W dniu 23 listopada 2023 r. przewodnicząca Parlamentu Europejskiego przedłożyła Radzie propozycje dotyczące zmiany Traktatów, zgodnie z art. 48 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej – propozycje przyjęte dzień wcześniej przez Parlament Europejski na posiedzeniu plenarnym1.
W samym dokumencie wśród przyczyn zmiany traktatów wnioskodawcy podają m.in. upływ czasu od ostatniej zmiany Traktatów (2009), nowe bezprecedensowe wyzwania i liczne kryzysami, konieczność uczynienia Unii Europejskiej zdolnej do większego działania
z jednoczesnym umocnieniem jej demokratycznej legitymacji i rozliczalności, czy konieczność reform instytucjonalnych UE w celu większej sprawności i skuteczności jej działania zwłaszcza w kontekście przyszłych rozszerzeń.
W tym zakresie wydaje się, że dokument przyjęty przez Parlament Europejski nie jest jedynym dokumentem, który mówi o konieczności zmiany traktatów i wskazuje ku temu przyczyny. Wydaje się, że potrzeba zmiany traktatów jest wpisana w polityczny kierunek rozwoju UE wspierany przez aktualne władze UE oraz wiodących państw członkowskich. Objawia się to także tym, że kwestia konieczności zmian traktatów pojawia się w innych dokumentach UE, nie związanych tylko i wyłącznie z procesem zmiany Traktatów. Z jednej strony może to wskazywać i wspierać potrzebę zmiany Traktatów jako wynikającą z bieżącego funkcjonowania poszczególnych polityk a z drugiej strony ma pokazać synergię proponowanych rozwiązań i kierować na bezwzględną konieczność ich przeprowadzenia.
Takim dokumentem jest Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej i Rady w sprawie reform poprzedzających rozszerzenie oraz przeglądów polityki2. Komunikat ten dotyczy planów reform i przeglądu polityk unijnych, które Komisja uważa za kluczowe dla przygotowania UE do kolejnego rozszerzenia. Komunikat stanowi wkład KE w dyskusje dotyczące rozszerzenia prowadzone w instytucjach europejskich i państwach członkowskich
i ma przyczynić się do przyjęcia przez przywódców europejskich planu przyszłych prac nad rozszerzeniem i reformami UE.
Komunikat z jednej strony ma stosunkowo ogólny charakter, a z drugiej strony został przygotowany przez KE jako podstawa do przeprowadzenia przeglądów polityk poprzedzających rozszerzenie. W komunikacie rozważono wpływ rozszerzenia na polityki UE w poszczególnych dziedzinach takich, jak: praworządność, kwestie dostępu do jednolitego rynku, rynku cyfrowego, unii energetycznej, rozszerzania transeuropejskich sieci transportowych i funkcjonowania korytarzy solidarności jako stałych połączeń. W dokumencie znalazły się też odniesienia do wyzwań związanych z wypełnianiem zobowiązań w dziedzinie klimatu i środowiska, jakości i bezpieczeństwa żywności. Kolejnym elementem są kwestie spójności polityki zagranicznej państw kandydujących z WPZiB, wieloletnich ram finansowych uwzględniających proces rozszerzenia i wreszcie kwestia reform instytucjonalnych i traktatowych UE. Przedstawiony komunikat Komisji Europejskiej (KE) dotyczy planów reform i przeglądu polityk unijnych, które Komisja uważa za kluczowe dla przygotowania UE do kolejnego rozszerzenia. Dokument stanowi wkład KE w dyskusje dotyczące rozszerzenia prowadzone w instytucjach europejskich oraz państwach członkowskich i ma przyczynić się do przyjęcia przez przywódców europejskich planu przyszłych prac nad rozszerzenie, ale także nad reformami UE.
W tym kontekście tekst Komunikatu zwraca uwagę, że od 2022 r., m.in. w związku
z Konferencją w sprawie przyszłości Europy, trwa dyskusja nt. reform instytucjonalnych UE,
a Perspektywa rozszerzenia nadała tej debacie nowy, pilny charakter. Chociaż Komisja wyraziła swoje poparcie dla zmiany Traktatu, „w razie potrzeby i tam, gdzie jest to konieczne”, uważa, że zarządzanie UE można szybko poprawić, wykorzystując pełny potencjał obecnych traktatów, takich jak klauzule pomostowe, umożliwiające przejście od jednomyślności do głosowania większością kwalifikowaną w Radzie w kluczowych obszarach, przy jednoczesnym zastosowaniu odpowiednich i proporcjonalnych zabezpieczeń w celu uwzględnienia strategicznych interesów narodowych państw, które sprzeciwiają się odejściu od zasady jednomyślności. Rozszerzenie UE do ponad 30 państw wywołuje też pytania dotyczące składu i sposobu funkcjonowania instytucji unijnych. Zgodnie z Komunikatem konieczne będzie również uwzględnienie nakładu pracy związanego z egzekwowaniem prawa, co ma kluczowe znaczenie dla zachowania integralności i funkcjonowania Unii Europejskiej i jej jednolitego rynku.
Sam dokument mówi, że „Wszystkie te korzyści urzeczywistnią się tylko wówczas, gdy zarówno UE, jak i przyszłe państwa członkowskie będą dobrze przygotowane do rozszerzenia. To zaś wymaga pełnego, konsekwentnego zaangażowania politycznego – nie tylko od obecnych 2 z 25 i potencjalnych kandydatów do członkostwa, ale i od samej Unii. Reformy już wcześniej były potrzebne. W kontekście rozszerzenia stają się niezbędne.
Dalej Komunikat przypomina ustalenia Rady Europejskiej z grudnia 2023 r., która potwierdziła że do przystąpienia muszą być gotowe zarówno przyszłe państwa członkowskie, jak i UE,
a oba procesy przygotowań muszą przebiegać równolegle. Zgodnie z narracją KE Unia, rozszerzając się, musi się jednocześnie pogłębiać, tak by stała się Unią przyszłości, rozszerzenie należy wykorzystać jako bodziec stymulujący postęp4.
Przedstawione powyżej to tylko niektóre fragmenty pokazujące, że konieczność reformowania UE i tym samy zmian traktatów jest procesem zaawansowanym i animowanym z wielu kierunków. Powstaje pytanie, czy także kierunek i ostateczny kształt będzie niejako narzucony, czy też zostanie wypracowany w wyniku analiz, dyskusji i debaty politycznej.