Europejska Polityka Sąsiedztwa (EPS) jest instrumentem Unii Europejskiej (UE), który ma na celu zacieśnienie współpracy z sąsiednimi państwami poprzez promowanie stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu. EPS została utworzona po rozszerzeniu Unii w 2004 roku, kiedy to liczba państw członkowskich znacznie wzrosła, co wpłynęło na konieczność ujednolicenia podejścia do polityki sąsiedztwa. Kluczową inicjatywą w ramach EPS jest Partnerstwo Wschodnie. Inicjatywa ta koncentruje się na sześciu wschodnich sąsiadach UE, tj. Armenii, Azerbejdżanie, Białorusi, Gruzji, Mołdawii i Ukrainie. Celem Partnerstwa Wschodniego jest pogłębianie współpracy politycznej, integracja gospodarcza oraz wsparcie reform demokratycznych i gospodarczych w krajach Partnerstwa Wschodniego. Programy realizowane w ramach Partnerstwa Wschodniego mają na celu m.in. wzmocnienie instytucji demokratycznych (w tym procedur wyborczych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego), poprawę praw człowieka, wspieranie zrównoważonego rozwoju oraz promowanie kontaktów międzyludzkich.

Przed rozszerzeniem w 2004 r. Unia Europejska nie odczuwała potrzeby synchronizowania swojego podejścia do państw sąsiadujących. Zamiast tego stosunki z bezpośrednimi sąsiadami były regulowane przede wszystkim przez trwające negocjacje członkowskie i różne indywidualne umowy. W zależności od konkretnego regionu i charakteru stosunków UE stosowała różne rodzaje umów. Zawarto umowy o partnerstwie i współpracy (PCA) z państwami byłego Związku Radzieckiego w celu uregulowania powiązań gospodarczych i politycznych oraz ułatwienia ich przejścia do gospodarki rynkowej i rządów demokratycznych. Z drugiej strony podpisano układy o stowarzyszeniu z państwami południowego regionu Morza Śródziemnego, aby zacieśnić współpracę w sferze gospodarczej, społecznej i politycznej, przy jednoczesnym wspieraniu stabilności i dobrobytu w regionie. W przypadku Bałkanów Zachodnich wdrożono układy o stabilizacji i stowarzyszeniu, aby zapewnić wsparcie dla reform politycznych i gospodarczych kluczowych dla ich przyszłego członkostwa w UE. Pomoc UE ​​przekazywana była poszczególnym państwom w różnych formatach i rozmiarach, w zależności od ich przynależności do określonych grup. Program PHARE przeznaczony był dla państw aspirujących do członkostwa w UE, zapewniając wsparcie finansowe projektów infrastrukturalnych, administracyjnych i społecznych, pomagających w przygotowaniach do członkostwa. Z kolei program TACIS skupiał się na państwach byłego Związku Radzieckiego i miał na celu pomoc w ich transformacji gospodarczej i demokratycznej poprzez finansowanie rozwoju infrastruktury oraz reform administracyjnych i społecznych. Wreszcie program MEDA był skierowany do członków Partnerstwa Euro-śródziemnomorskiego w ramach Procesu Barcelońskiego, finansując projekty mające na celu zwiększenie stabilności, bezpieczeństwa i dobrobytu w regionie Morza Śródziemnego poprzez wspieranie reform gospodarczych i społecznych oraz wspieranie współpracy między regionem a UE.

EPS i związane z nią inicjatywy oraz programy stanowią ważny element polityki zagranicznej UE, mający na celu promowanie stabilności i dobrobytu, a także przygotowanie tych państw sąsiadujących z UE do potencjalnego przyszłego członkostwa w Unii. Debata nad stworzeniem konkretnej wizji polityki sąsiedztwa nabrała w Unii Europejskiej tempa od 2002 r. Pierwsza propozycja, zgłoszona przez Wielką Brytanię i Danię, zakładała objęcie statusem „specjalnych sąsiadów” państw położonych na wschód od rozszerzonej UE (to jest Ukrainy, Białorusi oraz Mołdawii, New Neighbours Initiative z kwietnia 2002 r.). Szybko jednak, na skutek presji m.in. Francji i Hiszpanii, zaniepokojonych kształtującą się według nich groźbą marginalizacji państw południowego basenu Morza Śródziemnego, do planów unijnej polityki sąsiedztwa włączono także i te pozaeuropejskie kraje. 11 marca 2003 r. Komisja Europejska opublikowała pierwszą całościową wizję nowej polityki (komunikat „Szersza Europa – Sąsiedztwo: Nowe Ramy dla Stosunków z naszymi Wschodnimi i Południowymi Sąsiadami”), która stała się podstawą do sformułowania dokumentu bazowego Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Nastąpiło to ostatecznie już po rozszerzeniu Unii, 12 maja 2004 r.

Poprzez EPS Unia oferuje swoim sąsiadom uprzywilejowane stosunki oparte na poszanowaniu przez wszystkie strony wspólnych wartości (demokracja i prawa człowieka, praworządność, dobre rządy, zasady gospodarki rynkowej i zrównoważony rozwój). EPS obejmuje koordynację polityczną, głębszą integrację gospodarczą, większą mobilność i wymianę międzyludzką. Stopień realizacji celów w tych relacjach zależy od tego, w jakim stopniu poszczególne kraje podzielają powyższe wartości. Europejska Polityka Sąsiedztwa jest procesem niezależnym od procesu rozszerzenia, choć fakt ten nie przesądza o przyszłym kierunku stosunków pomiędzy krajami sąsiadującymi z UE. W 2011 r. UE ponownie przeanalizowała politykę europejską i w odpowiedzi na zmiany w państwach arabskich skupiła się bardziej na pogłębianiu i konsolidacji demokracji oraz włączającym rozwoju gospodarczym. Głęboko zakorzeniona i trwała demokracja oznacza między innymi wolne i uczciwe wybory, wysiłki na rzecz zwalczania korupcji, niezawisłe sądownictwo, demokratyczną kontrolę nad siłami zbrojnymi oraz wolność słowa, zgromadzeń i zrzeszania się. UE podkreśla także rolę społeczeństwa obywatelskiego w procesie demokratycznym i wprowadza zasadę „więcej za więcej”, aby wzmocnić partnerstwa z krajami sąsiadującymi i osiągnąć większy postęp w reformach demokratycznych. W marcu 2015 r. Komisja Europejska i Europejska Służba Działań Zewnętrznych rozpoczęły proces konsultacji w celu przeglądu europejskiej polityki sąsiedztwa. Jednym z głównych celów tego procesu jest dostosowanie instrumentów polityki tak, aby w większym stopniu uwzględniały konkretne oczekiwania.

Podstawę EPS stanowią umowy prawne zawarte między UE a jej partnerami – umowy o partnerstwie i współpracy, a ostatnio układy o stowarzyszeniu. Głównym elementem europejskiej polityki sąsiedztwa są dwustronne plany działania i priorytety partnerstwa opracowane przez UE i większość krajów partnerskich. Przewidują one programy reform politycznych i gospodarczych wskazujące priorytety krótko- i średnioterminowe (od trzech do pięciu lat). Plany działań i priorytety partnerstwa w ramach EPS odzwierciedlają potrzeby, interesy i potencjał UE oraz poszczególnych partnerów. Ich celem jest rozwijanie demokratycznych, sprawiedliwych społecznie i integracyjnych społeczeństw, wspieranie integracji gospodarczej i ułatwienia w ruchu transgranicznym.

UE wspiera wypełnianie celów EPS za pośrednictwem pomocy finansowej, a także współpracy politycznej i technicznej. Europejski Instrument Sąsiedztwa (ENI) był kluczowym instrumentem UE służącym do finansowania współpracy dwustronnej w latach 2014–2020. W tym okresie przeznaczono na niego kwotę 15,4 mld EUR. Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej (ISWMR) – „Globalny wymiar Europy” – stanowi ramy współpracy UE na lata 2021–2027. Podejście stosowane w ramach instrumentu obejmuje finansowanie dotacji oraz łączenie dotacji z pożyczkami udzielanymi przez europejskie i międzynarodowe instytucje finansowe. Nowy instrument, na który przeznaczono środki w ogólnej kwocie 79,5 mld EUR, obejmuje współpracę UE z krajami z nią sąsiadującymi oraz z innymi krajami Afryki, Azji, obu Ameryk, Pacyfiku i Karaibów.

Oprócz skupienia się na zrównoważonym rozwoju „Globalny wymiar Europy” przyczynia się do postępów w kluczowych tematycznych aspektach polityki zewnętrznej UE, w tym programach promujących prawa człowieka, demokrację i społeczeństwo obywatelskie. Finansowanie pochodzące z instrumentu jest również przeznaczone na globalne wyzwania, takie jak zmiana klimatu, migracja, pokój i stabilność, a także na współpracę z partnerami strategicznymi i promowanie własnych inicjatyw UE w zakresie polityki zagranicznej. 12 grudnia 2023 r. Parlament przyjął rezolucję w sprawie wdrożenia Instrumentu Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej – „Globalny wymiar Europy”. Parlament z zadowoleniem przyjął wniosek Komisji dotyczący przeglądu wieloletnich ram finansowych (WRF) na lata 2021–2027 wraz z dodatkowymi środkami finansowymi przeznaczonymi na instrument „Sąsiedztwo i świat”. Podkreślił również potrzebę dokonania przeglądu polityki zewnętrznej i rozwojowej UE w świetle luki w finansowaniu, rosnących nierówności między krajami i w ich obrębie oraz ogólnego braku bezpieczeństwa żywnościowego, a także zwrócił się o przeprowadzenie oceny realizacji celów instrumentu polegających na zmniejszeniu ubóstwa i nierówności oraz promowaniu praw człowieka i długoterminowego zrównoważonego rozwoju krajów partnerskich.

Dodatkowo w ramach EPS opracowano narzędzia w celu ułatwienia dostępu do rynku, w szczególności w drodze negocjowania pogłębionych i kompleksowych stref wolnego handlu, a także w celu poprawy mobilności i zarządzania migracją. W związku z tym zaproponowano niektórym partnerom i zawarto z nimi partnerstwo na rzecz mobilności oraz umowy o ułatwieniach wizowych bądź liberalizacji reżimu wizowego, a w 2016 r. uruchomiono specjalny instrument finansowy – instrument partnerstwa w dziedzinie migracji. W regionie południowym finansuje się szereg regionalnych i dwustronnych inicjatyw na rzecz migracji i mobilności z puli środków kryzysowego funduszu powierniczego UE dla Afryki przeznaczonych dla Afryki Północnej. EPS jest pomyślana jako wspólny zestaw narzędzi politycznych, ale umożliwia ona również UE dostosowanie i zróżnicowanie polityki w zależności od specyfiki każdego partnera.