W czerwcu 2021 r. UE rozpoczęła refleksję nad przyszłością europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony. Doprowadziło to do powstania Strategicznego kompasu na rzecz bezpieczeństwa i obrony, dokumentu politycznego, w którym zdefiniowano unijną strategię bezpieczeństwa i obrony na najbliższe 5–10 lat. Strategiczny kompas to ramy działania na rzecz wspólnej wizji w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Dokument opracowano w trzech etapach: analiza zagrożeń, zorganizowany dialog strategiczny oraz dalszy rozwój i przegląd przed przyjęciem. Głównym celem jest zapewnienie wytycznych politycznych dotyczących osiągnięcia przez UE autonomii strategicznej w czterech istotnych obszarach: zarządzanie kryzysowe, odporność, potencjał i partnerstwa. Proces ten ma na celu zrealizowanie coraz pilniejszej wizji UE jako podmiotu, którzy posiada zdolność do zapewniania bezpieczeństwa. Wiceprzewodniczący / wysoki przedstawiciel Josep Borrell przedstawił wstępną wersję dokumentu na wspólnej sesji ministrów spraw zagranicznych i ministrów obrony UE w listopadzie 2021 r.
W kontekście rosyjskiej agresji na Ukrainę (rozpoczętej 24 lutego 2022 r.) dokument musiał ulec dużym zmianom, aby uwzględnić destabilizację europejskiego porządku bezpieczeństwa i dostosować stanowisko, ambicje i narzędzia UE w dziedzinie obrony do nowej sytuacji. W dniach 24–25 marca 2022 r. podczas francuskiej prezydencji Rada Europejska zatwierdziła ostateczną wersję Strategicznego kompasu.
W wyniku wojny Dania zrezygnowała z otrzymanej w 1992 r. klauzuli opt-out w odniesieniu do polityki obronnej UE. Duńczycy zgodzili się przystąpić do WPBiO po referendum zorganizowanym 1 czerwca 2022 r. (66,9% głosów za). W związku z tym wszystkie 27 państw członkowskich uczestniczy obecnie w WPBiO.
Z pozabudżetowego Europejskiego Instrumentu na rzecz Pokoju (EPF) Unia finansuje wspólne misje i operacje wojskowe WPBiO, dzięki czemu podział obciążeń między państwami członkowskimi jest solidarny. EPF może być również wykorzystywany do finansowania szkoleń i sprzętu wojskowego (w tym sprzętu śmiercionośnego) dla sektorów bezpieczeństwa i obrony krajów partnerskich UE. Wzrost zdolności do prowadzenia operacji pokojowych oraz potencjału wojskowego i obronnego państw trzecich i organizacji partnerskich poprawią skuteczność działań zewnętrznych UE. W latach 2022–2024 UE przekazała z tego instrumentu 11,1 mld euro na pomoc dla sił zbrojnych Ukrainy.
19 lipca 2022 r., Komisja przedstawiła wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie na rzecz wzmocnienia europejskiego przemysłu obronnego przez wspólne zamówienia (EDIRPA), który był skutkiem udzielenia jej w tej sprawie mandatu na szczycie w Wersalu w marcu 2022 r. EDIRPA to krótkoterminowy instrument wspólnych zamówień w dziedzinie obronności o wartości 500 mln EUR. Jego celem jest zlikwidowanie najpilniejszych i najbardziej krytycznych luk w zdolnościach obronnych oraz zachęcenie państw członkowskich do wspólnego zamawiania produktów obronnych. Po negocjacjach międzyinstytucjonalnych Parlament przyjął rozporządzenie na posiedzeniu plenarnym 12 września 2023 r. Natomiast 3 maja 2023 r. Komisja przedstawiła wniosek dotyczący aktu wspierającego produkcję amunicji, którego celem jest zapewnienie Ukrainie amunicji, zwiększenie wspólnych zamówień i zdolności produkcyjnych. Po krótkich negocjacjach międzyinstytucjonalnych Parlament przyjął akt 13 lipca 2023 r. Natomiast 5 marca 2024 r., w ramach krótkoterminowych środków nadzwyczajnych (rozporządzenie w sprawie wspierania produkcji amunicji – ASAP i EDIRPA), które kończą się w 2025 r., Komisja zaproponowała projekt rozporządzenia w sprawie europejskiego programu przemysłu obronnego (EDIP), aby zapewnić wsparcie finansowe w wysokości 1,5 mld EUR z budżetu UE w latach 2025–2027. EDIP pomoże stworzyć strukturalny i długoterminowy system wspólnych inwestycji i produkcji w UE, zapewniając stałą dostępność i dostawy produktów obronnych. wspólnych zamówień, dąży się do wspólnego zamawiania co najmniej 40% sprzętu obronnego i 50% z UE do 2030 r., a do 2035 r.: 60%.
W tym celu w projekcie rozporządzenia Komisja proponuje utworzenie funduszu na rzecz przyspieszenia transformacji łańcuchów dostaw w sektorze obronności (FAST), aby wesprzeć małe i średnie przedsiębiorstwa, ustanowienie modułowego i stopniowego unijnego systemu bezpieczeństwa dostaw, Programu na rzecz struktury europejskiego uzbrojenia (SEAP) w celu zacieśnienia współpracy dzięki zwolnieniu z VAT i europejskiego mechanizmu sprzedaży wojskowej skoncentrowanego na dostępności sprzętu UE.
Zgodnie z koncepcją strategiczną NATO, ale zawartą również w strategicznym kompasie UE, wspólnota euroatlantycka znajduje w punkcie zwrotnym dla swojego bezpieczeństwa i stabilności, co sprawia, że więzy transatlantyckie stają się znów bardzo ważne i potrzebna jest jeszcze ściślejsza współpraca UE–NATO. NATO jako sojusz obronny i wojskowy pozostaje fundamentem zbiorowej obrony sojuszników i jego rola jest zasadnicza dla bezpieczeństwa euroatlantyckiego. Jednocześnie UE i NATO uznają za konieczne zbudowanie silniejszej, dysponującej większymi zdolnościami obronności europejskiej, która pozytywnie przyczyni się do bezpieczeństwa światowego i transatlantyckiego i będzie komplementarna i interoperacyjna względem NATO. Strategiczne partnerstwo NATO–UE opiera się na wspólnych wartościach, determinacji w stawianiu czoła wspólnym wyzwaniom i na jednoznacznej woli promowania i chronienia pokoju, wolności i dobrobytu w obszarze euroatlantyckim.
Współpraca strategiczna UE i NATO ma miejsce od ponad 20 lat. Ważną rolę spełniły wspólne deklaracje o współpracy: warszawskiej z 2016 r. i wspólnej deklaracji brukselskiej z 2018 r., które znacznie powiększyły zakres wzajemnego partnerstwa. Ostatnia wspólna deklaracja o współpracy UE-NATO została podpisana w styczniu 2023 r. Wskazana z niej , że w wyniku długoletniej współpracy osiągnięto wymierne rezultaty w przeciwdziałaniu zagrożeniom hybrydowym i cybernetycznym, we współpracy operacyjnej (m.in. w kwestiach morskich), mobilności wojskowej, zdolnościach obronnych, przemyśle i badaniach obronnościowych, ćwiczeniach, przeciwdziałaniu terroryzmowi i w budowaniu zdolności partnerów.
Współpraca NATO z Unią Europejską jest ważnym filarem wzmacniającym architekturę bezpieczeństwa europejskiego. W ramach strategii NATO przyjętej na szczycie w Madrycie Unia Europejska została uznana za ważnego partnera, z którym sojuszników z NATO łączą te same wartości, a także zdecydowana większość państw członkowskich należy do obu organizacji, szczególnie po przystąpieniu do NATO Finlandii i Szwecji. Oczywiście należy podkreślić, że NATO i UE odgrywają komplementarne, chociaż i wzajemnie wzmacniające się role we wspieraniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. O ile NATO służy do zapewnienia bezpieczeństwa militarnego państw europejskich, to UE podejmuje działania na rzecz innych aspektów bezpieczeństwa: ekonomicznego, energetycznego, klimatycznego i ekologicznego.
Unia udzieliła napadniętej Ukrainie różnorodnej pomocy, również wojskowej. W ramach tych działań mieści się także pomoc wojskowa polegająca na współpracy z państwami członkowskimi w zakresie dostarczania Ukrainie broni, amunicji oraz innego sprzętu wojskowego, programów szkoleniowych dla ukraińskich sił zbrojnych, prowadzonych zarówno przez państwa członkowskie UE, jak i w ramach misji unijnych. Kluczowe było też ustanowienie Europejskiego Instrumentu na rzecz Pokoju (EPF), co umożliwiło finansowanie dostaw sprzętu wojskowego dla Ukrainy z tego funduszu. ponadto UE udzieliła Ukrainie znaczącej pomocy makrofinansowej w postaci pożyczek i dotacji na wsparcie stabilności finansowej Ukrainy. Utworzono Instrument na rzecz Ukrainy na odbudowę Ukrainy po zakończeniu konfliktu, który ma wspierać odbudowę infrastruktury, reformy, rozwój gospodarczy, a przede wszystkim stabilność i ciągłość usług publicznych. Ponadto dla odbudowy i wsparcia Ukrainy dostępne będzie 1,5 mld euro z unieruchomionych rosyjskich aktywów.
Komisja Europejska przeznaczyła w marcu 2024 r. 500 mln euro przewidziane w akcie o wspieraniu produkcji amunicji (ASAP). Umożliwi to europejskiemu przemysłowi obronnemu zwiększenie zdolności produkcyjnych w zakresie amunicji artyleryjskiej do 2 mln pocisków rocznie do końca 2025 r. Komisja uruchomiła również program prac dotyczący instrumentu na rzecz wzmocnienia europejskiego przemysłu obronnego (EDIRPA) poprzez wspólne zamówienia oraz czwarty roczny program prac Europejskiego Funduszu Obronnego (EDF).
Komisja zakończyła ocenę projektów pochodzących z państw członkowskich, które na podstawie rozporządzenia w sprawie ASAP mogły składać wnioski o wsparcie ze środków unijnych przeznaczonych na ten temat i wybrała 31 projektów mających pomóc przemysłowi europejskiemu w zwiększeniu produkcji i gotowości amunicji. Wsparcie ma na celu wzmocnienie istniejących zdolności produkcyjnych, a także tworzenie nowych. Zrealizowane projekty zwiększą zdolności reagowania unijnego przemysłu obronnego, zapewniając szybsze dostawy amunicji i pocisków w Europie. Łącznie wsparcie wyniesie 513 mln euro, bo do 500 mln z UE doszło 13 mln euro z Norwegii. Większość przeznaczona jest na zdolności produkcji komponentów i materiałów, czyli prochów (248 mln euro) i materiałów wybuchowych (124 mln euro). Na produkcję samych pocisków przeznaczono około 90 mln euro, z czego około 2 mln otrzymał należący do PGZ Dezamet – jedyna polska spółka w projekcie. Prawie 50 mln przeznaczono na zdolności produkcji rakiet, a 2 mln na testowanie.
Z kolei instrument na rzecz wzmocnienia europejskiego przemysłu obronnego EDIRPA, dysponujący łącznym budżetem w wysokości 310 mln EUR, będzie wspierał wspólne zamówienia w trzech obszarach: amunicja, obrona przeciwlotnicza i przeciwrakietowa oraz platformy i wymiana dotychczasowych systemów (np. czołgi, pojazdy opancerzone, systemy wsparcia, systemy żołnierzy, drony). W tym zakresie priorytety finansowania zostały ustalone wspólnie z państwami członkowskimi w celu zaspokojenia pilnych potrzeb obronnych. Polska zgłosiła do programu EDIRPA system przeciwdziałania bezzałogowcom (dronom).
Ponadto KE, aby zagwarantować, że Europa pozostanie w czołówce technologii i innowacji obronnych, przyjęła czwarty roczny program prac Europejskiego Funduszu Obronnego (EDF/EFO) i ogłosiła odpowiednie zaproszenia do składania wniosków, przeznaczając dodatkowe 1,1 mld EUR, w tym 225 mln EUR na wsparcie przedsiębiorstw typu start-up w dziedzinie innowacji i obronności za pomocą specjalnych środków w ramach unijnego systemu innowacji w dziedzinie obronności. Priorytety finansowania są wspólnie uzgadniane z państwami członkowskimi i uwzględniają technologie oraz potrzeby w zakresie zdolności obronnych, a także pojawiające się zagrożenia spotęgowane przez zmienione środowisko bezpieczeństwa. EDF/EFO to program z założenia przeznaczony na prace badawczo-rozwojowe, choć po wybuchu pełnoskalowej wojny na Ukrainie 250 mln euro przeznaczono na wspomniany program ASAP dotyczący amunicji.
Jednakże problemem, który sprawia, że UE nie była w stanie wywiązać się ze zobowiązania wobec Ukrainy, jakim było dostarczenie jej miliona pocisków artyleryjskich do marca 2024 roku, jest deficyt materiałów wybuchowych. Europa, by produkować 2 mln pocisków rocznie do końca 2025 roku, potrzebuje dużych ilości materiałów wybuchowych. Po zakończeniu zimnej wojny popyt na broń zaczął spadać, a wielu producentów materiałów wybuchowych w Europie ograniczyło działalność lub wręcz zamknęło swoje fabryki. W Wielkiej Brytanii ostatnia fabryka produkująca materiały wybuchowe została zamknięta w 2008 roku. Ostatni duży europejski producent trotylu znajduje się w Polsce (chodzi o zakłady Nitro-Chem). Co prawda firmy zachęcone dotacjami z UE przeznaczają środki na zwiększenie możliwości produkcyjnych., ale zbudowanie fabryki materiałów wybuchowych od podstaw zajmuje od trzech do siedmiu lat. Niemiecki Rheinmetall buduje zakład produkcji materiałów wybuchowych na Węgrzech, ale produkcja będzie rozpoczęta dopiero w 2027 roku.
