Małe państwa korzystają z wielu różnych strategii, by minimalizować lub kompensować relatywny brak swej siły: od polityki defensywnej izolacji poprzez strategie adaptacji do strategii aktywności międzynarodowej. Fundamentalne znaczenie ma dla nich funkcjonowanie systemu międzynarodowego w oparciu o zasady i normy prawa międzynarodowego, w tym zasady równości państw i powstrzymywania się od użycia siły zbrojnej. Udział w różnych formach współpracy multilateralnej pozwala im promować te zasady i stanowi podstawę szeroko rozumianej strategii aktywności międzynarodowej. Dzięki temu małe państwa mają szansę wywierać większy – niż wynikałoby to z ich potencjału – wpływ na kształtowanie środowiska międzynarodowego, mają większy dostęp do informacji i do poziomu decyzyjnego głównych graczy. Zaangażowanie w formaty regionalne wymaga jednak wysiłku dyplomatycznego i organizacyjnego, które dla państw małych mogą stanowić wyzwanie, zwłaszcza przy dużej liczbie istniejących form współpracy. Stąd powstaje konieczność optymalnego i rozważnego lokowania zasobów, jakimi dysponuje małe państwo, aby uwzględniać korzyści i ryzyka z tym związane. Decyzja o zaangażowaniu się małych państw w Inicjatywę Trójmorza wynikała z ich oceny, że spodziewane korzyści będą przeważać.
Kluczowym motywem skłaniającym małe państwa do udziału w Inicjatywie Trójmorza było pragmatyczne dążenie do osiągnięcia wymiernych korzyści w wyniku zdynamizowania gospodarki regionu. W pierwszych słowach deklaracji z Dubrownika (2016) pisano o znaczeniu „połączenia gospodarek i infrastruktury Europy Środkowej i Wschodniej z Północy na Południe, tak aby dopełnić budowy wspólnego europejskiego rynku, zważywszy, iż jak dotąd większość wysiłków służyła połączeniu Wschodu i Zachodu Europy”. Drogą indywidualnych wysiłków poszczególnych państw budowa połączeń infrastrukturalnych łączących północną i południową część Europy Środkowej byłaby w praktyce nieosiągalna. Potrzeby regionu są bardzo duże, co w pewnej mierze ukazywała tzw. lista priorytetowych projektów w zakresie połączeń międzysystemowych przedstawiona na szczycie w Bukareszcie w 2018 roku, obejmująca około 150 stron. Od tego czasu ta lista została znacznie rozbudowana. W zamierzeniu miała służyć uzyskaniu wsparcia politycznego dla tych projektów oraz zachęceniu zainteresowanych rządów, firm i instytucji finansowych do wspólnej pracy na rzecz ich szybkiej implementacji. W 2022 roku na liście znajdowało się zgłoszonych projektów 91 projektów. Najwięcej, po siedemnaście projektów zgłosiły Węgry i Chorwacja, dwanaście Polska, po jedenaście Litwa oraz Litwa, osiem Słowacja, po siedem Rumunia i Słowenia, sześć Estonia, cztery Bułgaria i jeden Czechy.
Atrakcyjność Inicjatywy Trójmorza w dużej mierze opiera się na tym, że ta współpraca ma przyczynić się do zniwelowania utrzymującego się podziału UE na Europę Zachodnią i mniej rozwiniętą gospodarczo część wschodnią. Jest to zgodne z interesem małych państw Trójmorza. Spodziewane korzyści dotyczą przede wszystkim zdynamizowania rozwoju gospodarczego wskutek rozbudowy infrastruktury energetycznej, transportowej, cyfryzacji na linii północ-południe. Cechą małych państw jest wąski rynek wewnętrzny, duża zależność od rynków zewnętrznych i od bieżącej koniunktury światowej. Rozwój współpracy, na których opiera się koncepcja Inicjatywy Trójmorza, odpowiada na potrzeby tych państw. Wybrany model współpracy stwarza ponadto możliwości budowania nowych sieci kontaktów i oddziaływania na środowisko międzynarodowe na nowych płaszczyznach. Obok wymiaru gospodarczego i politycznego współpraca w ramach Inicjatywy Trójmorza dotyczy pośrednio obszaru bezpieczeństwa w różnych jego aspektach. Pod względem bezpieczeństwa energetycznego kluczowy element stanowi dążenie do dywersyfikacji tras i źródeł dostaw surowców energetycznych dla regionu, który przez wiele lat był uzależniony od rosyjskich surowców. W szerszym wymiarze bezpieczeństwa, istotne znaczenie ma duże zaangażowanie Polski w promowanie tej współpracy regionalnej, przy wsparciu Stanów Zjednoczonych. USA pozostają największą potęgą militarną w wymiarze globalnym i gwarantem bezpieczeństwa europejskiego. Wszystkie państwa Inicjatywy Trójmorza, poza Austrią, należą do NATO i ta forma współpracy stanowi dodatkową szansę na umacnianie relacji w ramach sojuszu. Mówiąc o szansach, jakie stwarza Inicjatywa Trójmorza, prezydent Łotwy Egils Levits goszczącej szczyt w Rydze w 2022 roku, zwracał uwagę na transgraniczne projekty infrastrukturalne dotyczące połączeń cyfrowych, energetycznych i transportowych. Stwierdził, że transgraniczne potrzeby infrastrukturalne tych dwunastu państw są nadal duże, pomimo inwestycji UE. Ale wskazał także na inny wymiar Inicjatywy Trójmorza, istotny zwłaszcza w świetle wojny Rosji z Ukrainą.
Inicjatywa Trójmorza dostarcza wielu przykładów ukazujących, jak małe państwa potrafią korzystać z tej możliwości współpracy. Warto zacząć od tego, że za datę powstania tego formatu przyjmuje się szczyt prezydentów w Dubrowniku w 2016 roku zorganizowany przez Chorwację we współpracy z Polską. Chorwacja jest przedstawiana jako jeden z inicjatorów tej współpracy, co wzmocniło jej rozpoznawalność i prestiż na arenie międzynarodowej. Ponadto była współgospodarzem szczytu Inicjatywy Trójmorza w Warszawie, w którym uczestniczył osobiście prezydent USA. Było to najważniejsze wydarzenie dyplomatyczne w Europie Środkowej w 2017 roku.
Inicjatywa Trójmorza opiera się na luźnym modelu współpracy, który pod wieloma względami jest uznawany przez małe państwa za optymalny. Po pierwsze, w pewnej mierze imituje organizacje i zapewnia część związanych z tym korzyści, ale nie generuje stałych kosztów; po drugie, ze względów na swą elastyczność nie jest źródłem sztywnym zobowiązań, które mogłyby zmuszać państwa do określonych zachowań. Zdaniem A. Kosowskiej, „większość małych państw w podobny sposób prowadzi swoją politykę zagraniczną: najczęściej za pomocą tanich i efektywnych metod, do których należy, zamiast dyplomacji bilateralnej, dyplomacja wielostronna”. W przypadku Inicjatywy Trójmorza małe państwa wyraźnie preferują tzw. project-oriented model współpracy, wzmacniany przez dyplomację na szczycie w formule spotkań prezydentów. Państwa kierują się przy tym dążeniem do maksymalizacji korzyści przy jednoczesnej optymalizacji kosztów zarządzania konkretnym zadaniem. Temat powołania stałych instytucji w ramach Inicjatywy Trójmorza regularnie powraca w dyskusjach, ale wraz ze wzrostem poziomu biurokratyzacji konieczny byłby rozwój funkcji kontrolnych, co oznaczałoby wzrost kosztów sterowania środowiskiem międzynarodowym za jej pośrednictwem. Wybór luźnych form współpracy regionalnej, jaki dominuje w Europie Środkowej, wiąże się z ich relatywnie wysoką skutecznością wpływania na zachowania innych aktorów przy dużej elastyczności modelu i właśnie niskich kosztach funkcjonowania. Ponadto pozwala uniknąć wzmocnienia pozycji jednego państwa, w którym ulokowana byłaby stała siedziba organizacji, jednak kosztem relatywnego osłabienia pozycji innych państw.
Jak wspomniano, od strony instytucjonalnej funkcjonowanie Inicjatywy Trójmorza opiera się na organizowanych co roku szczytach prezydentów. Przyjęcie roli gospodarza szczytu nie jest obowiązkiem prawnym, państwa mogą z tej możliwości skorzystać, ale nie muszą. Dotychczas z możliwości organizacji szczytu skorzystały Chorwacja (2016), Polska (2017), Rumunia (2019 i 2023), Słowenia (2019), Estonia (2020), Bułgaria (2021) i Łotwa (2022). Wśród nich wyróżnia się Estonia i jako najmniejsze państwo pod względem liczby ludności w Inicjatywie Trójmorza (1,3 mln mieszkańców, 45,3 tys. km kw.) zasługuje na uwagę.
Szczyt w Tallinie w 2020 był przedstawiany przez władze Estonii jako jedno z najważniejszych wydarzeń dyplomatycznych. Na oficjalniej stronie internetowej zapisano, że “Piąty Szczyt Trójmorza i trzecie Forum Biznesowe odbędą się w Tallinn Creative Hub w dniach 19 i 20 października 2020 r. (…). Będzie to jedno z największych i najbardziej doniosłych wydarzeń w najnowszej historii Estonii, które może wnieść znaczący wkład w rozwój krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz w dobrobyt ponad stu milionów ludzi”. Ambasador Estonii Martin Roger precyzował, że „w ciągu ostatniej dekady gościliśmy w Estonii różne wydarzenia, sprawowaliśmy prezydencję w Radzie Unii Europejskiej od lipca 2017 do końca grudnia 2017 czy nieformalne spotkanie Ministrów Spraw Zagranicznych NATO w kwietniu 2010. Szczyt Inicjatywy Trójmorza w formie fizycznej byłby bardzo ważnym spotkaniem, skupiającym 12 uczestniczących krajów, partnerów, ogromną społeczność biznesową. Zmiana formatu nie zmienia treści i celów. Dlatego zorganizujemy Wirtualny Szczyt”. Pandemia okazała się niespodziewanym wyzwaniem dla organizatorów. Pierwotny termin szczytu Inicjatywy Trójmorza w Tallinie wyznaczono na czerwiec, potem przesunięto go na październik, aż do decyzji o zmianie formuły na szczyt wirtualny the Three Seas Virtual Summit and Web Forum, po raz pierwszy organizowany właśnie w takiej formule. Z jednej strony utrudniło to realizację pierwotnych planów, bo odwołano przyjazd licznych delegacji, ale z drugiej strony stworzyło dodatkową szansę, z której Estonia umiała skorzystać. Umocniła swój wizerunek jako państwa smart state. Jako gospodarz szczytu Estonia przedstawiła swoją koncepcję rozwoju w obszarze smart connectivity, wzmacniając swoją markę jako państwa o wysokim poziomie innowacyjności i cyfryzacji. Jako gospodarz szczytu, Estonia także zbudowała nową stronę internetową Inicjatywy Trójmorza, zarejestrowała jej nowy logotyp, ponadto stworzyła stronę pt. Research papers, na której skutecznie promuje wyselekcjonowane prace badawcze o Trójmorzu. Warto dodać, że dwa miesiące po szczycie w Tallinie w grudniu 2020 roku ogłoszono sfinalizowanie drugiej (po Cargounit) w historii inwestycji Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (FIIT), który objął 92 proc. akcji spółki Greenergy Data Centers z siedzibą w Estonii.
Fundusz Trójmorza stanowi osobne zagadnienie. Jest to samodzielny podmiot prawny, fundusz komercyjny, choć jego geneza ściśle wiąże się z Inicjatywą Trójmorza. Z punktu widzenia małych państw istotne było, że główne ryzyko inwestycyjne wzięła na siebie Polska. Największym akcjonariuszem FIIT pozostaje wciąż BGK, który w 2020 roku zwiększył swój wkład z 500 mln do 750 mln EUR. Pozostałe dziewięć państw zadeklarowało wpłaty na poziomie 20 mln EUR, z wyjątkiem Słowenii – 22 mln EUR. Fundusz przyciągnął uwagę inwestorów do Europy Środkowej, wspólne działania promocyjne doprowadziły do deklaracji o zaangażowaniu się ze strony USA. W przypadku sukcesu FIIT, wymierne korzyści odczuje cały region, natomiast w razie porażki inwestycyjnej ryzyko dla małych państw pozostanie niewielkie. Przy tej okazji na uwagę zasługuje umiejętność wykorzystania możliwości związanych z FIIT przez małe państwa. Czesi, podobnie jak Słowacy podpisali list intencyjny o powoływaniu funduszu, wysyłali sygnały o zamiarze wejścia do funduszu, ale nie podjęli formalnych zobowiązań. Czechy, Słowacja i Austria nie należą do tzw. core sponsors, o czym można przeczytać w wielu pracach. Mało kto pisze o tym, że Czesi skorzystali z możliwości powołania swojego przedstawiciela do Rady funduszu. Ze strony Słowacji pojawiało się pewne zainteresowanie funduszem, ale dotąd bez wiążących kroków. Władze Austrii konsekwentnie deklarowały brak zainteresowania taką instytucją inwestycyjną. Nie przeszkodziło to, by firma Enery z siedzibą w Austrii, działająca w kilku krajach Europy Środkowej, w tym w Czechach i na Słowacji, została wybrana na trzecią inwestycję FIIT. W efekcie mimo okazywanej rezerwy wobec funduszu państwa te potrafią czerpać z niego konkretne korzyści i uzyskiwać partykularne korzyści w krótkiej perspektywie.
Ze strony małych państw dla ich zaangażowania w Inicjatywę Trójmorza kluczowe znaczenie miało przełamanie sceptycyzmu niemieckiego i unijnego oraz uzyskanie wsparcia ze strony Stanów Zjednoczonych. Na mocy deklaracji z Bukaresztu z 2018 roku przyjętej przez prezydentów państw Inicjatywy Trójmorza, USA i Niemcy uzyskały status państw partnerskich, a Komisja Europejska, Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Grupa Banku Światowego – status instytucji partnerskich. Natomiast w deklaracji przyjętej w Rydze w 2022 roku Stany Zjednoczone, Niemcy i Komisję Europejską określono mianem strategicznych partnerów Inicjatywy Trójmorza. Status państwa partnerskiego uzyskała Ukraina. Wspomniano również o wsparciu Japonii i Wielkiej Brytanii. Za podstawowe filary i cele Inicjatywy Trójmorza uznano: wzmocnienie rozwoju gospodarczego; wzmocnienie spójności UE, w tym poprzez modernizację infrastruktury w regionie; wzbogacenie więzi transatlantyckich. Ten kierunek rozwoju współpracy stwarza nowe szanse i możliwości, które są zgodne z interesami małych państw i jednocześnie wpisują się we wspólne interesy państw Europy Środkowej, Unii Europejskiej, a także wspólnoty transatlantyckiej.