Ograniczenia wolności religijnej związanej z ustawodawstwem COVID-owym w wybranych państwach Unii Europejskiej

Paweł Bortkiewicz

Ograniczenia wolności religijnej związanej z ustawodawstwem COVID-owym w wybranych państwach Unii Europejskiej

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pierwsze przypadki wystąpienia choroby COVID-19 w Europy zostały odnotowane w raporcie z 25 stycznia 2020 r.. Pierwszym krajem z odnotowanymi 3 przypadkami zachorowań była Francja. 28 stycznia 2020 r. WHO odnotowała wystąpienie pierwszego przypadku zachorowania w Niemczech. 30 stycznia pojawił się pierwszy przypadek zakażenia koronawirusem w Finlandii, a następnego dnia odnotowano dwa przypadki we Włoszech. Wraz z początkiem lutego obok Francji Niemiec, Finlandii i Włoch koronawirus dotknął Rosje, Wielką Brytanię oraz Hiszpanię i Szwecję. 5 lutego do tej listy dołączyła Belgia. Pierwszy zgon spowodowany chorobą COVID-19 odnotowano w raporcie z 16 lutego 2020 r. Miało to miejsce we Francji.

Rozprzestrzenianiu się epidemii towarzyszyło wiele niejasności związanych ze źródłem pochodzenia wirusa, jego strukturą i możliwościami zapobiegania. W sytuacji braku skutecznych metod medycznych podejmowano powszechnie działania interwencyjne o charakterze społecznym. Działania te oznaczały w znaczącym stopniu ograniczanie wolności w sferze społecznej, ekonomicznej i gospodarczej, kulturowej, a także w sferze wolności wyznania. Cechą charakterystyczną tych działań o charakterze interwencyjnym było niewątpliwie szybkie tempo podejmowanych decyzji i ich wdrażania. Nie zmieniało to faktu, że działania te winny respektować poszczególne normy prawne o charakterze zarówno państwowym (wewnątrz danego państwa), jak i o charakterze międzynarodowym.

Wśród sfer ograniczeń wolności szczególne miejsce zajęła sfera wolności religijnej. W niniejszej analizie podjęta zostanie podjęta próba przedstawienia relacji wolności wyznania i wolności kultu w odniesieniu do restrykcji spowodowanych ryzykiem związanym z COVID-19. Niniejsza analiza obejmie kilka państw Unii Europejskiej, w których występują zróżnicowane relacje kościołów – związków wyznaniowych i państwa.

Obecność religii w państwie w świetle katolickiej nauki społecznej

Warto postawić w perspektywie katolickiej nauki społecznej pytania podstawowe – czym jest państwo? Czemu służy? Najprostsza odpowiedź wskazuje, że zadaniem państwa jest utrzymywanie porządku ludzkiej wspólnotę, co oznacza osiągnięcie wolności i dobra, by każdy mógł wieść życie godne człowieka. W konsekwencji oznacza to, że państwo gwarantuje i powinno gwarantować prawo, które jest warunkiem wolności i wzajemnego dobrobytu. Zadaniem państwa nie jest więc uszczęśliwienie ludzkości, tworzenie nowych ludzi, przeobrażanie świata w raj, tym bardziej, że tak stawiane cele są wybitnie utopijne.

Kardynał Ratzinger wskazuje[1] interpretacje dwóch tekstów biblijnych, rzutujących na chrześcijańskie (katolickie) rozumienie państwa i obowiązków wierzących względem niego. List do Rzymian (Rz 13) prezentuje wizję państwa, które trzyma granice swoich kompetencji i nie stawia siebie jako źródło prawdy i prawa. Takie państwo jest powiernikiem porządku umożliwiającym człowiekowi życie indywidualne i wspólnotowe. To takiemu właśnie państwu należy się posłuszeństwo. W tej perspektywie posłuszeństwo wobec prawa nie jest przeszkodą dla wolności. lecz jej warunkiem. Z kolei Apokalipsa (Ap 13) ukazuje państwo, które rości sobie pretensję teokratyczne i ustala to, co będzie uchodziło za sprawiedliwe i prawdziwe. Negując swoją własną istotę takie państwo przestaje być instytucją, której należy okazywać posłuszeństwo.

Powyższe myśli odsłaniające chrześcijański model państwa ukazują je jako instytucję tworzącą względny porządek współżycia a zarazem taką instytucję, która nie może dać ostatecznej odpowiedzi na problem ludzkiej egzystencji. W tym miejscu otwiera się zagadnienie relacji między religią a demokracją, między Kościołem a państwem. W teoriach relatywistyczny reprezentowanych na przykład przez Hansa Kelsena wspomniany stosunek może być jedynie negatywny: chrześcijaństwo nauczające absolutnej prawdy i wolności pozostaje ze swej istoty w jaskrawej sprzeczności z niezbywalnym sceptycyzmem relatywistycznej demokracji. Współcześnie takie spojrzenie na demokrację reprezentowane jest na przykład przez amerykańskiego filozofa prawa R. Rorty’ego.

Istnieje jednak stanowisko przeciwne do sceptycznego relatywizmu. Jego źródła można odnaleźć u Platona twierdzącego, że dobrze może rządzić tylko ten, to sam poznał dobro i go doświadczył. Na bazie tego przekonania Jacques Maritain rozwinął filozofię polityki wskazując, że chrześcijaństwo jawi się jako źródło prawdy dla polityki i jest rozumiane nie tyle jako religia objawiona, ile jako zaczyn i historycznie wypróbowany model życiowy.

Wskazując bardzo syntetycznie na przeciwstawne koncepcje związane z miejscem religii w życiu państwa można ostatecznie zauważyć, że państwo nie jest samo dla siebie źródłem prawdy i moralności, gdyż nie jest absolutne. Celem państwa nie może być zarazem pozbawiona treści skrajnie liberalna wolność dla uzasadnienia porządku współżycia społecznego. Domaga się ono przynajmniej minimum prawdy i rozpoznania dobra, które nie podlega manipulacji. Stąd też państwo powinno dla dobra swoich obywateli przyjąć spoza swego kręgu konieczną miarę poznania i prawdy. Takim zewnętrznym kręgiem wartości mogłaby być teoretycznie niezależna filozofia, która jednak praktycznie nie istnieje jako czysta i niezależna od historii oczywistość rozumowa. Stąd też pojawia się w tym miejscu potrzeba religii i wiary. Najbardziej zaś uniwersalną i racjonalnie religijną kulturą pozostaje wiara chrześcijańska, która zapewnia państwu ze strony rozumu dojrzałego historycznie uformowanej postaci wiary konieczne wartości.

Spoglądając na demokrację w Europie należy zauważyć, że zbudowana ona została z zasad i wartości chrześcijańskich[2]. Zasługą chrześcijaństwa było i pozostaje kształtowanie sumień, działania na rzecz jedności w kwestiach etycznych i służbie każdej osobie, z równoczesnym poszanowaniem odrębności dziedziny polityki i sfery religii, co chroni prawo obywateli do wyrażania przekonań religijnych i życia zgodnie z nimi[3].

W swoim znaczącym przemówieniu w Bundestagu Benedykt XVI wskazał, że uznanie obecności chrześcijaństwa w przestrzeni publicznej było podstawą prawodawstwa europejskiego: „Na podstawie przekonania o istnieniu Boga Stwórcy rozwinięto ideę praw człowieka, idee równości wszystkich ludzi wobec prawa, uznanie nienaruszalności ludzkiej godności każdej osoby oraz świadomość, że ludzie są odpowiedzialni za swoje czyny“[4].

Konsekwencją wspomnianej tradycji dotyczącej rozumienia funkcji religii w życiu publicznym, jest między innymi przekonanie o zdolności rozumu ludzkiego do odkrywania obiektywnych norm wskazujących, co należy czynić, a czego unikać. W odniesieniu do tych norm pojawiają się zarzuty, iż są to normy stricte religijne, niedostępne dla niewierzących. Benedykt XVI przypomniał, że rolą religii w debacie politycznej nie jest ani wskazywanie tych norm, ani proponowanie konkretnych rozwiązań politycznych. Religia pełni wobec rozumu rolę oczyszczającą i oświeca go w drodze rozpoznania już istniejących obiektywnych norm moralnych: „wiara pozwala rozumowi lepiej spełniać jego zadanie i lepiej widzieć to, co jest mu właściwe”[5]

W przywołanym przemówieniu w Bundestagu Benedykt XVI bardzo jednoznacznie przestrzegł przed zagrożeniem redukcjonizmu człowieka do wymiaru wyłącznie immanentnego – doczesnego. Przestrzegł zarazem przed ograniczeniami związanymi ze światopoglądem pozytywistycznym: „światopogląd pozytywistyczny jako całość stanowi ważną część ludzkiego poznania i wiedzy, z których w żadnym wypadku nie powinniśmy rezygnować. Jako całość nie jest ona jednak kulturą wystarczającą człowiekowi i obejmującą jego byt w pełni. Tam gdzie rozum pozytywistyczny uważa się za jedyną kulturę wystarczającą, sprowadzając wszystkie inne rzeczywistości kulturowe do poziomu subkultur, umniejsza człowieka i zagraża człowieczeństwu“[6].

Ten teoretyczny wstęp wydaje się być istotny dla zauważenia dla właściwego spojrzenia na relacje Kościół – państwo z filozoficznego z punktu widzenia – filozofii prawa i filozofii polityki, uzasadnienia tematu wolności wyznania, wolności religijnej zagwarantowanej przez stosowne normy prawne.

Można – jak się wydaje – odczytać doktrynę katolicką w zakresie wolności wyznania i religii, relacji Kościoła i państwa najpierw w wymiarze pozytywnym. Wskazuje on na pełne uszanowanie, respektowanie godności osoby ludzkiej i przyznanie wyznawania religii charakteru wolności należącej do podstawowych wolności człowieka. Pozwala także skonstruować adekwatne relacje Kościoła i państwa, które szanując wolności wierzących nie narzucają dyktatury religijnej w społeczeństwie pluralistycznym. Z drugiej strony ta doktryna przestrzega przed dyktaturą relatywizmu i laickości, które w praktycznym wymiarze niejednokrotnie ograniczają bądź odbierają prawa osobom wierzącym do wyznawania ich przekonań religijnych.

Podstawowe normy prawa międzynarodowego dotyczące wolności religijnej

W sytuacji istniejącego napięcia i zróżnicowanych poglądów, niezależnie od analiz filozoficznych, w tym także z zakresu filozofii prawa, niezależnie od analiz teologicznych, opartych na znaczących autorytetach, a wspierających się nade wszystko racjami rozumu, ostatecznym punktem odniesienia pozostają bez wątpienia akty prawne.

W przypadku norm promowanych w przestrzeni europejskiej można wskazać następujące akty:

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Pomimo swojego niewiążącego charakteru Powszechna Deklaracja Praw Człowieka[7] uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 roku niezmiennie uchodzi za międzynarodowy manifest praw człowieka, który miał istotny wpływ na rozwój innych aktów prawnych dotyczących sfery wolności osoby ludzkiej. O wolności myśli, sumienia i wyznania stanowi artykuł 18 Deklaracji: „Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany swej religii lub przekonań, jak również wolność manifestowania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez nauczanie, praktyki religijne, sprawowanie kultu i rytuałów”.

Artykuł ten należy integralnie czytać należy czytać integralnie wraz z artykułem 7 Deklaracji, w którym sformułowano zasadę równości wobec prawa i niedyskryminacji, jak również ochrony prawnej w tym zakresie. Z kolei w artykule 29 Deklaracji zostało podkreślone, iż korzystanie z wolności religii podlega jedynie ograniczeniom które są określone przez prawo, a zostały ustanowione w celu zapewnienia uznania i poszanowania praw i wolności innych, jak również zaspokojenia słusznych wymagań moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w społeczeństwie demokratycznym.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

Dokument ten został uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 19 grudnia 1966 r.[8] Ten pakt nadał zasadom wyrażonym w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka charakter norm wiążących. Najistotniejsze dla omawianej tematyki zapisy brzmią następująco:

Art. 18 ust. 1 Paktu stanowi się, że: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność posiadania lub przyjmowania wyznania lub przekonań według własnego wyboru oraz do uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie”.

Art. 18 ust. 2 Paktu stanowi, iż: „Nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania”.

Art. 18 ust. 3 stwierdza: „Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych”. Artykuł ten zawiera klauzulę limitacyjną w zakresie dopuszczalności ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii.

Znaczącą choć niewiążącą rolę w interpretacji postanowień paktu odgrywa Komitet Praw Człowieka ONZ. W jednym z komentarzy Komitet wskazał, że pojęcie kultu religijnego dotyczy czynności rytualnych i ceremonialnych, jak również odniósł się do ograniczeń wolności uzewnętrzniania religii podkreślając, że mogą one wynikać wyłącznie ze stosownych przepisów prawa, ale powinny być proporcjonalne do danej potrzeby, z której miałyby wynikać[9].

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Dokument został przyjęty przez 12 państw członkowskich Rady Europy w 1950 roku, a wszedł w życie w 1953 roku[10]. Stronami Konwencji są wszystkie państwa członkowskie Rady Europy. Polska ratyfikowała Konwencję w 1993 roku. Zgodnie z treścią ust. 1 art. 9 Konwencji: „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne”.

Z kolei ust. 2 wskazuje limitacje ww. wolności: „Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”.

Powołany na mocy artykułu 19 Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) uznał art. 9 Konwencji za jeden z fundamentów „społeczeństwa demokratycznego” w rozumieniu Konwencji[11].

Według interpretacji Trybunału z wolności religii korzystają nie wyłącznie jednostki, ale również podmioty instytucjonalne – wspólnoty religijne. Oznacza to w konsekwencji, że wolność wyznania zawiera w sobie prawo do publicznego manifestowania własnej religii.

Ważnym zauważeniem jest fakt, że w orzecznictwie ETPCz uzewnętrznienie kultu jest integralnie związane z koniecznością zapewnienia wyznawcom danej religii swobodnego praktykowania w miejscach i obiektach, których kult może być sprawowany.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Karta została przyjęta w 2000 r. podczas szczytu w Nicei. W 2007 r. Polska przyłączyła się do tzw. protokołu brytyjskiego, ograniczającego stosowanie Karty.

Wolność religii chroni art. 10 Karty, zgodnie z którym „Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach”.

Ponieważ w Karcie brak jest własnej klauzuli limitacyjnej odnoszącej się do wolności religii. zastosowanie znajduje ogólny art. 52 ust. 1: „Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób”.

W art. 52 ust. 3 zawarto deklarację, iż: „W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę”.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odwołując się w swoim orzecznictwie do standardów wypracowanych przez ETPCz stwierdził m.in., że wolność wyznania realizuje się na dwu płaszczyznach: wewnętrznej (forum internum) – oznaczającej posiadanie przekonań religijnych oraz zewnętrznej (forum externum) – publiczne uzewnętrznianie wyznawanej religii. W tej drugiej sferze mieści się zarówno sprawowanie kultu religijnego, jak i również czynności rytualne.

Wskazane akty prawne stanowią normy ogólnoeuropejskie regulujące wolność religii i wolność wyznania w przestrzeni państw członkowskich Unii Europejskiej. Należy zarazem zauważyć, że te ogólne normy spotykają się z rozstrzygnięciami szczegółowymi charakterystycznymi dla tradycji prawnych, a dokładniej ujmując tradycji relacji państwo – Kościół określanych w ustroju nie poszczególnych państw. Poniżej zaprezentowaną zostaną wybrane przykłady takich rozstrzygnięć w niektórych krajach europejskich.

Restrykcje wobec wolności religijnej (wyznania) w poszczególnych państwach UE

Republika Francuska

We Francji w okresie najgorętszych sporów toczonych przez antyklerykalnych republikanów III Republiki w latach 1880-1905 ukształtowały się w sposób znaczący teorie odnoszące się do świeckiego charakteru państwa. W świetle tych teorii państwo uważa religię za sprawę prywatną poszczególnych osób i czuwa nad rozdzieleniem dwóch instytucji: państwa i Kościoła. W konsekwencji Kościoły stają się organizacjami prywatnymi, w którym państwo może udzielić pomocy, ale nie widzi potrzeby współpracy. W 1905 roku świeckość państwa stała się doktryną polityczną, której celem było wyeliminowanie wpływów religijnych, a w szczególności Kościoła katolickiego ze sfery publicznej.

Należy podkreślić że spośród państw Unii Europejskiej tylko ustawodawca francuski zawarł w tekście konstytucji zasady świeckości expressis verbis. Artykuł pierwszy Konstytucji stanowi bowiem, że „Francja jest republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną. Zapewnia ona równość wobec prawa wszystkim obywatelom bez względu na pochodzenie, rasę lub religię”[12]. Określenie Republiki jako świeckiej sprawia, że obrona świeckości we Francji prowadzi bardzo łatwo do ekstremalnej koncepcji rozdziału Kościołów i państwa. Oznacza to, że świeckość utożsamiana jest z laicyzm.

O ile w ustawie z 1905 roku świeckość charakteryzowana była poprzez rozdział Kościoła i państwa, o tyle współcześnie zasadę świeckości państwa pojmuje się jako neutralność. W konsekwencji oznacza to, że państwo przestałoby być świeckie, gdyby faworyzowało systematycznie sekularyzację społeczeństwa – straciłoby bowiem wówczas swoją zadeklarowaną neutralność. Świeckość dotyczy bowiem w założeniach jedynie państwa, a nie społeczeństwa, które ma prawo do pełnej wolności religijnej.

W praktyce trzeba zauważyć, że prowadzona we Francji polityka religijna prowadzi do sztucznego wyłączenia religii z forum publicznego. Zasady laickości czy separacji zastąpiły w pewnym sensie normy prawa Bożego, przekształcając społeczeństwo niejako odgórnie i autorytatywnie. Religia została zatem faktycznie wykluczona z państwa, zachowując zarazem swoje miejsce w społeczeństwie.

Należy wreszcie podkreślić, że elementem neutralności państwa jest jego bezstronność, gdy chodzi o wszystkie religie. W praktyce ma się to przekładać na równość między różnymi religiami, w świetle której nie ma religii państwowej, ani religii oficjalnej czy dominującej. Żadna z religii nie ma szczególnego statusu publicznego. Pomimo tego zauważa się, że wspólnoty religijne mają specyficzny status w prawie francuskim. Można zauważyć, że w sporach ostatnich lat polemiczne kwestie dotyczyły przede wszystkim nowych ruchów religijnych, w tym także sekt, które w zasadzie w prawie francuskim mają prawo do istnienia. Współcześnie jednak kwestie świeckości państwa znalazły nowy wymiar i nową jakość w kontekście pandemii.

Należy jednoznacznie stwierdzić, że w wyniku pandemii COVID-19 we Francji doszło do ograniczenia wolności uprawiania kultu. Decyzje o rezygnacji w wybranych regionach z odprawiania Mszy świętej z udziałem wiernych podejmowali zwierzchnicy kościelni w uzgodnieniu z prefektem danego regionu. Na przykład bp Pascal Delannoy, biskup Saint-Denis-en-France w liście z 13 Marca 2020 informował wiernych, że w wyniku decyzji premiera Edouard Philippe dotyczącej zakazu gromadzenia ponad 100 osób. zmuszony został zawiesić od soboty 14 i niedzieli 15 marca do odwołania Msze święte na ternie swojej diecezji[13].

Oczywiście przyjęto wskazania i decyzje władz państwowych dotyczące sposobu sprawowania kultu. Zalecano osobom szczególnie wrażliwym z powodu wieku bądź choroby rezygnację z uczestnictwa w liturgii bezpośrednio w kościele. Nakaz noszenia masek był obowiązkowy od 11 roku życia. Liczba wiernych była obliczana na podstawie podwójnego kryterium ogólnej powierzchni (w przeliczeniu jednego wiernego na 4 m²) i utrzymania minimalnej odległości 1 m między poszczególnymi siedzeniami. Wyraźnie obowiązywała zasada, że po osiągnięciu maksymalnej dozwolonej liczby wiernych przybyłym do kościoła odmawia się wstępu. Komunia mogła być udzielana tylko na rękę. Drzwi świątyni winny być szeroko otwarte przy wejściu i wyjściu, aby uniknąć bezpośredniego kontaktu. Obowiązywał nakaz dezynfekcji za pomocą hydroalkoholowego żelu przy wejściu. Podczas uroczystości kościelnych respektowany był zakaz chóru, a zgromadzenie mogło śpiewać jedynie poprzez noszone na twarzach maski[14].

Rada Stanu zajęła się oceną niektórych rozporządzeń rządu, kwestionując niektóre rozstrzygnięcia. W szczególności 22 marca 2020 roku wypowiedziała się przeciwko decyzji o całkowitym zamknięciu przestrzeni publicznej, ale jednocześnie uznała przyzwolenie na „krótkie podróże” jako zbyt szerokie. Następnego dnia rząd podjął regulacje tego wyjątku. 18 maja 2020 r. Rada Stanu nakazała rządowi zniesienie ogólnego i bezwzględnego zakazu posiedzeń w miejscach kultu oraz wprowadzenie w to miejsce środków proporcjonalnych do zagrożeń dla zdrowia i życia[15].

W wyniku tych interwencji początkowe limity, które zakazywały wszelkich zgromadzeń w oboektch religijnych z wyjątkiem uroczystości pogrzebowych w granicach 20 osób, w okresie od 16 marca 2020 r. do 1 czerwca 2020^[16] zostały zmienione między 3 listopada 2020 r. a 3 grudnia 2020 r. (w tym okresie limit został zwiększony do 30 osób)[17].

Limity miejsc dla osób uczestniczących w kulcie religijnym pozostawały w jaskrawej sprzeczności z decyzjami rządu otwierającego sklepy w których sprzedawano towary nie zaliczane do tych o charakterze podstawowym. Przyznany limit jednej osoby na 8 m² spotkał się z krytyką konferencji biskupów Francji wskazującej że powierzchnia kościołów i katedr jest o wiele większa od sklepów.

Zmieniająca się ocena pandemii ze strony rządowej powodowała i powoduje nowe restrykcje w stousnku do Kościoła. W komunikacie z 19 marca 2021[18] biskupstwo Saint Denis poinformowało, że po ogloszeniu nowego stanu zamniecia życia publcznego przez premiera Jeana Castexa w Ile-de-France, dnia 18 marca 2021 r. udział w uroczystości religijnych na wcześniej obowiązujących zasadach został dodatkowo zaostrzony koniecznością posiadania przez wiernych certyfikatu, możliwego do pobrania ze strony internetowej diecezji. Zarazem , podkreślono, że bezpośrednie spotkania twarzą w przestrzeniach parafialnych poza kultem, nie są już możliwe. Pozostają jako dostępne środki wideokonferencji.

Republika Federalna Niemiec

Zasadą określającą relacje między państwem a Kościołami jest zasada neutralności. Nie znajduje ona swojego sformułowania expressis verbis w konstytucji Federacji. Niemiecka ustawa zasadnicza[19] uznaje Kościoły i wspólnoty religijne za czynniki, które mają swój udział w kształtowaniu życia publicznego i stanowią część kształtowania procesu demokratycznego. W świetle zasad ustrojowych system relacji między państwem a Kościołami stanowi gwarancję wolności sumienia i religii. Elementem charakterystycznym rozwiązań ustrojowych jest fakt, że elementy modelu rozdziału Kościoła i państwa są zarazem związane z elementami współpracy. Jest to efektem tego, że konstytucja uznaje szczególne znaczenie religii dla społeczeństwa i dla dobra publicznego.

Niemieckie prawo wyznaniowe zostało zbudowane na trzech podstawowych zasadach: neutralności, tolerancji i równości. Zasada neutralności sprawia, że państwo nie identyfikuje się z żadnym z Kościołów– nie ma kościoła państwowego. Wspólnoty ideologiczne, nowe ruchy religijne są stawiane na tym samym poziomie co wyznania. Zasada tolerancji daje możliwość istnienia różnych koncepcji religijnych, ale zarazem nakłada tolerancję pozytywną wobec wspólnoty utworzonej wedle przepisów państwowych, by w jej ramach udzielić stosownej przestrzeni dla realizacji potrzeb religijnych. Zasada równości wprowadza obowiązek traktowania wyznań w podobny sposób. Niemniej można zauważyć w przepisach konstytucyjnych pewną stopniowalność usprawiedliwiającą przyjęcie norm właściwych dla odrębności społecznych.

Bardzo ważnym dla omawianych spraw dotyczących wolności wyznania w okresie pandemii jest zauważenie, że niemiecki system relacji państwo – Kościół naznaczony jest zasadą poszanowania samostanowienia Kościołów w kierowaniu się swoimi sprawami. „Oznacza to, że ustawodawca państwowy uznaje, że jest niekompetentny do decydowania o tym, co należy do sfery kompetencji kościołów, czyli że państwo i kościół mają właściwe sobie sprawy”[20].

Istotnym jest także zauważenie, że w okresie pandemii ciężar decyzji walki z koronawirusem spoczywał na zarządzających poszczególnymi jednostkami administracyjnymi państwa (landami), i jak również na zarządcach poszczególnych diecezji.

W Niemczech w listopadzie 2020 r kanclerz Niemiec uzgodniła z premierami krajów związkowych jednolite zasady dla miast i regionów o dużej liczbie zakażeń koronawirusem. W postanowieniach ogłoszonych na konferencji 25 listopada 2020 r. Angela Merkel apelowała o zachowanie odstępów wynoszących co najmniej 1,5 m, konieczność zakrywania nosa i ust. Przyjęto limit maksymalnie 5 osób z jednego gospodarstwa domowego do udziału w uroczystościach rodzinnych bądź koleżeńskich. Zarazem podano na konferencji, że w celu osiągnięcia porozumienia w sprawach dotyczących kultu i innych zgromadzeń religijnych prowadzone są rozmowy z przedstawicielami wspólnot religijnych i Kościołów. Szczegółowe regulacje zostały przyjęte na poziomie landów i poszczególnych biskupstw. Tytułem przykładu można podać tutaj rozstrzygnięcia w Nadrenii Północnej Westfalii i biskupstwie Münster.

W jednym z pierwszych komunikatów z 20.04. 2020 r. biskupstwo Münster informowało, że w porozumieniu z rządem federalnym podjęto następujące zalecenia: pogrzeby mogą odbywać się tylko w najbliższym kręgu rodzinnym maksymalnie do 20 osób, wyłącznie w przestrzeni zewnętrznej (chyba że warunki atmosferyczne to uniemożliwiają); kościoły mogą być otwarte jako miejsca osobistej modlitwy, ale nie sprawowania publicznego kultu; spowiedź w konfesjonałach nie jest możliwa. Sakrament pokuty mógł być udzielany jedynie z zachowaniem odległości 1,5 m. Sakrament namaszczenia chorych mógł być sprawowany zasadniczo w środowisku domowym (w sytuacji gdy nie stwierdzono koronawirusa). W tym samym komunikacie ogłoszono zakaz sprawowania do 1 maja 2020 chrztów, bierzmowani o uroczystości pierwszokomunijnych.

Przedstawiciel biskupstwa odradzał także zapraszanie ludzi do przyjmowania komunii wielkanocnej w szczególności przez ludzi chorych, którzy należą do grupy wysokiego ryzyka. Skrytykowane zostały także organizowanie przyjmowania komunii na zewnątrz kościołów jako wydarzenia naruszające zakaz zgromadzeń

W komunikacie z 16 kwietnia 2020 aktualizującego wymagania dotyczące zachowań podczas pandemii przywołany został głos biskupa dr Georga Bätzinga, przewodniczącego Konferencji Episkopatu Niemiec, który złożył oświadczenie w sprawie decyzji rządu federalnego i premierów landów. Biskup Georg Bätzing przyjął z rozczarowaniem podtrzymanie zakazu sprawowania kultu religijnego dla wszystkich wspólnot^[21].

Komunikat z 20 kwietnia 2020 podtrzymał zakaz organizowania uroczystości pierwszokomunijnych oraz uroczystości sakramentu bierzmowania w tradycyjnej formie z udziałem wielu wiernych. Biskupstwo komentując tę decyzję przekazało inicjatywy organizacyjne tych uroczystości na ręce zarządców poszczególnych parafii.

23 kwietnia ogłoszono że z dniem 1 maja 2020 decyzją rządu Nadrenii Północnej Westfalii udział wiernych w obchodach uroczystości religijnych stał się możliwy. W komunikacie znalazła się bardzo charakterystyczna przestroga i zalecenie: „Pilnie proszę o przestrzeganie warunków ramowych, abyśmy nie stracili możliwości ponownego świętowania nabożeństw w zgromadzeniach. Z pewnością będzie cała grupa wewnętrznych i zewnętrznych obserwatorów, którzy będą uważnie przyglądać się, czy wierni przestrzegają zasad, które Kościoły przedstawiły krajom związkowym”.

Komunikat z 16 września, oprócz przypomnienia i aktualizacji przepisów, zawierał w sobie niejako mimochodem sugestię, że sytuacja pandemiczna stworzyła możliwość bluźnierczego użycia kościołów^[22]

W grudniu 2020 Kościół Ewangelicko Państwowy w Westfalii ogłosił rezygnację ze sprawowania nabożeństw w okresie świąt Bożego Narodzenia, motywując tę decyzję swoiście rozumianą solidarnością z wiernymi pozostającymi w domach. Decyzja ta wywołała dyskusje wewnątrz Kościoła katolickiego dotyczącą podjęcia solidarności z Kościołem ewangelickim bądź też podtrzymania dotychczasowego sposobu funkcjonowania w przestrzeni pandemicznej. Ostatecznie Kościół katolicki powołując się na autonomię i tolerancje rządzące relacjami obu Kościołów podtrzymał swoje zaangażowanie w ograniczonej, ale bezpośredniej formie sprawowania kultu^[23].

Jedna z ostatnich aktualizacji z 21 maja 2021 r. przyniosła informacje o podtrzymaniu poprzednich warunków uczestnictwa w nabożeństwach (z uwzględnieniem między innymi osób zaszczepionych które nie są wliczane do liczby uczestniczących w liturgii (z dodatkowym poszerzeniem wolności udziału o możliwość śpiewu zbiorowego.

Ilustracją napięć wytworzonych przez zaistniałe przepisy był pozew złożony przez katolika w Hesji, który zarzucił, że środki związane z epidemią poważnie naruszyły jego wolność wyznania. Jakkolwiek sąd potwierdził fakt ograniczenia wolności religijnej, to uznał, że ograniczenie to było uzasadnione, gdyż zapobiegało ryzyku rozprzestrzeniania się choroby. Sąd podkreślił jednak, że charakter działań związanych z koronawirusem w omawianym okresie (do 19 kwietnia 2020) ma charakter tymczasowy i zobowiązał władze państwowe do ponownej oceny proporcjonalności ograniczeń prawa do wolności wyznania^[24].

W dyskusjach w Niemczech podkreślano^[25], że prawo do wolności wyznania należy do dosłownie rozumianych praw podstawowych. Pojęcie praw podstawowych wskazuje, że są to prawa do obrony przed państwem, a także do obrony przed większością, bezpośrednio – większością parlamentarną, a pośrednio – większością społeczną. Ich szczególna wyrazistość jawi się w przypadkach konfliktu. Stąd też we wszelkich analizach konieczne jest przede wszystkim rozpatrywanie proporcjonalności środków. Dotyczy to konkretnie w sposób szczególny kwestii, czy ogólne zakazy kultu spowodowane pandemią są proporcjonalne i jak można zrównoważyć prawa podstawowe w konflikcie, aby żadne z tych praw nie zostało naruszone^[26].

Republika Włoska

Najogólniej ujmując, relacje państwo – Kościół we Włoszech charakteryzuje model rozdziału, który zawiera zarazem formułę kooperacji, gwarantując wolność religii. Normą o kluczowym znaczeniu dla relacji państwo – Kościół są art. 7 i 8 Konstytucji. Art. 7 stanowi, że „państwo i Kościół katolicki są każde we własnym zakresie niezależne i suwerenne” oraz, że „ich stosunki są regulowane przez Pakty Laterańskiej. Zmiany taktów, przyjęte przez obie strony, nie wymagają procedury rewizji konstytucyjnej”[27].

Warto zauważyć, że określenie „niezależny” i „suwerenny” jest w Konstytucji włoskiej zastosowane zarówno do państwa, jak i do Kościoła. Jest to rozwiązanie, które po raz pierwszy znalazło zastosowanie właśnie w Konstytucji włoskiej. Pomimo, że w artykule 7 wyszczególniony został tylko Kościół katolicki, to jednak artykuł 8 przeczy sugestii jakoby Kościół katolicki cieszył się specjalnymi przywilejami. Stwierdza bowiem: „wszystkie wyznania religijne są jednakowo wolne wobec prawa” oraz „wyznania religijne inne niż katolickie mają prawo organizowania się według własnych przepisów, o ile nie są one sprzeczne z włoskim porządkiem prawnym”.

Zasada równej wolności wyznań nie oznacza jednak braku różnicowania między wyznaniami religijnymi. Stosowne orzeczenie w tej sprawie wydał w 1957 roku Trybunał Konstytucyjny orzekając, że art 7 i 8 Konstytucji przewidują wobec Kościoła katolickiego i innych wyznań regulacje, które różnicują ich sytuację prawną w tej samej wolności, ale nie identyczności regulacji stosunków z państwem. Podobny sens zawierało orzeczenie Trybunału z 1993 nr 159. „Kościół katolicki korzysta z osobowości prawnej prawa publicznego i to w sytuacji, gdy nie jest w żaden sposób porównywalny z osobami prawnymi, które stanowią część organizacji państwowej. Może ewentualnie być porównywany z państwami zagranicznymi, które są podmiotami prawa publicznego we włoskim porządku prawnym”[28].

Włochy stanowiły jeden z pierwszych regionów Europy, w których wykryto koronawirusa. Szybko też stały się epicentrum pandemii w Europie, co zmuszało rząd do podejmowania różnych środków ograniczających funkcjonowanie życia publicznego. Dotyczyło to także nakazu zawieszenia ceremonii religijnych z udziałem wiernych, jednak bez uszczerbku dla możliwości indywidualnego dostępu do miejsc kultu. Dekret z 23 lutego 2020 ustalił, że ze względów zdrowotnych właściwe władze mogą nakazać „zawieszenie wszelkiego rodzaju imprez i wszelkich form spotkań w miejscach publicznych lub prywatnych, w tym o charakterze kulturalnym, rekreacyjnym, sportowym i religijnym, nawet jeśli są przeprowadzane w miejscach zamkniętych, ogólnodostępnych”[29]. Kolejny dekret z 1 marca 2020 nakazał zawieszenie w niektórych gminach wydarzeń religijnych (art. 1). Natomiast w niektórych regionach i prowincjach ustalono, że otwarcie miejsc kultu będzie uzależnione od podjęcia stosownych środków prewencyjnych. Dekret Prezesa Rady Ministrów z 9 marca 2020 rozszerzył na całe tiary terytorium Włoch ograniczenia poprzedniego dekretu premiera, dotyczące zasad funkcjonowania tak zwanych „obszarów czerwonych”. Sytuacja nie uległa zasadniczym zmianom na mocy kolejnego dekretu Prezesa Rady Ministrów z 11 marca 2020 r. W podobnym duchu dekret ustawodawczy z 25 marca 2020 r. przewidywał w odniesieniu do wolności religijnej ograniczenie lub zawieszenie demonstracji lub inicjatyw o charakterze spotkań w miejscu publicznym lub prywatnym.

Po pierwszej fazie blokady dokonało się jedynie częściowe otwarcie przewidziane dekretem z dnia 10 kwietnia a następnie z 26 kwietnia 2020 r., co oznaczało kontynuację zawieszenia ceremonii cywilnych i religijnych z zezwoleniem na ceremonie pogrzebowe z wyłącznym udziałem krewnych (maksymalnie 15 osób) przy zachowaniu standardowych środków bezpieczeństwa.

Kolejne ustawy z 16 maja 2020 r. oraz 17 maja 11 czerwca 2020 r. zasadniczo nie zmieniały podjętych wcześniej decyzji. Normy tę odnosiły się do ograniczenia wolności religijnej na wiernych wszystkich wyznań religijnych, co stanowiło nowość w zakresie realizacji zbiorowego wymiaru wolności wyznania we Włoszech. Ograniczone interwencje w zbiorowy wymiar sprawowania kultu od okresu powojennego do chwili obecnej po zamachach z 2001 były warunkowane wyłącznie względami bezpieczeństwa publicznego.

Włoska Konferencja Biskupów podporządkowała się decyzji rządu, ze względu na dobro społeczne. Można jednak wyrazić przekonanie, że zwierzchnicy Kościoła katolickiego we Włoszech byli zaskoczeni decyzjami władzy państwowej dotyczącymi limitacji miejsc nieproporcjonalnej do sytuacji, w której w analogicznym czasie bary czy restauracje mogły jeszcze funkcjonować. Rodziło to zasadnicze wątpliwości co do proporcjonalności działań włoskich władz rządowych.

Jakkolwiek można uznać, że przyjęte środki były zasadne i same w sobie nie przesądzały o naruszeniu prawa do wolności religijnej, a także mieściły się w ustroju konstytucyjnym, to jednak wskazane byłoby włączenie w proces decyzyjny parlamentu, nie tylko władzy wykonawczej, ale poprzedzenie ustanowienia prawa ograniczenia w zakresie obrzędów i uroczystości religijnej drogą konsultacji z różnymi władzami wyznaniowymi. Podkreśla się, że niezbędne byłoby prewencyjne zaangażowanie każdego wyznania ze względu na autonomię, jaką przyznaje mu Konstytucja. Zwracano też uwagę, że brak zwołania stosownych komisji konsultacyjnych mógłby zapoczątkować praktykę konstytucyjną zmieniając obowiązujący system władzy – pojawiło się bowiem ryzyko, że zasada proporcjonalności (chociaż przywoływana przez prawodawstwo nadzwyczajne) może zostać przekształcona w zwykłe stwierdzenie zasad nieadekwatnych do zaistniałych sytuacji[30]

Ingerencja prawna wywołana pandemią spowodowała poważne konsekwencje w zakresie realizacji wolności religijnych, gwarantowanych dodatkowo art. 2 umowy z Villa Madama z dnia 18 lutego 1984 roku. Umowa ta miała na celu zagwarantowanie wiernym aktywnego uczestnictwa zgodnie z ustaleniami władzy kościelnej lub wyznaniowej, co oznacza między innymi wolność odprawienia mszy świętej coram popolo^[31]. Pandemia przedefiniowała strukturę kultu publicznego, ale także nakreśliła nową relacje wiernych z sakramentami. Szczególnym problemem stało się sprawowanie sakramentu chorych w sytuacji, w której organy administracyjne, którym powierzono kontrolę i ocenę sytuacji pandemicznych, mogły uniemożliwić zarówno dotarcie wiernym do miejsca kultu (w imię naruszenia art. 650 Kodeksu karnego) i równocześnie uniemożliwić kapłanowi lub szafarzowi nadzwyczajnemu udzielanie komunii wiernym chorych, którzy o to prosili^[32].

Komentatorzy zaistniałej sytuacji zwracają uwagę na konieczność wykazania przez państwo większej wrażliwości w kwestiach dotyczących potrzeb wierzących by zapewnić wszystkim potrzebującym swobodne i publiczne sprawowanie kultu^[33].

Wskazuje się także, że jeśli prawdą jest. że rozważenie wartości konstytucyjnych między prawem do zdrowia a wolnością religijną może determinować kompresje prawa w odniesieniu do zbiorowej rytualności, to zarazem prawdą jest, że kompresja ta jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy respektuje hierarchię źródeł prawa, jeśli jest zawarta w dobrze określonej granicy czasoprzestrzennej (nie w nadmiernie długim okresie trwania). Należy wreszcie zauważyć, że na zaistniałą sytuację Kościoły odpowiedziały z wielkim poczuciem odpowiedzialności. Tym bardziej mogły budzić zaniepokojenie nadmierne restrykcje, jak choćby dekret przewodniczącego Rady Ministrów, który to tygodniach dyskusji negocjacji przedstawił wytyczne, w których arbitralnie wykluczył możliwość odprawiania Mszy świętej z ludem (por. ustawa z 26 kwietnia 2020). Spowodowało to reakcje Konferencji Episkopatu Włoch, która w tym samym dniu 26 kwietnia 2020 roku wydała notę sprzeciwu przypominając, że „zaangażowanie w służbę ubogim tak istotne przeżywanym czasie i sytuacji rodzi się z wiary, która musi się karmić swoimi źródłami, w szczególności życiem sakramentalnym”^[34].

Królestwo Belgii

Stosunki między państwem a kościołem w Belgii są regulowane na podstawie Konstytucji z 1831 roku, która była efektem historycznego kompromisu między katolikami i liberałami. W interpretacji strony katolickiej jest to model „niezależności wzajemnej, w którym państwo udziela Kościołowi nie tylko wolności, lecz pomocy i wsparcia”^[35]. W artykule 19 Konstytucji belgijski ustawodawca gwarantuje wolność religii i jej praktykowanie publiczne. Państwo popiera wolność rozwijania działalności religijnej i instytucjonalnej i chociaż konstytucja nie mówi wprost o niezależności kościołów od państwa, to wymienia jej przejawy w zakresie organizowania spraw wewnętrznych. Przyjmowana z racji dominacji pluralizmu pozycja neutralna nie oznacza nieufności państwa wobec zjawiska religii.

Należy nadmienić że w Belgii nie ma definicji prawnej pojęcia religii, stąd uznanie ruchu religijnego za religię należy do sądów. Podstawowym kryterium takiej decyzji jest uznanie, czy dany ruch jest znaczący i jaka jest treść danego ruchu. Status kościołów uznanych uzyskały w Belgii Kościół katolicki, protestancki, anglikański, wyznanie mojżeszowe, wyznanie islamskie oraz Kościół prawosławny rosyjski i grecki. Kościoły cieszą się wolnością i legalną działalnością jednakże nie mają osobowości prawnej. Taką osobowość mają jedynie kościelne rady majątkowe, które odpowiadają za zarząd dobrami kościoła^[36].

Od lutego 2020 r. rząd federalny Belgii stanął przed ważnymi decyzjami dotyczącymi pandemii Covid-19. Uzyskał tymczasowe uprawnienia na mocy dwóch ustaw z dnia 27 marca 2020 r. Wśród podjętych zaleceń znalazł się zakaz „działań związanych z ceremoniami religijnymi” («des activités des cérémonies religieuses»). W języku niderlandzkim zakaz dotyczył „sprawowania kultu” – «de activiteiten van de erediensten»^[37].

W sprawie tych ustaw z 27 marca 2020 r. swoją opinię wydała Rada Stanu Belgii. Opinia ta pojawiła się w dobie dyskusji, czy wprowadzony zakaz – sformułowany bardzo ogólnie, stanowi ograniczenie wolności wyznania, jako że przynajmniej narażał się na takie potencjalne pejoratywne interpretacje.

Na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowa interwencja rządu federalnego, w tym przypadku ministra spraw wewnętrznych w sprawie praktykowania kultu. Wydaje się ona odzwierciedlać wagę, jaką rząd przywiązuje do wiary i sposobu jej wyrażania oraz świadomość szerokiego zakresu aktywności religijnej, co do której powinny mieć zastosowanie restrykcyjne przepisy. Ten ostatni aspekt nabiera szczególnego znaczenia w społeczeństwie, które dawno przestało być jednorodne religijnie. Uwagi krytyczne dotyczące działań rządowych obejmowały także sposób podejmowania decyzji – czy wszyscy interesariusze zostali odpowiednio zaangażowani w proces decyzyjny? Zwracano uwagę, że o ile we Francji uchwalając dekret z 23 marca 2020 r. prezydent Republiki konsultował się z przedstawicielami religii i organizacji światopoglądowych, o tyle tego elementu konsultacji zabrakło w Belgii. W tym państwie w 2017 roku na skutek różnych sytuacji kryzysowych doszło do powstania stałego ciała doradczego między władzami, przedstawicielami uznanych religii i bezwyznaniowych organizacji światopoglądowych. To ciało powinno być zwołane również w przypadku kryzysu. Tymczasem stwierdza się, że ten organ konsultacyjny nie został zwołany^[38].

Dekrety federalnego ministra spraw wewnętrznych Pietera De Crema z 23 marca 2020r. (podobnie jak i dekrety z 13 i 18 marca 2020 r.), orzekły, że działalność ceremonii religijnych jest zabroniona do 5 kwietnia 2020 r.. Z kolei 3 kwietnia 2020 r. nowe rozporządzenie ministerialne przedłużyło ten okres do 20 kwietnia 2020 r.

W języku niderlandzkim sformułowanie oznaczało zakaz działalności kultycznej. Oznacza to asymetrię wersji językowych, które stawiają problem interpretacji. Użyte holenderskie słowo „eredienst” oznacza kult jako ceremonie lub nabożeństwo religijne. W belgijskim prawie religijnym sformułowanie holenderskie jest odnoszone do kultu nie tylko w ścisłym tego słowa znaczeniu jako obrzędu oddawania hołdu boskości, ale przede wszystkim w szerszym znaczeniu. W wersji francuskiej użyte jest sformułowanie „działalność ceremonii religijnych”, które to sformułowanie może być interpretowane jako zakaz nie wszystkich działań religijnych, ale w istocie tylko ceremonii rozumianych jako zbiorowe i ustrukturyzowane działania w przeciwieństwie do zajęć o praktyk religijnych indywidualnych. Francuskie wyrażenie ceremonie pozostawia też pole wątpliwości co do statusu działań, które wymagają spotkania dwóch lub więcej wiernych, ale które nie byłyby ustrukturalizowaną formą ceremonii (na przykład kontakty duszpasterskie duchownego z wiernymi).

Zwraca się także uwagę, że zakazy te stanowią ograniczenie wolności gwarantowanej przez artykuł 19, a w przypadku organizacji wspólnot wyznaniowych także artykuł 21 Konstytucji. Dekrety ministerialne powoływały się na szybki rozwój pandemii i z tego powodu nie zostały poddane opinii Rady Stanu, co nie wydaje się być wyjaśnieniem zadowalającym. Artykuł 19 konstytucji stanowił „Gwarantuje się wolność kultu religijnego i publicznego praktykowania go, jak również wolność przejawiania wszelkich poglądów w każdej dziedzinie. Wyjątek od tej zasady stanowi ściganie przestępstw popełnionych przy nadużywaniu tych wolności”^[39].

Rada Stanu ogłosiła w 1981 roku, że do prawodawcy a nie do króla należy zdefiniowanie tych przestępstw. Rodziło to i rodzi pytanie, czy definicja przestępstwa w takich przypadkach jak te, które zostały wywołane przez pandemię rzeczywiście należą do ministra.

Konkretne rozstrzygnięcia prawne budziły i budzą szereg wątpliwości i niejasności dekret z 3 kwietnia 2020 r. wyraził zgodę na następujące dwie czynności sprawowane pod pewnymi warunkami jako wyjątek od ogólnego zakazu: ceremonie pogrzebowe (tylko w obecności maksymalnie 15 osób z zachowaniem odległości 1,5 m między każdą osobą i bez możliwości odsłonięcia ciała zmarłego) oraz małżeństwa wyznaniowe, ale tylko w obecności małżonków, ich świadków i ministra kultu.

Szczególnym problemem stały się domniemane autoryzacje dotyczące indywidualnych praktyk w miejscach kultu pozostawionych jako otwarte. Podejmując kwestie czy miejsca kultu są otwarte dla obecności wiernych rząd belgijski odpowiadał, iż budynki i domy zakonne pozostają otwarte z poszanowaniem dystansu społecznego. Na pytanie, czy nabożeństwa religijne mogą być kontynuowane padała jednoznaczna odpowiedź bazująca na dekrecie ministerialnym – zakazująca tych nabożeństw z wyjątkiem ślubów i pogrzebów pod wspomnianymi warunkami. Oznaczało to w praktyce, że chociaż samo wchodzenie do miejsca kultu nie jest zakazane, to fakt gromadzenia się tam jako wspólnoty, czyli grupy praktykujących wiernych jest poddany zakazowi^[40]. Rodziło to i rodzi szereg wątpliwości interpretacyjnych, gdyż w świetle wspomnianych zakazów modlitwa osobista czy indywidualna medytacja w miejscu kultu otwartego wyraźnie wykracza poza zakres zakazu? Jeśli na przykład dziesięć osób jest tam obecnych i modli się indywidualnie nie stanowi to naruszenia prawa, problemem staje się natomiast sytuacja, w której obecnych dziesięciu wierzących odmówiło by tę samą modlitwę wspólnie^[41].

Należy zauważyć, że problematyka czynności kultycznych i specyfika różnych religii stanowią tematykę, która była przedmiotem zainteresowania władz belgijskich od wielu lat. Ministerstwo Sprawiedliwości zajmowało się od lat specyfiką kultu katolickiego, protestanckiego i żydowskiego, a od 1985 roku zajmuje się także religią prawosławną. W 1974 roku został uznany prawnie islam, co spowodowało obecność tej religii w analizach prawnych. Ustanawiając stosowne regulacje, rząd kierował się prawem wyznaczonym przez Konstytucję, a także standardem międzynarodowym, w tym przypadku Europejską Konwencją Praw Człowieka. W sytuacji pandemicznej Rada Stanu podkreśliła, że dekrety królewskie określające szczególne uprawnienia władzy muszą być zgodne z wyższymi standardami prawnymi, w szczególności z przewidzianymi przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Zaleciła też zbadanie, czy postulowane ograniczenia można zaakceptować w świetle nadrzędnych reguł gwarantujących wolności publiczne. Badała także możliwość zastosowania środka ograniczającego wolność wyznania. Podkreślono, że przy pełnym zrozumieniu tempa, z jakim władze publiczne muszą podejmować środki ochronne, każda interpretacja, która prowadziłaby do ogólnego zakazu działalności religijnej nie byłaby zasadna. Zastosowane środki ograniczające zakaz tylko do ceremonii zbiorowych, dopuszczanie niektórych z nich jak śluby i pogrzeby zdaje się wskazywać na poszukiwanie pewnej proporcjonalności.

Można jak się wydaje zauważyć w konkluzji, że problemem zasadniczym pozostaje w aktualnej sytuacji określenie kompetencji federalnego ministra spraw zewnętrznych, a nade wszystko konieczność tworzenia przepisów w konsultacji z przedstawicielami wszystkich religii i wyznań. Pozostaje pytanie, czy sytuacja kryzysowa uzasadnia legislację kryzysową. Wydaje się, że można i należy unikać niejednoznaczności tekstów, zwłaszcza w sytuacji, gdy kryzys utrzymuje się w dłuższym czasie. W przeciwnym wypadku rysuje się perspektywa sporów sądowych i powrotu niejasności prawnych.

Podsumowanie

Czas pandemii spowodowany COVID-19 wymusił w poszczególnych państwach UE decyzje rządowe o charakterze interwencyjnym. Ograniczyły one w zróżnicowanym stopniu wolność obywatelską w różnych zakresach. Jedną z podstawowych wolności ograniczonych w ten sposób była wolność wyznania i wolność kultu.

Regulacje prawne podjęte przez poszczególne państwa podejmowały zasadniczo kwestie restrykcji w perspektywie napięcia między prawem do wolności wyznania i kultu dobrem społecznym związanym z ochroną zdrowia. W niektórych państwach działania te zostały podjęte w drodze konsultacji z przedstawicielami kościołów i wspólnot wyznaniowych, w niektórych natomiast mocą jednostronnych decyzji.

Należy podkreślić że ustawodawca z reguły był świadom faktu, że dokonuje interwencji poważnie ograniczającej wolność wyznania, co jednoznacznie domagało się uwzględniania proporcjonalności środków i aktualizowania tej proporcjonalności.

Rada Europy przypomniała w dokumencie z 7 kwietnia 2020[42] podstawowe zasady poszanowania praworządności i zasad demokratycznych w sytuacjach nadzwyczajnych. Stanowią je

Zasada legalności
- Ograniczony czas trwania systemu stanu wyjątkowego i środków nadzwyczajnych
- Ograniczony zakres przepisów dotyczących sytuacji nadzwyczajnych – zasada konieczności
- Podział uprawnień i kontrole działań wykonawczych w okresie systemu stanu wyjątkowego
Odpowiednie standardy w zakresie praw człowieka
- Prawo do życia (konwencja art. 2) oraz zakaz tortur i nieludzkich lub
- poniżające traktowanie lub karanie (konwencja art. 3); prawo dostępu do zdrowia
- opieki zdrowotnej (art. 11 zmienionej Europejskiej Karty Społecznej)
- Prawo do wolności i bezpieczeństwa (art. 5) oraz prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6)
- Prawo do życia prywatnego, wolność sumienia, wolność wypowiedzi, wolność zrzeszania się

Rada Europy zwraca w tym miejscu uwagę, że znaczne ograniczenia dotyczące m.in. dostępu do publicznych miejsc kultu, zgromadzeń publicznych oraz ceremonii ślubnych i pogrzebowych, mogą nieuchronnie prowadzić do spornych skarg na mocy powyższych przepisów. Do władz należy zapewnienie, aby każde takie ograniczenie, niezależnie od tego, czy zostało ono oparte na odstępstwie, było wyraźnie określone przez prawo, zgodnie z odpowiednimi gwarancjami konstytucyjnymi i proporcjonalne do celu, do którego dąży. Wyjątkowe sytuacje nie powinny prowadzić do zawyżenia środków przestępczych. Właściwa, jeśli nie jedyna droga, jest właściwa, jeśli nie jedyna, zgodna z wymogiem proporcjonalności konwencji[43].

Pomimo dobrych założeń teoretycznych, konkretne rozwiązania niejednokrotnie wskazywały na zróżnicowanie zadekretowanych restrykcji w stosunku do miejsc kultu a innych miejsc pożytku publicznego (bary, restauracje, zakłady fryzjerskie). Należy podkreślić, że zdecydowana większość kościołów i związków wyznaniowych podjęła narzucane restrykcje w sposób odpowiedzialny, ze świadomością potrzeby ochrony dobra wspólnego. Zarazem jednak to właśnie strona wyznaniowa próbowała kontrolować proporcjonalność stosowanych środków, podejmując niekiedy interwencje mając na celu proporcjonalne złagodzenie rygorów. Kościół katolicki wypowiadał się w tym względzie przede wszystkim ustami miejscowych hierarchów – z reguły przewodniczących konferencji episkopatów czy też biskupów diecezjalnych. Na szczególną jednak uwagę może zasługiwać wypowiedź konferencji biskupów europejskich COMECE[44].

COMECE z zadowoleniem przyjęła oświadczenie wydane przez Europejską Grupę ds. Etyki w Nauce i Nowych Technologiach (EGE). Oświadczenie to wzywa UE i jej państwa członkowskie do zachowania czujności w zakresie zachowania proporcjonalności wszelkich interwencji politycznych i technologicznych, których skutkiem staje się zawieszenie, choćby czasowe praw podstawowych w wyniku działań przeciw pandemii Covid-19.

COMECE zwraca uwagę, że o ile podejmowane środki zapobiegawcze i ustawodawcze służące spowolnieniu rozprzestrzeniania się choroby, mają tendencję do tymczasowego ograniczania praw podstawowych, to priorytetem dla Unii i jej państw członkowskich winno być zapewnienie przywrócenia podstawowych praw, gdy tylko pozwoli na to sytuacja sanitarna

Konferencja biskupów europejskich popiera wezwanie Europejskiej Grupy ds. Etyki w zakresie promowania solidarności na poziomie europejskim i globalnym, przypominając także wielkanocne przesłanie papieża Franciszka dotyczące przedstawiania dalszych dowodów solidarności poprzez zwracanie się do innowacyjnych rozwiązań.

Ważnym stanowiskiem co mecze jest niewątpliwie jej głos[45] opublikowany po prezentacji 2 grudnia 2020 strategii Komisji Europejskiej „Staying safe from Covid-19 during winter”.

COMECE przypomina o zobowiązaniu zapisanym w art. 17 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), które zobowiązuje do konsultacji z Kościołami i wspólnotami religijnymi, gdy w dokumentach UE rozważane są kwestie religijne.

Dokument przyjęty przez Komisję Europejską zaleca państwom członkowskim rozważenie unikania dużych zgromadzeń a korzystania z transmisji internetowych, telewizyjnych lub radiowych oraz zakaz wspólnego śpiewania. Rozumiejąc obawy stojące za zaleceniem, COMECE nie może poprzeć działań sugerowanych przez instytucje UE.

COMECE podkreśla, że art. 17 ust. 1 TFUE przyznaje wyłączną kompetencję do określania stosunków między Kościołem a państwem poszczególnym podmiotom państwowym i kościołom lokalnym, zabraniając ingerencji UE w te stosunki.

Wydaje się że stanowiska COMECE odsłaniają główne sedno problemu – przy deklarowanej nieingerencji oraz poszanowaniu praw kościołów i wspólnot wyznaniowych, pod pretekstem pandemii, dokonały się świadome lub nieświadome próby presji ingerencyjnych w uprawnienia wspólnot religijnych. Nie zawsze i nie wszędzie były one konsultowane w jakimkolwiek zakresie z przedstawicielami wspólnot wyznaniowych. Ponadto istniała też tendencja do rozciągania ograniczeń, niezależnie od zmieniających się warunków związanych z sytuacją epidemiczną. Zaistniała sytuacja niewątpliwie wskazuje na konieczność stałej kontroli ze strony czynników kościelnych i wyznaniowych zabezpieczających jedno z podstawowych praw osoby ludzkiej, jakim jest prawo do wolności religijnej i wolności publicznego wyznawania swojej wiary.

[1] J. Ratzinger, Znaczenie wartości religijnych i etycznych w społeczeństwie pluralistycznym, Naród– wolność– liberalizm, Kolekcja Communio 9 Poznań 1994, s. 194- 196.

[2] Por. Benedictus XVI, Nuntius occasione Dei quo studium peragitur de dialogo inter Culturam et Religiones, AAS 101: 2009 p. 57.

[3] Por Benedykt XVI, Poszukiwanie prawdy nie stanowi zagrożenia dla tolerancji czy pluralizmu kulturowego. ORpol 11– 12 (318):2009 s. 13.

[4] Benedykt XVI, Serce rozumne. Refleksje na temat podstaw prawa ORpol 10– 11 (337): 2011 s. 41.

[5] Benedykt XVI, Encyklika Deus Caritas est, n. 28.

[6] Benedykt XVI, Serce rozumne. Refleksje na temat podstaw prawa, s. 40- 41.

[7] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217A

[8] United Nations Treaty Series, vol. 999.

[9] General Comment No. 22: The right to freedom of thought, conscience and religion (Art. 18), CCPR/C/21/Rev.1/Add.4, § 4 I 8.

[10] ETS No. 005.

[11] Por. Wyrok ETPC z 25 maja 1993 r. w sprawie Kokkinakis przeciwko Grecji, skarga nr 14307/88, § 31.

[12] Konstytucja Republiki Francuskiej z 4 października 1958 r., tłumaczenie za: http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/francja.html, dostęp: 17.10.2020

[13] Communiqué 13 mars 2020.

[14] Diocese de Saint-Denis, Consignes sanitairej 23 mai 2020.

[15] Décret n° 2021-99 du 30 janvier 2021 modifiant les décrets n° 2020-1262 du 16 octobre 2020 et n° 2020-1310 du 29 octobre 2020 prescrivant les mesures générales nécessaires pour faire face à l’épidémie de covid-19 dans le cadre de l’état d’urgence sanitaire – Légifrance (legifrance.gouv.fr)

[16] Arrêté du 9 mars 2020 portant diverses mesures relatives à la lutte contre la propagation du virus covid-19 – Légifrance (legifrance.gouv.fr) et Décret n° 2020-226 du 9 mars 2020 relatif à l’entrée en vigueur immédiate d’un arrêté – Légifrance (legifrance.gouv.fr); Milon et al. 2020, P1, II A, 2. Les pouvoirs publics justifient la disparition du stock de masques FFP2 par une interprétation exagérément restrictive de deux doctrines élaborées en 2011 et 2013; Décret n° 2020-545 du 11 mai 2020 prescrivant les mesures générales nécessaires pour faire face à l’épidémie de covid-19 dans le cadre de l’état d’urgence sanitaire – Légifrance (legifrance.gouv.fr)

[17] LOI n° 2020-1379 du 14 novembre 2020 autorisant la prorogation de l’état d’urgence sanitaire et portant diverses mesures de gestion de la crise sanitaire (1) – Légifrance (legifrance.gouv.fr)

[18] Message du 19 mars 2021.

[19] Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23.05.1949 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/niemcy.html, dostęp: 18.10.2020.

[20] K. Orzeszyna, Podstawy relacji między państwem a kościołami w konstytucjach państw członkowskich i traktatach Unii Europejskiej. Studium prawnoporównawcze. Wydawnictwo LUL, Lublin 2007 s. 156. Por. M. Kosek, Konstytucyjne zasady niemieckiego prawa wyznaniowego, w: Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego. Materiały I Ogólnopolskiego Sympozjum Prawa Wyznaniowego (Kazimierz Dolny, 14 do 16 stycznia 2003), Red. A. Mezglewski, Lublin 2004, s 108– 109.

[21] „Mit Enttäuschung nehme ich allerdings zur Kenntnis, dass das Verbot von öffentlichen Gottesdiensten aller Religionsgemeinschaften derzeit erhalten bleiben soll. Angesichts von ersten Lockerungsmaßnahmen in anderen Bereichen des öffentlichen Lebens kann ich das nicht nachvollziehen, erst recht nicht nach der sehr deutlichen Entscheidung des Bundesverfassungsgerichts in der vergangenen Woche zu den schwerwiegenden Eingriffen in die Religionsfreiheit”. Bischof Dr. Georg Bätzing zu den Corona-Maßnahmen der Bundesregierung, ▷ Bischof Dr. Georg Bätzing zu den Corona-Maßnahmen der Bundesregierung | Presseportal

[22] „Die Nutzung der Kirchen ist grundsätzlich möglich. Für profane Veranstaltungen weise ich jedoch darauf hin, dass für die Nutzung von Kirchen eine verbindliche Nutzungsordnung (Amtsblatt Nr. 11, 1. Juni 2016) besteht”. Update Corona 16.09.2020.

[23] Pressedienst Bistum Münster 16.12.20. Gottesdienste geben Trost, Hoffnung und Zuversicht . Bistum Münster hält an Präsenzgottesdiensten fest

Die Evangelische Kirche von Westfalen hat am 15. Dezember ihren Kirchengemeinden empfohlen, auf Präsenzgottesdienste bis zum 10. Januar zu verzichten. Das Bistum Münster bezieht dazu wie folgt Stellung: Wir respektieren die Empfehlung der Evangelischen Kirche von Westfalen. Andere evangelische Landeskirchen halten dagegen an der Feier von Präsenzgottesdiensten fest. Das tun wir auch im Bistum Münster. Wir würden im Bistum Münster keine Entscheidung treffen, die – nach aller Wahrscheinlichkeit und Plausibilität – dazu führen könnte, das Infektionsgeschehen zu erhöhen. Wir orientieren uns daher bei unserem Vorgehen auch an dem, was die Wissenschaft sagt. Die Nationale Akademie der Wissenschaften Leopoldina hat schon in der vergangenen Woche betont: „Die beiden großen Kirchen gehören zu den besonders regelkonformen Institutionen mit Blick auf die Einhaltung der coronabedingten Abstands- und Hygieneauflagen.“ Zwar hat sich das Infektionsgeschehen seitdem weiter zugespitzt. Aber die Gottesdienste – gerade an Weihnachten – finden auch unter noch einmal deutlich verschärften Bedingungen statt

[24] https://www.bundesverfassungsgericht.de/SharedDocs/Entscheidungen/DE/2020/04/qk20200410_1bvq003120.html Hierbei ist – wie auch bei jeder weiteren Fortschreibung der Verordnung – hinsichtlich des im vorliegenden Verfahren relevanten Verbots von öffentlichen Gottesdiensten eine strenge Prüfung der Verhältnismäßigkeit vorzunehmen und zu untersuchen, ob es angesichts neuer Erkenntnisse etwa zu den Verbreitungswegen des Virus oder zur Gefahr einer Überlastung des Gesundheitssystems verantwortet werden kann, das Verbot von Gottesdiensten unter – gegebenenfalls strengen – Auflagen zu lockern (vgl. bereits Beschluss der 2. Kammer des Ersten Senats des Bundesverfassungsgerichts vom 10. April 2020 – 1 BvQ 28/20 -, www.bundesverfassungsgericht.de).

[25] Por. F. Neuman, Auch in der Corona-Krise: Religionsfreiheit ist ein Grundrecht, https://www.katholisch.de/artikel/25215-auch-in-der-corona-krise-religionsfreiheit-ist-ein-grundrecht [dostęp 23.06.2021]

[26] Por. także Grundgesetz & Grundrechte in Zeiten der Corona-Pandemie, https://www.lpb-bw.de/grundrechte-und-corona#c57106 [dostęp 23.06.2021]

[27] Costituzione della Repubblica Italiana, Gazzetta Ufficiale dell 27 dicembre 1947, n 298; Tekst polski w: Konstytucja Republiki Włoskiej, tłum. Z Witkowski, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004. Pakty Laterańskie zostały zmodyfikowane umową konkordatową z 18 lutego 1984 wykonaną przez ustawę z 25 marca 1985.

[28] K. Orzeszyna, Podstawy relacji między państwem a kościołami, s. 220.

[29] Por. A. Palma, Il diritto di libertà religiosa al tempo dell’emergenza SARS – COVID 19, http://www.salvisjuribus.it/il-diritto-di-liberta-religiosa-al-tempo-dellemergenza-sars-covid-19/#_ftn32 [dostęp 23.06.2021]

[30] Por. tamże. Por. także A. Spadaro, Pandemia e libertà di culto, https://www.laciviltacattolica.it/articolo/pandemia-e-liberta-di-culto/ [dostęp 23.06.2021]

[31] Por. V. Pacillo, La sospensione del diritto di libertà religiosa nel tempo della pandemia, in Olir.It, 16 marzo 2020.

[32] Por. V. Pacillo, Il diritto di ricevere i sacramenti di fronte alla pandemia. Ovvero, l’emergenza da COVID-19 e la struttura teologico-giuridica della relazione tra il fedele e la rivelazione della Grazia, in www.Olir.it, 6 aprile 2020.

[33] Por. A Palma, Il diritto di libertà religiosa al tempo dell’emergenza Sars – Covid 19, art. cyt.

[34] http://www.vita.it/it/article/2020/04/26/i-vescovi-italiani-non-possono-accettare-di-vedere-compromesso-leserci/155198/ [dostęp 23.06.2021]

[35] R. Torfs, State and Church in Belgium, w: State and Church in the European Union. red. G. Robbers, Baden-Baden 2005 wyd. 2 s. 12-13.

[36] Szerzej por. K. Orzeszyna, Podstawy relacji między państwem a kościołami , s. 125-131.

[37] Por. A. Overbeeke, L.-L. Christians, L’interdiction belge des activités religieuses dans le cadre de la crise sanitaire du Covid-19, http://belgianlawreligion.unblog.fr/2020/04/09/linterdiction-belge-des-activites-religieuses-dans-le-cadre-de-la-crise-sanitaire-du-covid-19/ [dostęp 23.06.2021]

[38] Por. tamże, pkt. 7.

[39] Konstytucja Belgii, Konstytucja Belgii (sejm.gov.pl) [dostęp 23.06.2021]

[40] Por. Deklaracja przedstawicieli uznanych religii z 6 kwietnia 2020, https://www.catho-bruxelles.be/declaration-des-chefs-de-cultes-de-belgique-face-au-covid-19/ [dostęp 23.06.2021]

[41] Por. A. Overbeeke, L.-L. Christians, L’interdiction belge des activités religieuses, pkt. 16.

[42] Council of Europe, Respecting democracy, rule of law and human rights in the framework of the COVID-19 sanitary crisis A toolkit for member states, https://rm.coe.int/sg-inf-2020-11-respecting-democracy-rule-of-law-and-human-rights-in-th/16809e1f40 [dostęp 23.06.2021]

[43] Por. jw., s. 6.

[44] Covid-19, COMECE welcomes EGE call for vigilance of restrictive measures, http://www.comece.eu/covid-19-comece-welcomes-ege-call-for-vigilance-of-restrictive-measures [dostęp 23.06.2021]

[45] COMECE addresses the EU Commission on Covid-19 strategy. “It is crucial to maintain the dialogue with Churches”. http://www.comece.eu/comece-addresses-the-eu-commission-on-covid-19-strategy [dostęp 23.06.2021]