie tekstu nowego traktatu rewizyjnego, który został podpisany w dniu 2 października 1997 r. w Amsterdamie, a wszedł w życie w dniu 1 maja 1999 r.
W sferze materialnej doszło przede wszystkim do „uwspólnotowienia” dorobku prawnego Schengen poprzez włączenie go do I filara Unii. Oznaczało to więc, że polityka wizowa, imigracyjna i azylowa zostały wyłączone z zakresu przedmiotowego III filara, który zyskał w związku z tym nową nazwę – Współpraca Policyjna i Sądowa w Sprawach Karnych. Postanowienia traktatowe wzmocniły również znaczenie ochrony praw podstawowych w Unii Zadeklarowano, że Unia opiera się na zasadach poszanowania praw człowieka, demokracji i państwa prawa. Wprowadzono sankcje za poważne i stałe naruszanie zasad zawartych w art. 6 TUE. Przyjęte regulacje wzmacniały nieznacznie tożsamość UE na arenie międzynarodowej, dzięki nazwaniu Sekretarza Generalnego Rady Wysokim Przedstawicielem do Spraw WPZiB, który miałby wspierać prezydencję Rady w reprezentowaniu Unii na zewnątrz. Traktat Amsterdamski wprowadził również nowe regulacje, dotyczące polityki zatrudnienia, polityki socjalnej, ochrony środowiska naturalnego, zdrowia i konsumentów.
W sferze instytucjonalnej po raz kolejny zwiększono rolę Parlamentu Europejskiego w procesie powoływania Komisji Europejskiej. Uproszczono też wieloetapową procedurę współdecydowania. Przyjęto również, że procedura współpracy będzie odtąd stosowana zasadniczo tylko w zakresie Unii Gospodarczej i Walutowej. Równolegle do przekazania dorobku Schengen do wspólnotowego filara doszło do znacznego zbliżenia I filara oraz III w zakresie sposobów podejmowania decyzji. Parlament uzyskał uprawnienie do wyrażania opinii na temat proponowanych przez Komisję lub państwo członkowskie aktów prawnych. Natomiast jurysdykcja instytucji sądowych objęła niektóre instrumenty prawne III filara. Traktat Amsterdamski wprowadził również nowe postanowienia, przewidujące możliwość skorzystania przez państwa z formuły ,,ściślejszej współpracy”.
- Traktat Nicejski
Niewypracowanie w Traktacie Amsterdamskim rozwiązań o charakterze instytucjonalnym, niezbędnych do przyjęcia nowych członków, spowodowało, że państwa członkowskie, niespełna rok po wejściu w życie wskazanego traktatu, zwołały kolejną Konferencję Międzyrządową. Co istotne prace dyplomatyczne toczyły się przy większej niż dotychczas jawności. Głównym celem obrad było przygotowanie propozycji, dającej gwarancję efektywności prac instytucji Unii Europejskiej po poszerzeniu o państwa kandydujące do Unii. Prace Konferencji Międzyrządowej zakończyły się w dniu 10 grudnia 2000 r. w Nicei, a wypracowany kompromis został przyjęty przez głowy państw lub szefów rządów nie tylko państw członkowskich, ale i państw ubiegających się o członkostwo. Traktat został podpisany w dniu 26 lutego 2001 r., a wszedł w życie dopiero w dniu 1 lutego 2003 r.
Zmiany wprowadzone Traktatem z Nicei obejmowały przede wszystkim kwestie instytucjonalne. W protokole do przyjętego Traktatu określono, jak będą reprezentowane państwa członkowskie w unijnych instytucjach po poszerzeniu o kolejnych 12 państw kandydujących. Zmianom tym towarzyszyło przyjęcie nowego systemu ważenia głosów w Radzie Unii. Po raz kolejny rozszerzono katalog spraw, co do których decyzje są podejmowane większością kwalifikowaną. Od 2005 r. każde państwo członkowskie miało mieć tylko jednego przedstawiciela w Komisji Europejskiej. Postanowiono również, że po przystąpieniu do Unii 27 państwa członkowskiego liczba komisarzy zostanie ograniczona, a prawo nominowania kandydata na komisarza przez państwo członkowskie podlegać rotacji. Zmiany objęły również Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji. Ponownie określono zakres ich jurysdykcji i przewidziano możliwość tworzenia wyspecjalizowanych izb sądowych. Traktat stał się podstawą powołania nowych wyspecjalizowanych organów i jednostek organizacyjnych: Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa, Europejskiego Wydziału Współpracy Sądowej, Europejskiej Sieci Sądowej oraz Komitetu Ochrony Socjalnej. Postanowiono także, że wzmocniona współpraca, zwana dotychczas „ściślejszą współpracą”, będzie ustanawiana przy zwiększonej roli Komisji Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego. Pomimo zwiększenia liczby państw członkowskich do ustanowienia wzmocnionej współpracy wymagana była decyzja zaledwie 8 zainteresowanych członków. Na szczycie w Nicei w grudniu 2000 r. przyjęto również Kartę Praw Podstawowych, ustanawiającej katalog praw podlegających ochronie w Unii Europejskiej.
- Traktat Lizboński
W grudniu 2001 r. prezydent Francji Jacques Chirac i kanclerz Niemiec Gerhard Schröder wydali wspólnie oświadczenie, w którym uznali konieczność uchwalenia konstytucji Unii Europejskiej. Ostateczny kształt Traktatu Konstytucyjnego został zaakceptowany przez Radę Europejską w dniu 18 czerwca 2004 r. Odrzucenie przez Francję i Niderlandy w referendum Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy wywołało poważny impas polityczny. Wyjściem z niego stanowiło zaś uzgodnienie w dniu 22 czerwca 2007 r. tekstu „okrojonego z konstytucyjnych aspiracji”, traktatu reformującego Unię Europejską. Traktat ten został podpisany na szczycie w Lizbonie w dniu 13 grudnia 2007 r.
Kluczową zmianą wprowadzoną przez Traktat z Lizbony jest odejście od trójfilarowej struktury Unii Europejskiej. Stosownie do art. 1 TUE Unia zastąpiła Wspólnotę Europejską i jest jej następcą prawnym. Co więcej, zgodnie z art. 47 TUE Unia nabyła osobowość prawną. Istotne zmiany zostały również przyjęte w obrębie systemu instytucjonalnego Unii. Jak wynika z treści art. 13 do katalog unijnych instytucji oprócz Rady, Komisji, Parlamentu Europejskiego, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału Obrachunkowego zostały włączone również Rada Europejska i Europejski Bank Centralny. Ponadto został wprowadzony kadencyjny urząd Przewodniczącego Rady Europejskiej. Dokonano znaczącej zmiany przepisów dotyczących Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Traktat Lizboński na nowo określił zakres jurysdykcji sądów Unii Europejskiej, dzieląc je na Trybunał Sprawiedliwości, Sąd (dawny Sąd Pierwszej Instancji) oraz sądy wyspecjalizowane.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej dość jasno określił zakres kompetencji Unii Europejskiej, stanowiąc, że mogą być to kompetencje wyłączne, dzielone lub wspierające. Traktat o Unii Europejskiej nadał moc wiążącą Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, a wprowadzone zmiany w zakresie źródeł ochrony praw człowieka dały podstawę do przystąpienia Unii do EKPCz. Traktat z Lizbony ustanowił także zmiany w procesie prawotwórczym. Nicejski system głosowania w Radzie został utrzymany co najmniej do dnia 31 października 2014 r. (maksymalnie do dnia 31 marca 2017 r., ponieważ do tego terminu członek Rady mógł zażądać przyjęcia aktu zgodnie z systemem nicejskim). Od 1 kwietnia 2014 r. zaczął obowiązywać system podwójnej większości (55% państw reprezentujących 65% ludności Unii). Ponadto na nowo usystematyzowano hierarchię źródeł prawa Unii Europejskiej. Przewidziano również udział parlamentów krajowych oraz społeczeństwa obywatelskiego (grupa 1 mln obywateli zyskała prawo inicjowania procesu prawotwórczego) w procesie stanowienia prawa. Przyjęto uproszczoną procedurę zmiany traktatów założycielskich oraz procedurę wystąpienia państwa członkowskiego z Unii Europejskiej. W ramach procedur stanowienia aktów prawodawczych zaczęła obowiązywać zwykła procedura prawodawcza oraz specjalne procedury prawodawcze.
- Droga Polski do członkostwa w Unii Europejskiej
Upadek komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej pod koniec lat 80. XX w. spowodował, że państwa byłego bloku wschodniego zwróciły się w stronę rozwiniętych Wspólnot Europejskich. Tym samym, integracja Polski ze strukturami unijnymi postrzegana była generalnie jako proces nieuchronny i nieodwracalny, czy też jako element uczestnictwa w głównym nurcie procesów zachodzących wówczas w Europie. Niemniej jednak zbliżanie Polski do członkostwa we Wspólnotach stanowiło proces ewolucyjny i przebiegało etapami.
Podstawą do nawiązania oficjalnych stosunków dyplomatycznych między Polską a Wspólnotami było podpisanie w czerwcu 1988 r. deklaracji normalizującej relacje między Wspólnotami Europejskimi a Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Konsekwencją tych wydarzeń było ustanowienie, we wrześniu 1988 r., stosunków dyplomatycznych między Polską Rzeczpospolitą Ludową a EWG. Natomiast w lipcu 1989 r. miało miejsce otwarcie Przedstawicielstwa Dyplomatycznego PRL przy Wspólnotach.
W dniu 19 września 1989 r. została podpisana Umowa w sprawie handlu oraz współpracy gospodarczej między PRL a EWG. W jej ramach obie strony zobowiązały się do ułatwiania i promowania wzajemnej wymiany handlowej i współpracy gospodarczej. W dziedzinie handlu oraz współpracy handlowej postanowienia umowy przewidywały przede wszystkim najwyższy stopień liberalizacji w imporcie produktów drugiej strony. Wspólnota zadeklarowała likwidację ograniczeń ilościowych stosowanych przy imporcie towarów na terytorium EWG. Oznaczało to zatem zwiększenie dostępu do rynku polskiego dla unijnych przedsiębiorców, a także ułatwienie dostępu do rynków państw członkowskich polskim producentom. Celem ustanowionej współpracy gospodarczej było w szczególności: a) wzmocnienie i dywersyfikację więzi gospodarczych między Polską a EWG; b) przyczynienie się do rozwoju gospodarek i poziomów życia ludności Polski i EWG; c) otwarcie nowych źródeł zaopatrzenia i nowych rynków; d) popieranie współpracy między jednostkami gospodarczymi w celu promocji przedsiębiorstw mieszanych, umów licencyjnych i innych form kooperacji przemysłowej, sprzyjających rozwojowi przemysłów Polski i EWG; e) popieranie postępu naukowego i technicznego; f) wsparcie zmian strukturalnych w gospodarce polskiej w celu zwiększenia i dywersyfikacji wymiany dóbr i usług ze Wspólnotą. Nad prawidłową realizacją umowy czuwała Komisja Mieszana, składająca się z przedstawicieli państwa polskiego oraz z przedstawicieli Wspólnoty.
Następnie, w maju 1990 r. Rzeczpospolita Polska złożyła w Brukseli oficjalny wniosek o rozpoczęcie rozmów w sprawie umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. Przygotowania do prowadzenia negocjacji w sprawie stowarzyszenia po stronie polskiej rozpoczęły się 26 stycznia 1991 r., zaś ich pierwszym wyrazem było utworzenie przy Radzie Ministrów stanowiska pełnomocnika rządu do spraw integracji europejskiej oraz pomocy zagranicznej. W okresie od lutego do listopada 1991 r. przeprowadzono osiem rund negocjacyjnych, które doprowadziły do podpisania Układu Europejskiego (Europe Agreement) w dniu 16 grudnia 1991 r. Został on ratyfikowany 20 października 1992 r., a wszedł w życie 1 lutego 1994 r. Układ Europejski wyznaczał ramy prawne stosunków między Polską a Unią Europejską od chwili jego wejścia w życie, aż do chwili uzyskania przez Polskę statusu państwa członkowskiego. Ta umowa kształtowała podstawy rozwoju handlu i stosunków gospodarczych między Polską a Unią. W preambule Układu zaznaczono, że stowarzyszenie nie jest celem „samym w sobie”, ma jedynie pomóc Polsce w osiągnięciu ostatecznego celu, jakim jest uzyskanie pełnego członkostwa w EWG. W okresie przejściowym między datą podpisania Układu Europejskiego a datą jego wejścia w życie, między Polską a Wspólnotą Europejską obowiązywała Umowa Przejściowa (Interim Agreement) dotycząca handlu i spraw związanych z handlem.
W katalogu celów, dla osiągnięcia których zawarto Układ Europejski, wskazano: a) ustanowienie odpowiednich ram dla dialogu politycznego, który umożliwia rozwój bliskich stosunków politycznych między Polską a Wspólnotą; b) popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między stronami w celu sprzyjania dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu i dobrobytowi w Polsce; c) stworzenie podstawy pomocy finansowej i technicznej Wspólnoty dla Polski; d) stworzenie właściwych ram dla stopniowej integracji Polski ze Wspólnotą; e) popieranie współpracy w dziedzinie kultury. Układ Europejski składał się z dziewięciu części, w których zostały uregulowane następujące kwestie: a) dialog polityczny między Polską a Wspólnotą; b) swoboda przepływu towarów; c) przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług; d) przepływ płatności, kapitału, konkurencji oraz innych postanowień natury gospodarczej; e) zbliżanie polskich przepisów prawnych do regulacji obowiązujących we Wspólnocie; f) współpraca gospodarcza; g) współpraca kulturalna. Nadzór nad wykonaniem postanowień Układu został powierzony Radzie Stowarzyszenia, którą w wykonywaniu zadań wspomagał Komitet Stowarzyszenia. Został również ustanowiony Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia, który w założeniu miał stanowić forum spotkań i wymiany poglądów członków polskiego parlamentu i Parlamentu Europejskiego. Od chwili złożenia przez Polskę wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej (tj. 8 kwietnia 1994 r. podczas spotkania Rady Europejskiej w Atenach) Układ Europejski zarówno w Unii, jak i w Polsce był traktowany jako traktat przedakcesyjny. Oznaczało to uznanie go za podstawę działań dostosowawczych, bezpośrednio zmierzających do uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej.
W dniu 16 lipca 1997 r. na forum Parlamentu Europejskiego Komisja Europejska przedstawiła swoje opinie (tzw. avis) w przedmiocie wniosków o członkostwo w Unii Europejskiej, które zostały złożone przez państwa stowarzyszone z Europy Środkowej i Wschodniej. Zarekomendowała wtedy rozpoczęcie negocjacji z 6 kandydatami: Republiką Czeską, Estonią, Polską, Słowenią i Węgrami oraz z Cyprem (tzw. grupa luksemburska). Decyzja o rozpoczęciu procesu rozszerzania Unii Europejskiej i o zwołaniu w dniu 31 marca 1998 r. dwustronnych Konferencji Międzyrządowych, w ramach których będą prowadzone negocjacje akcesyjne w pierwszej kolejności z państwami wymienionymi powyżej, została podjęta na szczycie Rady Europejskiej w Luksemburgu w dniach 12-13 grudnia 1997 r.
Kierownictwo polityczne podczas negocjacji Polski z Unią Europejską zostało powierzone Prezesowi Rady Ministrów, wspieranemu przez Ministra Spraw Zagranicznych, sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej i pełnomocnika rządu do spraw negocjacji o członkostwo RP w UE (Główny Negocjator). Koordynowanie i programowanie działań dotyczących przygotowania i negocjowania przystąpienia Polski do Unii było zaś zadaniem Komitetu Integracji Europejskiej. Unia Europejska była reprezentowana przez komisarza Unii Europejskiej do Spraw Rozszerzenia, dyrektora generalnego Dyrekcji do Spraw Rozszerzenia, dyrektora Zespołu do Spraw Polski w Dyrekcji Generalnej do Spraw Rozszerzenia oraz Główną Negocjator do Spraw Polski.
Negocjacje akcesyjne składały się z dwóch etapów. Pierwszy etap – tzw. screening (przegląd prawa krajowego pod kątem jego zgodności z regulacjami unijnymi) – obejmował okres od 27 kwietnia 1998 r. do 5 listopada 1999 r. Natomiast drugi etap – właściwe negocjacje – został rozpoczęty w dniu 10 listopada 1998 r. Zgodnie z obowiązującymi zasadami, otwarcie właściwych negocjacji w poszczególnych obszarach następowało dopiero w momencie, gdy strona polska przygotowała i przekazała stronie unijnej stanowisko negocjacyjne w danym obszarze, a strona unijna w odpowiedzi przedstawiła polskim negocjatorom stanowisko unijne. Gdy obie strony znały już stanowiska negocjacyjne, czyli pozycje wyjściowe, następowało otwarcie danego obszaru negocjacyjnego.
Negocjacje obejmowały w sumie 31 obszarów: nauka i badania, telekomunikacja i technologie informacyjne, edukacja, kształcenie i młodzież, kultura i polityka audiowizualna, polityka przemysłowa, małe i średnie przedsiębiorstwa, wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, ochrona konsumentów i zdrowia, statystyka, stosunki zewnętrzne, unia celna, unia gospodarcza i walutowa, energia, polityka społeczna i zatrudnienie, swoboda świadczenia usług, kontrola finansowa, swobodny przepływ towarów, środowisko, prawo spółek, swobodny przepływ osób, swobodny przepływ kapitału, podatki, instytucje, rybołówstwo, polityka transportowa, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne, polityka regionalna i koordynacja instrumentów strukturalnych, polityka konkurencji, rolnictwo, finanse i budżet oraz inne. Polska wnioskowała o okresy przejściowe w 11 dziedzinach, m.in. rolnictwie, podatkach, prawie spółek, energii i środowisku. Zamknięcie negocjacji nastąpiło na szczycie Rady Europejskiej, który odbył się w Kopenhadze, w dniach 12-13 grudnia 2002 r.
Traktat Akcesyjny został podpisany w dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, przy czym ze strony Polski został on podpisany przez Prezesa Rady Ministrów oraz Ministra Spraw Zagranicznych. Traktat Akcesyjny obejmuje trzy części: a) Traktat dotyczący przystąpienia do Unii Europejskiej, b) Akt dotyczący warunków przystąpienia; c) Akt końcowy.
Pierwsza z wymienionych części stanowi Traktat akcesyjny sensu stricto, na podstawie którego Polska przystąpiła do Unii. Jest ona wspólna dla wszystkich 10 państw, które uzyskały członkostwo w UE z dniem 1 maja 2004 r. W tej części traktat wskazuje, że ustanawia się członkostwo w Unii Europejskiej 10 państw przystępujących, odsyła do „dołączonego Aktu”, który stanowi jego integralną część, określa dzień wejścia w życie traktatu na 1 maja 2004 r., podkreśla obowiązek złożenia dokumentów ratyfikacyjnych u depozytariusza do 30 kwietnia 2004 r., wskazuje języki, w jakich został sporządzony. Druga z części obejmuje 62 artykuły, podzielone na pięć części. Do Aktu dołączono również 18 załączników i 10 protokołów, które stanowią jego integralną część. Natomiast Akt końcowy zawiera 44 różne deklaracje polityczne państw członkowskich obecnych i przystępujących do Unii oraz porozumienia w formie not podpisanych między Unią Europejską a nowymi państwami członkowskimi. Polska zgłosiła trzy indywidualne deklaracje w zakresie konkurencyjności polskiej produkcji niektórych owoców, moralności publicznej oraz w sprawie interpretacji okresu derogacyjnego dotyczącego farmaceutyków.
Ostatnim, a zarazem fundamentalnym w swym znaczeniu, etapem procedury akcesyjnej była ratyfikacja Traktatu Akcesyjnego przez wszystkie państwa-strony, zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi, a także złożenie dokumentów ratyfikacyjnych u depozytariusza do dnia 30 kwietnia 2003 r. W przypadku Polski zgoda na ratyfikację tej umowy międzynarodowej została wyrażona w referendum ogólnokrajowym. Zostało one przeprowadzone w dniach 7-8 czerwca 2003 r. Wzięło w nim udział 58,85% uprawnionych do głosowania, a jego wyniki miały charakter wiążący. Na pytanie „Czy wyraża Pan/Pani zgodę na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej?”, odpowiedzi twierdzącej udzieliło 77,45% biorących udział w głosowaniu. Największe poparcie dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej odnotowano w województwie śląskim, dolnośląskim, lubuskim oraz zachodniopomorskim, najmniejsze zaś w województwie lubelskim.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, uzyskawszy zgodę obywateli, dokonał uroczystej ratyfikacji traktatu 23 lipca 2003 r. Dokumenty ratyfikacyjne zostały złożone u depozytariusza, tj. rządu Republiki Włoskiej 6 sierpnia 2003 r. Polska stała się państwem członkowskim Unii Europejskiej z chwilą wejścia w życie Traktatu Akcesyjnego 1 maja 2004 r.