Wprowadzenie

Konstytucja Królestwa Hiszpanii jest jedną z konstytucji państw członkowskich Unii Europejskiej, w której relacja pomiędzy państwem a organizacją międzynarodową jest zdefiniowana w typowy sposób, czyli za pomocą „klauzuli europejskiej”. Oczywiste jest jednak, że proces integracji państwa członkowskiego ze strukturami europejskimi oraz implementacja prawa wspólnotowego/UE może przybierać różnorodne formuły zależne od specyfiki systemów konstytucyjnych państw członkowskich. Należy mieć także na uwadze, że sama integracja europejska jest dynamicznym procesem, opartym na dwóch wektorach: pogłębieniu, czyli permanentnym zacieśnianiu współpracy (tzw. metafora roweru) oraz poszerzaniu, czyli otwieraniu się integracji na kolejne państwa. Tak więc i sam wpływ integracji na państwa członkowskie, także i na Hiszpanię jest dynamiczny i stawiający kolejne wyzwania.

Nie ma przy tym wątpliwości, że prawo unijne ma za sobą skuteczny system gwarantowania jego ważności i skuteczności. Oprócz formalnej mocy wiążącej opartej na regułach prawa międzynarodowego, system ten opiera się na dwóch zasadniczych elementach: Trybunale Sprawiedliwości i sądach krajowych stosujących prawo unijne. Trybunał Sprawiedliwości poprzez swoją działalność orzeczniczą przeforsował zatem zasady pierwszeństwa stosowania i bezpośredniego skutku norm prawa Wspólnoty Europejskiej, co musiało poskutkować potrzebą odpowiedniego ułożenia relacji prawa wspólnotowego, a następnie prawa UE z prawem krajowym poszczególnych państw członkowskich, których systemy prawne oparte są na zasadzie nadrzędności ich konstytucji, tak jak ma to miejsce w Hiszpanii.

Specyfika procesu integracji europejskiej, przyjmującego formułę organizacji ponadnarodowej wymusza od każdego państwa członkowskiego przyjęcie określonej konstrukcji prawnej, która w oparciu o zasadę suwerenności państwowej, pozwoli na dołączenie do tej organizacji, przyjęcie jej aquis communautaire, ale także ramy pozwalające pro futuro na zgodne z porządkiem konstytucyjnym wiązanie się prawem tej organizacji międzynarodowej. Jest to o tyle istotne, że proces integracji europejskiej jest niezwykle progresywny, a poszerzaniu organizacji na kolejne państwa towarzyszy poszerzanie również na nowe obszary oraz zacieśnianie na nich współpracy, również w oparciu o nowe kompetencje, w które Wspólnotę Europejską/ Unię Europejską wyposażają państwa członkowskie.

Dla Hiszpanii wychodzącej z izolacji politycznej po czasach rządów generała Franco było jasne, że kierunek rozwoju państwa będzie wiązał się z procesem integracji europejskiej. Nie było więc żadnych wątpliwości, że nowa demokratyczna konstytucja będzie otwarta na prawo międzynarodowe oraz że będzie formalnie umożliwiała akcesję do struktur Wspólnot Europejskich. W przypadku Hiszpanii nie chodziło zatem o dostosowanie do tych potrzeb funkcjonującej już konstytucji, ale o uchwalenie zupełnie nowego aktu, odpowiadającego aktualnym potrzebom tego państwa, w tym również i tym w zakresie stosunków międzynarodowych. Konstytucja Hiszpanii jest zatem jedną z konstytucji państw członkowskich Unii Europejskiej, w której relacja pomiędzy państwem a organizacją międzynarodową jest zdefiniowana za pomocą „klauzuli europejskiej”. O ile jednak koncepcja klauzuli europejskiej jest standardem w państwach członkowskich, to trzeba mieć na uwadze, że proces integracji państwa członkowskiego ze strukturami europejskimi może przybierać różny kształt i mogą mu towarzyszyć różne implikacje wynikające nie tylko z samej treści klauzuli europejskiej ale również innych przepisów konstytucyjnych ustanawiających materialne ograniczenia procesu integracji oraz ustanawiających gwarancje konstytucyjności tego procesu.

 

Określenie obecnej pozycji prawa krajowego, w tym zwłaszcza konstytucji, w hiszpańskim porządku prawnym w stosunku do prawa UE

Ogólne uwarunkowania odnośnie prawa międzynarodowego w Konstytucji Hiszpanii

Zgodnie z postanowieniami hiszpańskiej ustawy zasadniczej, traktaty międzynarodowe dzielą się na trzy rodzaje, biorąc pod uwagę stopień udziału parlamentu w procesie ratyfikacji. Po pierwsze, są to traktaty międzynarodowe, które przenoszą uprawnienia konstytucyjne na organizacje międzynarodowe, które podlegają zgodzie parlamentu wyrażanej w drodze ustawy organicznej, która wymaga bezwzględnej większości głosów (art. 93 Konstytucji). Po drugie, zgoda na drodze ustawy uchwalanej zwykłą większością głosów jest wymagana w przypadku traktatów międzynarodowych dotyczących szczególnych, wyliczonych w Konstytucji kwestii, takich jak traktaty, które dotyczą praw podstawowych lub zobowiązań finansowych Hiszpanii (art. 94 ust. 1 Konstytucji)[1].Wreszcie, we wszystkich innych przypadkach rząd po prostu informuje parlament o zawarciu umów międzynarodowych (art. 94 ust. 2 Konstytucji).

Oprócz udziału parlamentu w procesie ratyfikacji traktatów międzynarodowych, hiszpańska konstytucja przypisuje również rolę Trybunałowi Konstytucyjnemu. Przed ratyfikacją rząd lub parlament może bowiem skonsultować się z Trybunałem Konstytucyjnym i wystąpić o rozstrzygnięcie (deklarację) stwierdzające, czy istnieje konflikt między konstytucją hiszpańską a traktatem (art. 95 ust. 2 konstytucji). W przypadku stwierdzenia niezgodności, traktat może zostać ratyfikowany tylko wtedy, gdy Konstytucja zostanie odpowiednio zmieniona. Interwencja Trybunału Konstytucyjnego przed ratyfikacją nie jest jednak obowiązkowa, ponieważ Trybunał Konstytucyjny działa w tym przypadku wyłącznie na wniosek rządu lub parlamentu; jednakże w przypadku wniesienia skargi o ocenę ex ante traktatu międzynarodowego, decyzja Trybunału Konstytucyjnego jest wiążąca. Kluczowe dla dalszej części i struktury analizy jest zatem to, że przepisy te nie ustanawiają żadnego wyraźnego ograniczenia delegacji uprawnień konstytucyjnych ani nie wskazują żadnych wartości, zasad lub celów, które powinny być przestrzegane przez organizacje międzynarodowe, których Hiszpania jest członkiem. Co równie istotne, pomimo że żadne z tych postanowień nie zawiera odniesienia do jakiejkolwiek konkretnej organizacji międzynarodowej, to szczególna rola w tym zakresie przypadła w Hiszpanii sądownictwu konstytucyjnemu, bowiem właśnie jedynie w kontekście członkostwa Hiszpanii w Unii Europejskiej i implikacji prawa UE dla prawa krajowego, Trybunał Konstytucyjny określił swoje stanowisko w odniesieniu do granic delegacji uprawnień konstytucyjnych na organizacje międzynarodowe a także określił miejsce prawa UE w hiszpańskim porządku konstytucyjnym. Jest to kluczowe, ponieważ nie ma w Konstytucji Hiszpanii postanowień, które wyraźnie określałyby pozycję prawa Unii Europejskiej w stosunku do prawa hiszpańskiego.

O ile powołane powyżej przepisy angażują literalnie w proces ratyfikacji Kortezy, to skuteczne zaangażowanie i kontrola hiszpańskiego parlamentu w procesie ratyfikacji są wątpliwe, ponieważ to rząd ma „uprawnienia kwalifikacyjne”, tj. określa rodzaj traktatu, czyli decyduje, czy zastosowany będzie art. 93, art. 94 ust. 1 lub 94 ust. 2 Konstytucji, a zatem decyduje również o zakresie i charakterze uczestnictwa Kortezów. Podejmując tę decyzję, rząd musi co prawda zgodnie z art. 5 ust. 1 lit. e) ustawy 50/1997 z dnia 27 listopada o rządzie i art. 22 ust. 1 ustawy organicznej nr 3/1980 z dnia 22 kwietnia o Radzie Stanu, zwrócić się o opinię do Rady Stanu – najwyższego organu konsultacyjnego rządu – ale opinia ta nie jest wiążąca.[2] Co jednak najważniejsze, jak zwracają uwagę J. Solanes Mullor and A. Torres Pérez, doświadczenie pokazuje, że debaty parlamentarne w tych kwestiach są pozbawione merytorycznej dyskusji, będąc w zdecydowanej większości przypadków zwykłą formalnością.[3]

Pomimo powyższego, należy podnieść, że Konstytucja stanowi, że traktaty międzynarodowe (wszelkie, a więc także prawo UE) stanowią część wewnętrznego systemu prawnego po ich oficjalnym opublikowaniu (art. 96 ust. 1). W ten sposób Konstytucja zawiera w sobie rodzaj „umiarkowanego monizmu”, w tym sensie, że jedynie tylko ta oficjalna publikacja jest wymagana, aby traktat międzynarodowy był wiążący w Hiszpanii. Co istotne, w Hiszpanii istnieje konsensus co do pozycji prawa międzynarodowego w odniesieniu do ustawodawstwa krajowego (pomijając Konstytucję), wynikający z art. 96 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że p postanowienia umowy międzynarodowej „mogą być uchylone, zmienione lub zawieszone jedynie w sposób przewidziany w samych umowach międzynarodowych lub zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego”. W związku z tym przyjmuje się, że prawo międzynarodowe charakteryzuje się „biernym oporem” wobec ustawodawstwa krajowego w tym sensie, że ustawodawstwo krajowe nie może modyfikować prawa międzynarodowego. W konsekwencji, hiszpańscy sędziowie mogą bezpośrednio uchylić się od stosowania ustawodawstwa krajowego w przypadku jego niezgodności z prawem międzynarodowym. Jednak art. 96 Konstytucji nie przesądza miejsca prawa międzynarodowego w hierarchii hiszpańskich źródeł prawa. Umowy międzynarodowe nie są zatem uważane za hierarchicznie nadrzędne w stosunku do krajowych norm prawnych, ponieważ ich interakcja jest ustalana w kategoriach stosowalności, a nie ważności.

Natomiast pozycja prawa międzynarodowego w odniesieniu do Konstytucji jest nadal kwestią otwartą i jest przedmiotem debaty, w której uczestniczą badacze prawa konstytucyjnego i międzynarodowego. Dla konstytucjonalistów prawo międzynarodowe jest podporządkowane Konstytucji, co jest argumentowane przede wszystkim tym, że  art. 95 ust. 1 Konstytucji wymaga uprzedniej zmiany Konstytucji w przypadku ratyfikacji traktatu niezgodnego z Konstytucją; co świadczy o tym, że porządku prawnym nie może się znaleźć norma niezgodna z Konstytucją i jeżeli Hiszpania chce się związać taką normą prawa międzynarodowego, to musi sprawić aby była ona zgodna z Konstytucją, która po odpowiedniej zmianie będzie w kształcie akceptującym daną normę prawa międzynarodowego. Drugim podnoszonym argumentem jest kompetencja TK do uznania umowy międzynarodowej za niezgodną z Konstytucją już po jej ratyfikacji (ex post)[4]. Dla przedstawicieli prawa międzynarodowego argumenty te nie są przekonywujące i opowiadają się oni za wyższością prawa międzynarodowego nad Konstytucją.[5]

Jak zasygnalizowano więc powyżej, Trybunał Konstytucyjny jest odpowiedzialny za kontrolę zgodności traktatów międzynarodowych z konstytucją. Zgodnie z art. 95 ust. 2 Konstytucji, przed ratyfikacją traktatu międzynarodowego można zasięgnąć opinii TK w sprawie jego zgodności z Konstytucją (kontrola ex ante). W przypadku braku uprzedniej konsultacji, ratyfikowany traktat może również zostać uznany za niezgodny z konstytucją zgodnie z art. 27 ust. 2 lit. c) ustawy organicznej nr 2/1979 z dnia 3 października o hiszpańskim Trybunale Konstytucyjnym (kontrola ex post). W praktyce Trybunał prawie nigdy nie badał zgodności traktatu międzynarodowego z konstytucją. Tylko w dwóch przypadkach, które będą przedmiotem szerszego zainteresowania w dalszej części tej analizy – w 1992 i 2004 r. – konsultowano się z Trybunałem Konstytucyjnym przed ratyfikacją, po pierwsze w odniesieniu do Traktatu z Maastricht, a po drugie w odniesieniu do Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Sądowa kontrola prawa międzynarodowego jest jeszcze bardziej ograniczona ze względu na fakt, że sądy powszechne nie są uprawnione do kontroli traktatów międzynarodowych i jak wspomniano powyżej, konflikt między ustawodawstwem krajowym a traktatem powinien zostać rozstrzygnięty przez sąd na korzyść traktatu, co pociąga za sobą zastosowanie normy prawa międzynarodowego i niezastosowanie normy z zakresu ustawodawstwa krajowego („bierny opór” traktatów).

 

Wpływ prawa UE na zmiany w Konstytucji Hiszpanii

Po przystąpieniu do Wspólnot, w 1992 r. nastąpiła pierwsza z formalnych zmian Konstytucji, wynikająca z potrzeby korekty art. 13 ust. 2 CE, na którą to potrzebę zwrócił uwagę hiszpański Trybunał Konstytucyjny (zob. dalej). Poprawka była podyktowana  ratyfikacją Traktatu z Maastricht, z którego wynikało, że częścią prawa obywateli UE jest prawo do kandydowania w wyborach lokalnych dla obywateli Unii we wszystkich państwach członkowskich.

Trybunał Konstytucyjny działając w trybie art. 95 ust. 2 CE, stwierdził w swojej Deklaracji z 1 lipca 1992 r., że „postanowienie zawarte w przyszłym art. 8 B ust. 1 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, w brzmieniu nadanym mu przez Traktat o Unii Europejskiej, jest sprzeczne z art. 13 ust. 2 Konstytucji w zakresie przyznania biernego prawa wyborczego w wyborach lokalnych obywatelom Unii Europejskiej niebędącym obywatelami Hiszpanii”. Ponadto Trybunał Konstytucyjny wskazał, że w zakresie procedury reformy konstytucyjnej, która powinna być zastosowana w tym przypadku, zastosowanie powinien znaleźć w art. 167, który przewiduje prostszą  drogę zmiany Konstytucji. W efekcie wspomnianej deklaracji Trybunału Konstytucyjnego,  dokonano dostosowania Konstytucji do Traktatu UE, co polegało na dodaniu zwrotu „i bierne” («y pasivo») w treści art 13 ust. 2 CE. Przepis ten uzyskał więc brzmienie: „Tylko Hiszpanie są uprawnieni do praw uznanych w art. 23, z wyjątkiem tego, co zgodnie z kryteriami wzajemności może zostać ustanowione przez traktat lub ustawę w odniesieniu do czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach lokalnych”.[6] Warto także zwrócić uwagę, że prawo UE, a za nim zmiana w prawie hiszpańskim, tak jak w prawach innych państw członkowskich, pociąga za sobą rzeczywistą zmianę jakościową w koncepcji „samorządu gminnego”, który porzuca swoje zakotwiczenie w starych strukturach suwerenności państwowej, aby otworzyć się na nowe struktury integracji ponadnarodowej, akceptując nie tylko udział wyborczy osób niebędących obywatelami, ale także ich zdolność do reprezentowania.[7]

Druga z poprawek do hiszpańskiej konstytucji mająca przyczynę w procesie integracji europejskiej miała miejsce w 2011 r.[8] i dotyczyła stabilności budżetowej państwa. Niewątpliwie podłożem tej reformy był globalny kryzys gospodarczy, który poważnie dotknął Hiszpanię, a także zobowiązania związane z uczestnictwem w strefie euro, co determinowało potrzebę ograniczenia wzrostu deficytu budżetowego oraz długu publicznego, aby zapewnić stabilność wspólnej waluty oraz cen[9]. Hiszpania nie była przy tym wyjątkiem, gdyż reformy wielu konstytucji państw członkowskich były wynikiem presji ze strony prawa UE, polegającej na przyjęciu środków podjętych w celu opanowania kryzysu.[10] Należy przy tym zasygnalizować, że szereg rozwiązań prawnych w tym zakresie zostało przyjętych już wcześniej na mocy ustawy nr 18/2001, de 12 de diciembre, General de Estabilidad Presupuestaria[11] oraz ustawy organicznej nr 5/2001, de 13 de diciembre, complementaria a la Ley General de Estabilidad Presupuestaria.[12]

Również w tym przypadku zastosowano procedurę przewidzianą w art. 167 CE, przy czym należy zauważyć, że cała procedura trwała zaledwie jeden miesiąc, co było stosunkowo krótkim okresem czasu zważywszy znaczenie wprowadzonych zmian. Krótki przegląd tego procesu dowodzi, że nie było politycznych wątpliwości w zakresie konieczności dokonania tej reformy. Procedura rozpoczęła się w Kongresie Deputowanych 28 sierpnia 2011 r., gdy działając na podstawie art. 146 Regulaminu Kongresu Deputowanych dwie najliczniejsze grup parlamentarne (PSOE i PP), wystąpiły z wspólnym wnioskiem, zwracając się o rozpatrzenie projektu w trybie pilnym, w jednym czytaniu na posiedzeniu plenarnym. Po zaakceptowaniu trybu na posiedzeniu plenarnym, zgłaszano poprawki (za wyjątkiem jednej wszystkie zostały odrzucone), a następnie przegłosowano propozycję reformy art. 135 CE (316 za, 5 przeciw). Uchwalony tekst został przesłany do Senatu, gdzie również został przyjęty w proponowanym kształcie (233 za, 3 przeciw).  Tak więc w obu izbach, bez problemu osiągnięto większość trzech piątych wymaganą na mocy art. 167 ust. 1 CE. W związku z tym, że w ciągu 15 dni nie zgłoszono wniosku o przeprowadzenie referendum (art. 167 ust. 3 CE), Król zatwierdził i ogłosił reformę w dniu 27 września. Tego samego dnia tekst poprawki został ogłoszony w BOE.

Dwie, jedyne do tej pory, formalne zmiany hiszpańskiej konstytucji, które były implikowane przez proces integracji europejskiej, którym była poświęcona poprzednia część, nie wyczerpują jednak problematyki wpływu tego procesu na hiszpańskie prawo konstytucyjne.  Tak jak już to wspomniano we wprowadzeniu, w wyniku tego nasilającego się procesu doszło ponadto do szeregu zmian o charakterze materialnym, które nie wymagały przeprowadzenia formalnych procedur nowelizacji CE. Zjawisko materialnej zmiany konstytucji ma zresztą szerszy wymiar i nie musi być związane wyłącznie z procesem integracji. Jak pisze  Benito Aláez Corral, hiszpańskie prawo konstytucyjne doświadcza procesu materialnej globalizacji prawa, co znajduje odzwierciedlenie w homogenizacji niektórych zasad i wartości konstytucjonalizmu, co jest konsekwencją ponadnarodowej i międzynarodowej otwartości, którą przewiduje CE i która pozwala na zintegrowanie istniejących lub przyszłych zglobalizowanych regulacji niektórych kwestii konstytucyjnych.

 

Ewolucja stanowiska Trybunału Konstytucyjnego na przestrzeni funkcjonowania Wspólnot w zakresie relacji prawa hiszpańskiego o prawa UE. Nowe elementy w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego

Dla określenia stanowiska hiszpańskiego Trybunału Konstytucyjnego w zakresie relacji prawa hiszpańskiego i prawo UE kluczowe są wypowiedzi orzecznicze dotyczące art. 93 Konstytucji, czyli tzw. klauzuli europejskiej. Zdanie pierwsze tego przepisu stanowi, że „ upoważnienia do zawarcia traktatów, które powierzają organizacji lub instytucji międzynarodowej wykonywanie kompetencji wynikających z Konstytucji, można udzielić w drodze ustawy organicznej”. Zdanie drugie jest natomiast poświęcone egzekwowaniu zobowiązań wynikających z tak zawartych traktatów. Zgodnie z tym postanowieniem, “wykonanie tych traktatów oraz postanowień międzynarodowych lub ponadnarodowych organizacji, którym przekazano uprawnienia, zapewniają w ramach swoich kompetencji Kortezy Generalne i Rząd”[13]. Powyższy przepis jest tym samym odpowiednikiem analogicznych przepisów występujących w  innych państwach członkowskich UE określanych jako „klauzule europejskie”[14] i stanowi podstawę procesu integracji europejskiej w Hiszpanii tworząc ramy jego konstytucjonalizacji.[15]

Odnosząc się do art. 93 CE należy także uwzględnić inny element środowiska konstytucyjnego definiujący ramy procesu integracji europejskiej, który można określić jako gwarancję właściwej konstytucjonalizacji tego procesu. Podobnie jak to ma miejsce w odniesieniu klauzuli europejskiej Konstytucja od samego początku, a więc tak jak to ma miejsce w odniesieniu do art. 93 CE przewidywała mechanizm prewencyjnej kontroli traktatów międzynarodowych, służący zabezpieczeniu przed ratyfikacją tych, które by były z CE niezgodne (art. 95 ust. 2 CE)[16]. Procedura ta, przeprowadzana przez Trybunał Konstytucyjny, może zostać zażądana jedynie przez rząd lub izby; to od tych organów ustawodawczych i wykonawczych zależy zatem ostatecznie, czy traktat może zostać zbadany pod kątem zgodności przed ratyfikacją. To właśnie ta procedura była podstawą wydania przez Trybunał Konstytucyjny dwóch niezwykle istotnych dla interpretacji art. 93 CE opinii (DTC 1/1992, DTC 1/2004). Jak już wspomniano, procedura zawarta w art. 95 CE jest zatem uznawana za jedną z najważniejszych, o ile nie najważniejszą gwarancję konstytucji w kontekście prawa UE.

Dla znaczenia art. 93 CE kluczowe znaczenie ma określenie zakresu jego zastosowania, czyli zdefiniowanie, które traktaty powierzają organizacji lub instytucji międzynarodowej wykonywanie kompetencji wynikających z Konstytucji. Traktaty tego rodzaju, w nauce hiszpańskiego prawa konstytucyjnego są określane jako „traktaty integracyjne” (tratados de integración). Innymi słowy, odpowiedź o zakres zastosowania klauzuli europejskiej wymaga odpowiedzi na pytanie, na czym polega scedowanie wykonywania kompetencji wynikających z Konstytucji.

Rozważając znaczenie tego przepisu, należy po pierwsze, za A. Ruiz Robledo zauważyć, że w ślad za konstytucją belgijską, art. 93 konstytucji hiszpańskiej używa terminu „przypisanie” „atribución” wykonywania kompetencji co jest wyrażeniem bardziej precyzyjnym niż „przeniesienie” „transferencia” – używane we wczesnym orzecznictwie ETS, który to ten termin został następnie porzucony, jako że nie przywołuje idei delegacji. Ponadto, jak słusznie zauważa ten autor kompetencje wspólnotowe niekoniecznie są dokładną kopią kompetencji krajowych. Warto więc zwrócić na to uwagę zarówno z punktu widzenia idei delegacji, w sensie swobodnej zdolności państwa hiszpańskiego do dysponowania: odnosząc się do „przypisania wykonywania kompetencji”, pośrednio wskazuje na zastrzeżenie własności państwa, co sugeruje zdolność państwa do odwołania wykonywania niektórych kompetencji, dzięki czemu suwerenność pozostałaby nienaruszona. Idea ta jest wzmocniona przez następny akapit artykułu 93, który odnosi się do „cesji”, z czego wynika, że najwłaściwsze byłoby używanie terminu „cesji-atrybucji” niż o samej „atrybucji”. Co jednak fundamentalne dla tych rozważań, to słuszna konstatacja tego autora, że szczególne kompetencje Wspólnoty Europejskiej nie zależą od wyrażeń użytych w konstytucjach jej państw członkowskich, ponieważ logicznie oznaczałoby to przyznanie, że kompetencje instytucji europejskich (a zatem ważność tworzonych przez nie przepisów) zależą nie tyle od tego, co zostało ustanowione w traktatach, ile od tego, co zostało przewidziane w każdej z tych konstytucji, co jest sprzeczne z całą konfiguracją europejskiego systemu prawnego jako autonomicznego systemu prawnego, mającego takie samo zastosowanie we wszystkich państwach członkowskich[17].

Odnosząc się do tej kwestii, Pérez Tremps trafnie zauważa, że chociaż odpowiedź na to pytanie o atrybucję kompetencji wynikających z Konstytucji wydaje się jasna, jako że oznacza to scedowanie władzy państwowej na organizację ponadnarodową, lub zgodnie z w terminologią używaną w innych krajach scedowanie suwerenności, to jednak odpowiedź tego rodzaju implikuje dwa kolejne pytania. Po pierwsze, co należy rozumieć przez „przekazanie wykonania kompetencji”, a po drugie co należy rozumieć przez „wywodzenie się z Konstytucji”.[18]

W zakresie odpowiedzi na pierwsze pytanie punktem wyjścia jest teza, że w treści art. 93 CE nie znalazły się wskazane expressis verbis żadne materialne ograniczenia zakresu kompetencji, których wykonywania mogłoby być przekazane. Warto przy tym jednak podkreślić, że z postanowienia tego wynikała (i dalej nie wynika, bo przepis ten nie był nowelizowany) możliwość transferu w zakresie wykonywania określonych kompetencji, nie zaś ich pozbycie się na rzecz innego podmiotu.[19] Takie rozumienie tego przepisu wynika w przywoływanej już uprzednio deklaracji Trybunału Konstytucyjnego DTC 1/1992. Trybunał zwrócił bowiem uwagę, że taka cesja nie oznacza absolutnego odstąpienia kompetencji, ponieważ cedowane jest wykonywanie kompetencji, ale nie jej „własność”, która nadal należy do państwa. Naturalną implikacją takiego stanowiska TC jest zatem teza, że cesja taka może zostać więc odwołana, a wykonywanie tych kompetencji może powrócić do Hiszpanii, nawet jeżeli w rzeczywistości może to wydawać się dość trudne (jednak casus Brexitu pokazuje, że jest to możliwe). Oczywiście tak jak i proces akcesji i co za tym idzie przekazania wykonywania kompetencji wymagał określonych procedur, tak jak i potencjalne wycofanie się z cesji musiałaby się odbyć stosowanie do hiszpańskich zobowiązań międzynarodowych. Na tle konstatacji TC należy przy tym raz jeszcze pokreślić, że sama cesja wykonywania kompetencji jest w istocie rzeczy rozumiana jako przekazanie wykonywania części władztwa państwowego organizacji międzynarodowej.

Odnosząc się do przedmiotowej opinii TC DTC 1/1992 trzeba jednak również zauważyć, że już w pierwszym orzeczeniu TK w sprawie prawa europejskiego (STCE 28/1991) uznano, że „Królestwo Hiszpanii jest związane prawem Wspólnot Europejskich, zarówno pierwotnym, jak i pochodnym, które – używając słów Trybunału Sprawiedliwości – stanowi jego własny system prawny, zintegrowany z systemem prawnym państw członkowskich i wiążący ich organy jurysdykcyjne”. Trybunał Konstytucyjny uznał więc wiążący Hiszpanię charakter prawny aktów prawnych Wspólnoty Europejskiej, jednak zarówno w orzeczeniu STC 28/1991 jak i w deklaracji DTS 1/1992 określił art. 93 CE jako mający jedynie charakter organiczno-proceduralny, co oznacza, że przepis ten ogranicza się tylko do regulowania sposobu zawierania pewnego rodzaju traktatów międzynarodowych, co w rezultacie skutkuje tym, że prawo europejskie nie będzie miało mocy i rangi konstytucyjnej, a jedynie podkonstytucyjną „infraconstitucionaI”[20] Warto przy tym przypomnieć, że Trybunał Konstytucyjny identyfikował charakter prawny hiszpańskiej klauzuli europejskiej w DTC 1/1992 z 1 lipca 1992 r. wypowiadając się odnośnie zgodności z hiszpańską Konstytucją Traktatu z Maastricht, działając w trybie wspominanego już art. 95 ust. 2 Konstytucji. Na deklarację tę trzeba zwrócić uwagę jednak również z powodu konieczności dokonania zmiany w konstytucji odnośnie biernego prawa wyborczego.,[21] ponieważ TC zwrócił uwagę, że z przedmiotowego traktatu wynika, że częścią prawa obywateli UE jest prawo do kandydowania w wyborach lokalnych dla obywateli Unii we wszystkich państwach członkowskich. Tak więc jedną z bezpośrednich konsekwencji Traktatu z Maastricht była omawiana już w rozdziale I pierwsza z formalnych zmian Konstytucji, wynikająca zatem z potrzeby korekty art. 13 ust. 2 CE który odnosi się do biernego prawa wyborczego cudzoziemców. Należy przy tym zasygnalizować, że dość ograniczone przedmiotowo wykorzystanie art. 95 ust. 2 CE  odnośnie Traktatu z Maastricht jak i też sama bardzo ograniczona debata konstytucyjna w tym zakresie były poważnie skrytykowane w hiszpańskiej nauce prawa .[22]

Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego uległo znaczącej ewolucji na gruncie deklaracji DTC 1/2004, w której odnosił się on do czterech konkretnych pytań odnośnie ratyfikacji Konstytucji dla Europy. Co prawda uprzednie wydanie opinii w tej sprawie przez TK nie było obowiązkowe, ale opinia Rady Stanu i presja ze strony partii opozycyjnych zmusiły rząd do jej zażądania. Jednym z pytań, kluczowych dla przedmiotu tego opracowanie była kwestia, czy art. 93 jest wystarczającą podstawą do ratyfikacji tego traktatu, na co TC odpowiedział twierdząco[23]. Przywołując deklarację DTC 1/2004 w kontekście niniejszej analizy trzeba zwrócić uwagę na kwestię fundamentalną – o ile we wcześniejszej deklaracji DTC 1/1992 Trybunał Konstytucyjny uznał art. 93 Konstytucji za wyłącznie organiczno-proceduralny, to w analizowanej deklaracji pojawił się ponadto aspekt materialny odnoszący się do ograniczeń materialnych w zakresie przekazywania kompetencji, co ostatecznie oznaczało ewolucję w zakresie oceny charakteru prawnego prawa UE i jego relacji z prawem hiszpańskim, a zwłaszcza z Konstytucją. W deklaracji DTC 1/2004 Trybunał Konstytucyjny wskazał, że przede wszystkim takim ograniczeniem natury materialnej dla traktatów integracyjnych jest sam tekst konstytucji, której nadrzędność powoduje, że traktaty europejskie nie mogą modyfikować treści samej Konstytucji[24]. Kompetencja w zakresie zmiany konstytucji nie może zatem zostać scedowana na podstawie klauzuli zawartej w art. 93 CE. Trybunał Konstytucyjny wyraźnie podkreślił, że na mocy art. 93 CE, Kortezy Generalne mogą scedować lub przypisać sobie wykonywanie „uprawnień wynikających z Konstytucji”, ale nie rozporządzać samą Konstytucją, zaprzeczając lub pozwalając na zaprzeczenie jej ustaleniom, ponieważ ani uprawnienie do rewizji konstytucyjnej nie jest „uprawnieniem”, którego wykonywanie jest podatne na cesję, ani sama Konstytucja nie dopuszcza reformy innym kanałem niż procedura przewidziana w Tytule X, to znaczy poprzez procedury i gwarancje w nim ustanowione oraz poprzez wyraźną modyfikację jej tekstu.[25] Tym samym należy podkreślić, że art. 93 CE nie umożliwia całkowitej rezygnacji z kompetencji państwa, ponieważ odnosi się do przeniesienia wykonywania konkretnych kompetencji, a nie wszystkich kompetencji, co stanowi rodzaj instytucjonalnej gwarancji bytu państwa, która zapobiega jego zniknięciu właśnie poprzez mechanizm art. 93 CE[26]. Wymagałoby to bowiem dedykowanego temu celowi aktu konstytucyjnego, wykonanego w ramach uprawnienia do reformy konstytucyjnej z Tytułu X Konstytucji, a nie wykonania uprawnienia do przekazania kompetencji z art. 93.[27] Tak jak zatem wspomniano powyżej, artykuł 93 CE oprócz ustanowienia proceduralnego wymogu ustawy organicznej[28], jest punktem wyjścia również dla materialnych ograniczeń procesu integracji.

Z deklaracji TK DTC 1/2004 wynika jednak również to, że funkcją art. 93 CE jest nie tylko ustanowienie procedury przyjmowania traktatów, które przekazują „wykonywanie kompetencji wynikających z Konstytucji”, ale znaczenie tego przepisu polega również na tym, że stanowi on podstawę wartości konstytucyjnej o charakterze materialnym, jaką jest integracja ponadnarodowa[29]. W Deklaracji DTC 1/2004 Trybunał zauważył, że operacja przeniesienia wykonywania kompetencji na Unię Europejską i wynikająca z tego integracja prawa unijnego z prawem hiszpańskim nakłada nieuniknione ograniczenia na suwerenne uprawnienia państwa, które są jednak dopuszczalne tylko w takim zakresie, w jakim prawo europejskie jest zgodne z podstawowymi zasadami społecznego i demokratycznego państwa prawnego ustanowionymi w konstytucji krajowej[30]. Z tego powodu cesja konstytucyjna, na którą zezwala art. 93 CE, ma z kolei ograniczenia materialne, które są nałożone na samą cesję. Te materialne ograniczenia, które nie zostały wyraźnie określone w art. 93 CE, ale które w sposób dorozumiany wynikają z Konstytucji, przekładają się na poszanowanie suwerenności państwa, podstawowych struktur konstytucyjnych oraz systemu podstawowych wartości i zasad zapisanych w Konstytucji, w której prawa podstawowe nabierają własnej treści (art. 10 ust. 1 CE).[31] Warunkiem wstępnym zasady pierwszeństwa prawa unijnego jest zatem poszanowanie krajowych struktur konstytucyjnych, wśród których znajdują się prawa podstawowe[32]. Jednakże w przypadku, gdyby Unia (w szczególności Trybunał Sprawiedliwości jako najwyższy interpretator Traktatów) nie chroniła należycie struktury konstytucyjnej, Trybunał Konstytucyjny skorzystałby z rezerwy jurysdykcyjnej wyrażonej już we wspomnianej opinii DTC 1/2004[33]. Warto jednak zwrócić uwagę na pewne konsekwencję takiego stanowiska. Oznacza to bowiem rzeczywiste zawieszenie innych niż fundamentalne norm konstytucyjnych w sprawach należących do kompetencji Unii, co nie wydaje się zbyt zgodne ani z zakazem zawierania traktatów sprzecznych z Konstytucją (art. 95 CE), ani z mniej kwalifikowaną większością głosów niż wymagana do reformy konstytucyjnej w celu ich zawarcia (art. 93 w odniesieniu do art. 167 i 168 CE). Ponadto, nie byłby to już prymat absolutny prawa unijnego, w zakresie, w jakim Trybunał Konstytucyjny państwa członkowskiego, takiego jak hiszpańskie, zastrzega sobie uprawnienie do kontroli poszanowania wspomnianych podstawowych struktur i zasad przez prawo Unii Europejskiej, w celu zagwarantowania ex ante, ale także ex post, supremacji konstytucyjnej.[34]

W kontekście analizowanych deklaracji należy odnieść się również do zjawiska presji materialnej prawa UE w zakresie procesu integracji, które to zjawisko zostało określone przez Trybunał Konstytucyjny już w deklaracji DTC 1/1992 jako „modulowanie”. Trybunał zauważył, że prawo Unii, chociaż nie może modyfikować Konstytucji, służy do modulowania „zakresu stosowania, a nie brzmienia (konstytucyjnych) zasad, które […] ustanowiły i uporządkowały” kompetencje. Pojęcie to, obok pojęcia mutacji konstytucyjnej (mutacion constitucional), zostało zaakceptowane w hiszpańskiej doktrynie prawa konstytucyjnego, gdzie wykazuje się obecność tego procesu na wielu obszarach.[35] Odnosząc się do tej kwestii w świetle opinii DTC 1/2004 Benitio Aláez Corral konstatuje, że materialne traktowanie art. 93 CE pozwala ukierunkować proces integracji europejskiej, dopuszczając swego rodzaju mutację konstytucji w drodze wykładni. Jednak niezależnie od tego TC powinien był jednak zabezpieczyć supremację CE, wymagając, aby każda niemożliwa do przezwyciężenia sprzeczność z prawem Unii Europejskiej, niezależnie od tego, czy wpływa na podstawowe zasady, wartości lub struktury konstytucji, wymagała uprzedniej reformy konstytucyjnej na mocy art. 95 CE, ponieważ supremacja CE nie pozwala na dorozumianą reformę konstytucyjną. Poszanowanie nadrzędności konstytucji oznacza również poszanowanie suwerenności narodu hiszpańskiego (art. 1 ust. 2 CE), co jest warunkiem legitymizacji systemu prawnego a tym samym jego skuteczności[36].

W konsekwencji takiej odpowiedzi na pytanie o charakter przekazania wykonania kompetencji, należy zatem określić, przekazanie jakiej części władztwa państwowego jest możliwe? Art. 93 CE wskazuje, że chodzi o wykonywanie kompetencji wynikających z Konstytucji. W kontekście faktu specyficznego ustroju terytorialnego Hiszpanii istotne jest to, że może tu chodzić o przekazanie wykonywania kompetencji, które zgodnie z blokiem konstytucyjnym należą do państwa, jak i do wspólnot autonomicznych[37]. Jednak zgodnie z tym co już sygnalizowano powyżej, nie może tu chodzić o kompetencje w sprawach, które zgodnie z Konstytucją należą do konstytucyjnych organów władzy publicznej, a do których przekazania wymagana byłaby zmiana konstytucji[38].

Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia, ale również uwagi odnoszące się do postrzegania prawa UE w kontekście rodzaju prawa międzynarodowego, a także roli Kortezów i rządu w zakresie wykorzystania art. 93 CE należy skonkludować, że regulacja konstytucyjna w tym zakresie nie jest więc zbyt klarowna, co potwierdza dotychczasowa praktyka. Wskazany art. 93 CE stał się podstawą przystąpienia Hiszpanii do Unii Europejskiej w 1986 r. Uchwalono zatem ustawę organiczną nr 10/1985 z 2 sierpnia w sprawie upoważnienia do przystąpienia Hiszpanii do Wspólnot Europejskich [39], w rezultacie czego Hiszpania związała się traktatem akcesyjnym (Skutkiem powyższego było przyjęcie przez Hiszpanię całego aquis communataire, co miało to fundamentalne znaczenie dla całego systemu prawnego, zarówno w sensie formalnym jak i materialnym[40]. Procedura przewidziana w art. 93 CE i uchwalenie stosownych ustaw organicznych miało miejsce również w przypadkach dalszego przekazywania wykonywania kompetencji przewidzianych kolejnymi traktatami europejskimi.[41] Ponadto art. 93 CE został również zastosowany jako podstawa prawna do zmian traktatów UE, w przypadkach akcesji nowych państw członkowskich.[42] Powyższa praktyka jest zatem przesłanką dla stwierdzenia, że kluczowym kryterium dla rozróżnienia sytuacji w których zastosowanie mają art. 93 CE i art. 94 CE jest zatem przeniesienie wykonywania kompetencji wynikających z konstytucji, które determinuje w każdym przypadku zastosowanie art. 93 CE, lub też zmiana w zakresie sposoby ich wykonywania, co ma miejsce w przypadku traktatów akcesyjnych, które modyfikowały zarówno procedury podejmowania decyzji w ramach UE, ale co istotniejsze zmieniały również substrat organizacji ponadnarodowej, na rzecz której uprzednio przekazano wykonywania określonych kompetencji.[43] Jednak już przy okazji przystąpienia do NATO, gdy pojawiły się wątpliwości na tym polu, Rada Stanu wykonując kompetencje przewidziane w art. 22 ust. 1 ustawy organicznej nr 3/1980 z dnia 22 kwietnia o Radzie Stanu, uznała, że Hiszpania nie przekazuje wykonywania kompetencji konstytucyjnych i zastosowano procedurę przewidzianą w art. 94 CE. Powyższa praktyka pozwala zatem na potwierdzenie tezy, że w tym zakresie stosowana jest wykładnia funkcjonalna, która dedykuje stosowanie art. 93 traktatom z zakresu integracji europejskiej, których signum specificum jest właśnie przekazywanie wykonywania kompetencji a nie zakres spraw których dotyczą.

            W związku z powyższym, ale również że względu na  znaczenie procesu integracji z perspektywy konstytucyjnej, nie dziwi zatem fakt, że kilku przedstawicieli hiszpańskiej nauki prawa konstytucyjnego argumentowało, że Konstytucja powinna zawierać specjalną „klauzulę integracji europejskiej”. Obecny art. 93 reguluje jedynie proces ratyfikacji traktatów międzynarodowych i nie wspomina nawet wyraźnie o UE. Nowo sformułowana „klauzula integracyjna” mogłaby zawierać aspekt proceduralny i materialny. Z proceduralnego punktu widzenia wskazane byłoby wzmocnienie demokratycznej legitymacji przeniesienia uprawnień na UE i wynikających z tego przekształceń konstytucyjnych poprzez wymóg szerszej większości parlamentarnej i przeprowadzenia referendum, jeśli zażąda tego określony odsetek przedstawicieli. Z merytorycznego punktu widzenia klauzula ta mogłaby obejmować konstytucyjne ograniczenia integracji i podstawowe zasady interakcji z UE.[44]

 

Przedstawienie innych zasadniczych ustaleń wynikających z orzecznictwa TK w zakresie relacji prawo krajowe – prawo unijne

Istotnym elementem relacji pomiędzy prawem UE i prawem krajowym jest kwestia wywiązywania się z zobowiązań wynikających z przekazania wykonywana kompetencji. Zgodnie z art. 93 CE in fine realizacja traktatów międzynarodowych oraz postanowień międzynarodowych lub ponadnarodowych organizacji, którym przekazano uprawnienia, zapewniają w ramach swoich kompetencji Kortezy Generalne i Rząd. Z przepisu tego wynika zatem, że to parlament oraz rząd są odpowiedzialne za zapewnienie realizacji zobowiązań płynących z prawa Unii Europejskiej. Należy jednak zwrócić uwagę, że nie chodzi tu o każdorazowe podejmowanie czynności w tym zakresie, a jedynie gwarantowanie tego, że zobowiązania te, czyli innymi słowy prawo UE będzie stosowane bezpośrednio, zgodnie z zasadą pierwszeństwa stosowania przez każdy organ który jest jego adresatem, czyli np. przez sąd hiszpański.[45] Rolą zaś parlamentu oraz rządu jest podejmowanie działań mieszczących się w zakresie przysługujących im kompetencji, aby stworzyć odpowiednie środowisko instytucjonalne i prawne, w którym zapewnione jest stosowanie prawa UE.

Również w tej kwestii wypowiadał się Trybunał Konstytucyjny, a punktem wyjścia orzecznictwa jest wyrok STC 252/1988 dotyczący organizacji terytorialnej państwa, w którym Trybunał stwierdził, że element „zewnętrzny”, który się z tym wiąże, nie oznacza, że takie egzekwowanie jest uważane za „stosunki międzynarodowe” objęte zakresem art. 149 ust. 1 pkt 3 CE, a zatem kompetencją władzy centralnej.[46] Zdaniem Trybunału egzekwowanie traktatów międzynarodowych, a zatem pierwotnego i pochodnego prawa wspólnotowego, jest nie tyle kompetencją, co obowiązkiem konstytucyjnym, a zatem nie zależy od jakiegokolwiek przypisania ustawowego. W związku z tym to organ wewnętrzny, państwo lub wspólnota autonomiczna, właściwy w każdym przypadku ratione materiae, musi przystąpić do jego egzekwowania[47]. Istotna przy tym jest ponadto ogólna zasada współpracy między państwem a wspólnotami autonomicznymi. Powołując się na to orzeczenie Prieto pisze, że względy prawne (przeplatanie się kompetencji państwa i wspólnot autonomicznych) oraz praktyczne (złożoność zadań do wykonania) oznaczają, że implementacja prawa europejskiego nie może być postrzegana jako doskonale określony i dający się wyodrębnić obowiązek konstytucyjny, a co za tym idzie, do wypełnienia w sposób autonomiczny. Zdaniem tego autora jest to zatem jeden z obszarów, w których ogólny imperatyw współpracy między władzami centralnymi a Wspólnotami Autonomicznymi jest najbardziej widoczny, choć właśnie ze względu na swoją trudność jest bardzo złożony. Relacja między państwem a wspólnotami autonomicznymi w sprawach europejskich musi opierać się na zasadzie współpracy za pomocą instrumentów, które pozwalają wspólnotom autonomicznym zarówno uczestniczyć w kształtowaniu woli państwa, jak i w sferze koordynacji z działaniami państwa w celu prawidłowego wykonania zobowiązań wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej.[48]

Wskazanie w art. 93 CE in fine tylko Kortezów Generalnych oraz rządu jest istotne jeszcze z innego powodu. Skoro z zasady autonomii instytucjonalnej wynika, że wewnętrzny podział kompetencji każdego państwa jest jego wewnętrzną sprawą, to jeżeli konstytucja hiszpańska kładzie odpowiedzialność za implementację prawa UE wyłącznie na Kortezach Generalnych oraz na rządzie, to zasadne jest korzystanie przez te organy z instrumentów pozwalających na koordynację implementacji prawa UE przez te wszystkie podmioty, które są do tego upoważnione ratione materiae, co jest szczególnie istotne właśnie w państwie o takiej jak hiszpańska organizacja terytorialna. O ile jednak przyjęcie na państwo zobowiązań wynikających z członkostwa UE nie powoduje rewolucji w zakresie podziału kompetencji w ramach organizacji terytorialnej państwa, tak i zasadą powinno być również to, że państwo powinno, przynajmniej co do zasady, korzystać że standardowych, przewidzianych przez CE instrumentów, przede wszystkim natury sądowej. Nie ma również powodów do tego, aby z tego zakresu wykluczać art. 155 CE, zgodnie z którym If an Autonomous Community does not fulfil the obligations imposed upon it by the Constitution or other laws, or acts in a way seriously prejudicing the general interests of Spain, the Government, after lodging a complaint with the President of the Autonomous Community and failing to receive satisfaction therefore, may, following approval granted by an absolute majority of the Senate, take the measures necessary in order to compel the latter forcibly to meet said obligations, or in order to protect the above-mentioned general interests.[49]

Inną kwestią w zakresie wywiązywania się z zobowiązań wynikających z przekazania wykonywana kompetencji istotną z punktu widzenia organizacji terytorialnej państwa jest kwestia odpowiedzialności wspólnot autonomicznych za ewentualne szkody spowodowane niewypełnieniem zobowiązań wspólnotowych, oczywiście w sytuacji, gdy z konstytucyjne określonej właściwości danej materii wynika, że wywiązywanie się z określonych zobowiązań leży po stronie Wspólnot Autonomicznych. Sprawa ta została rozstrzygnięta przez Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku STC 79/1992 uznał możliwość „przeniesienia ad intra, na właściwe organy administracji publicznej Wspólnoty Autonomicznej, odpowiedzialności, która może mieć zastosowanie w każdym przypadku”. Trybunał Konstytucyjny zajmował się jednak ostatnio zakresem roli państwa, a w szczególności rządu, jako gwaranta przestrzegania jego zobowiązań (STC 15/2018).

Jak już wspominano, jedną z płaszczyzn porządku prawnego Hiszpanii, na który istotnie wpłynął proces integracji jest organizacja terytorialna państwa. Dotyczy to właśnie zmian materialnych dokonanych metodą modulacji, w szczególności w zakresie podziału kompetencji między państwem a wspólnotami autonomicznymi[50]. Jak już wspominano, fundamentalna w tej kwestii jest zasada, że prawo UE nie wpływa na wewnętrzny podział kompetencji między państwem a wspólnotami autonomicznymi (klauzula counter-limit), a zatem nie może modyfikować tego podziału.[51] Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny, prawo wspólnotowe samo w sobie nie jest bezpośrednim kryterium konstytucyjności w procesach konstytucyjnych, ale „nie można ignorować faktu, że sama interpretacja systemu podziału kompetencji między państwem a wspólnotami autonomicznymi nie odbywa się w próżni (STC 102/1995). Jednak o ile nie może to być wpływ formalny, to okazuje się, że złożoność procesu integracji ma wpływ interpretację reguł tego podziału władzy, w szczególności w sytuacji sporów kompetencyjnych, w których „zwrócenie uwagi na to, jak instytucja została skonfigurowana przez dyrektywę wspólnotową, może być nie tylko użyteczne, ale nawet obowiązkowe w celu prawidłowego zastosowania do niej wewnętrznego systemu podziału kompetencji.”[52] Jak pisze Pablo Pérez Tremps, w wielu przypadkach zakres uprawnień państwa i wspólnoty autonomicznej w zakresie wykonywania zobowiązań wynikających z procesu integracji jest określany w świetle charakteru tych zobowiązań, w zależności przede wszystkim od tego, czy nakładają one jednolite cele do osiągnięcia.[53] Znalazło to swoje potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego już we wspomnianym wcześniej STC 252/1988 i potwierdzeniu w szeregu innych.[54]

Prawo unijne oddziałuje na hiszpański system prawny w podobny sposób również na płaszczyźnie praw podstawowych, co ma swoją podstawę przede wszystkim w art. 10 ust. 2 CE.[55] Świadectwem tego wpływu w przypadku praw podstawowych jest w art. 2 ustawy organicznej 1/2008, zezwalającej na ratyfikację Traktatu z Lizbony, w którym stwierdzono wyraźnie, że zasady odnoszące się do podstawowych praw i wolności uznanych przez Konstytucję są również interpretowane zgodnie z postanowieniami Karty Praw Podstawowych. Jak wylicza Benito Aláez Corral, dotyczy to właśnie tych praw podstawowych przewidzianych przez CE, których przedmiot i treść w większym stopniu wchodzą w zakres kompetencji Unii, takich jak: równość i niedyskryminacja, swoboda przemieszczania się, swoboda prowadzenia działalności gospodarczej, ochrona danych, ale także wolność wypowiedzi, prawo do zrzeszania się politycznego (o ile istnieją europejskie partie polityczne), prawo do partycypacji politycznej lub dostępu do stanowisk i funkcji publicznych.[56] W przypadku praw podstawowych wpływ ten polega zatem na określaniu treści danego prawa konstytucyjnego przez normy prawa UE,[57] a czasem również w przez samo orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, czego spektakularnym przykładem była sprawa Melloni, dotycząca prawa do rzetelnego procesu sądowego w dziedzinie współpracy w sprawach karnych i sądowych, w której Trybunał Konstytucyjny wystąpił z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, które doprowadziło do wydania przez TSUE wyroku, który został w pełni uwzględniony w STC 26/2014 (będzie o tym mowa w kolejnym punkcie tego opracowania).[58] Jak zauważa Josu de Miguel Bárcena, prawa podstawowe pozostawiają niewiele miejsca na normatywną autonomię indywidualnych, państwowych lub regionalnych prawodawców, a zatem niewiele miejsca na zróżnicowanie. Prędzej czy później, jak pokazuje najnowsze orzecznictwo ETS, dojdzie do unifikacji w sensie pojęciowym i kulturowym, co doprowadzi do przewagi katalogu bardziej ogólnego nad bardziej szczegółowymi, ograniczonymi terytorialnie[59]. Wydaje się zatem, że Hiszpania jest doskonałym przykładem realizacji tej tendencji.[60]

 

Wskazanie i przeanalizowanie ewentualnych kwestii spornych wynikających, z jednej strony z orzecznictwa TK, z drugiej z orzecznictwa TSUE

Cechą charakterystyczną relacji pomiędzy prawem UE i prawem hiszpańskim jest rozstrzyganie spornych sytuacji w zakresie potencjalnych sprzeczności na płaszczyźnie sądów, które w takich sytuacjach rozwiązują potencjalne konflikty w procesie stosowania prawa, nie stosując norm prawa hiszpańskiego, gdy nie pozwala to na zastosowanie prawa UE. Należy przy tym zauważyć relatywną niechęć tych sądów do zadawania pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości. Jeszcze rzadziej z tego środka prawnego korzysta Trybunał Konstytucyjny, czego najlepszym świadectwem jest fakt, że dopiero w 2011 roku, hiszpański Trybunał Konstytucyjny skierował pytanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości w głośnej sprawie określanej jako Melloni case. Sprawa ta zasługuje na uwagę w kontekście niniejszego opracowania nie tylko z perspektywy interakcji między hiszpańskim Trybunałem Konstytucyjnym a Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ale także z punktu widzenia ścierających się poziomów ochrony praw jednostki w Europie.

Trybunał Konstytucyjny stanął w obliczu kolizji między konstytucyjnym prawem do rzetelnego procesu osób skazanych in absentia a wynikającym z prawa UE obowiązkiem wykonania Europejskiego Nakazu Aresztowania. Konfrontacja ta wzbudziła wielkie zainteresowanie, nie tylko ze względu na to, że był to pierwszy tego rodzaju konflikt pomiędzy tymi sądami, ale również ze względu na materię tego konfliktu, ponieważ w tym przypadku tym, co było przeszkodą dla państwa członkowskiego (Hiszpanii) odnośnie przestrzegania prawa UE, był wyższy poziom ochrony przedmiotowego prawa przewidziany w hiszpańskiej Konstytucji.

Trybunał Sprawiedliwości został zapytany o interpretację i ważność odpowiedniego przepisu decyzji ramowej w sprawie Europejskiego Nakazu Aresztowania w świetle prawa do rzetelnego procesu sądowego, zapisanego w Karcie praw podstawowych UE. Co więcej, po raz pierwszy TS został zapytany o interpretację art. 53 Karty, który pozostawał jednym z najbardziej niejasnych przepisów prawa UE od momentu jego powstania. Trybunał Sprawiedliwości wydał orzeczenie w trybie prejudycjalnym w dniu 26 lutego 2013 r. i zgodnie z oczekiwaniami podtrzymał ważność decyzji ramowej. Ponadto jego interpretacja art. 53 wykluczyła jakiekolwiek ograniczenia nadrzędności i skuteczności prawa UE wynikające z przepisów konstytucyjnych, które miałyby dalej idący zakres ochrony.

W dniu 13 lutego 2014 r. hiszpański Trybunał Konstytucyjny podjął ostateczną decyzję w sprawie, co zajęło Trybunałowi Konstytucyjnemu prawie rok. Chociaż to rozstrzygnięcie jest zgodne z odpowiedzią TS w sprawie pytania prejudycjalnego, uzasadnienie okazuje się dość niejednoznaczne i nie rozwiązało jednoznacznie sporu.

 

Konkluzje

Najistotniejszą z konkluzji jaką można wyprowadzić z powyższych rozważań jest to, że prawo UE opierając się na zasadzie „bezpośredniej stosowalności” i „bezpośredniej skuteczności” intensywnie wpływa na hiszpańskie prawo konstytucyjne i jest to najsilniejszy czynniki wpływający na hiszpański porządek prawny począwszy od uchwalenia CE w 1978 r.[61] Jest to wpływ dość agresywny narzucający zmiany w konstytucji zarówno o charakterze formalnym jak i materialnym, czego nie zmienia fakt, że nadrzędność prawa wspólnotowego może podlegać pewnym ograniczeniom wynikającym z konstytucji krajowej[62]. W obliczu faktu, że były to zaledwie dwie zmiany, można sformułować wniosek, że wpływ materialny jest znaczniejszy, a wraz z i przezwyciężeniem kryzysu gospodarczego proces integracji będzie nadal postępować[63]. Oczywiście nie można zapominać, że dzieje się to de iure za zgodą Hiszpanii wyrażoną w poszanowaniu zasady suwerenności państwa, na podstawie postanowień zawartych w art. 93 CE i uwzględnieniem materialnych ograniczeń tego wpływu. Stąd tez pozytywna weryfikacja tezy o konstytucjonalizacji tego procesu[64].

Z drugiej strony, przedstawione w artykule zmiany materialne konstytucji dowodzą tezy o europeizacji hiszpańskiego prawa, a co za tym idzie, nie można tracić z oczu zagrożenia związanego z faktycznym podporządkowaniem treści konstytucyjnych prawu UE, a w konsekwencji erozji konstytucji[65]. Zdaniem niektórych przedstawicieli nauki hiszpańskiej, modyfikacje materialne na płaszczyźnie społeczno-gospodarczej dotyczące wprowadzenia prawa wspólnotowego, które zostały dokonane bez zmiany formalnej, są z nią sprzeczne i to nie w rozumieniu tzw. mutacji konstytucyjnych (mutación constitucional – który to termin jest używany w celu legitymizacyjnym, często do opisu nieprawidłowości konstytucyjnych), ale jako rzeczywiste naruszenia Konstytucji w zakresie materialnym i formalnym, jako że niewłaściwa jest argumentacja iż chodzi o  „wykonywanie przez Unię Europejską kompetencji wynikających z Konstytucji”, gdy Konstytucja ustanawia coś zupełnie innego, a nawet przeciwnego.[66]

W literaturze hiszpańskiej obecne są już głosy, że w zderzeniu z traktatami Unii to konstytucje krajowe ustępują, w taki sposób, że są w rzeczywistości podporządkowane traktatom, a tym samym przestają być „najwyższymi zasadami”.[67] Wynikająca z konstytucji jej sztywność nie ma tu zatem większego znaczenia w obliczu szerokości zmian o charakterze materialnym.[68] O ile zatem Konstytucja Hiszpanii w sensie formalnym pozostaje konstytucją sztywną, to postrzegana w kategorii konstytucji materialnej okazała się być konstytucją elastyczną i podatną na wpływy zewnętrzne, co można rozważać nawet w formacie kryzysu suwerenności państwa[69]. W tym sensie ochrona konstytucji udzielana przez hiszpański Trybunał Konstytucyjny wydaje się być nieskuteczna[70].

 

Bibliografia

Aláez Corral, B. (2018). Globalización jurídica desde la perspectiva del Derecho constitucional español. Teoría Y Realidad Constitucional, (40), 245–277. DOI

Alonso García, R. (2005). Estudios críticos- Constitución Española y Constitución Europea: Guión para una colisión virtual y otros matices sobre el Principio de Primacía. Revista Española de Derecho Constitucional (Nueva Época), 25(73).

Aragón, M. (1994). La Constitución Española y el Tratado de la Unión Europea. Revista Española de Derecho Constitucional, 14(42).

Areilza Carvajal, J.M. (2005). La inserción de España en la nueva Unión Europea: la relación entre la Constitución española y el Tratado constitucional. Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre de 2004. Revista española de derecho constitucional, 25(73), 365-378.

Bar Cendón, A. (2004). La Constitución de la Unión Europea: contexto, reforma y virtualidad. w: Revista Valencia d’Estudis Autonòmics (Ejemplar dedicado a Europa en la encrucijada), 43-44.

Bustos Gisbert, R. (2005). La Constitución red: Un estudio sobre supraestatalidad y Constitución. Instituto Vasco de Administración Pública.

Bustos Gisbert, R. (2005). La Constitución red: Un estudio sobre supraestatalidad y Constitución. Oñati.

Cabo Martín, C. (2015). Constitución y reforma. w: M. A. García Herrera (Ed.), Constitución y democracia. 25 años de Constitución democrática en España, Universidad del País Vasco.

Caemona Contreras, A.M. (2006). Las comunidades autónomas. w: P. Cruz Villalón (Ed.), Hacia la europeización de la Constitución Española. La adaptación de la Constitución española al marco constitucional de la Unión Europea.

Camisón Yagüe J.Á. (2017). La influencia del proceso de integración europeo en la Constitución española de 1978. Ivs Fvgit, 20.

Closa Montero C. (2008). La ratificación de la Constitución Europea: procesos y actores. W: A. M. Carmona Contreras (Ed.), La Unión Europea en perspectiva constitucional, Aranzadi.

Closa Montero, C. (2008). La ratificación de la Constitución Europea: procesos y actores. W: A.M. Carmona Contreras (Ed.), La Unión Europea en perspectiva constitucional.

Cruz Villalón P. (2006) La cláusula general europea. W: P. Cruz Villalón (Ed.), Hacia la europeización de la Constitución Española. La adaptación de la Constitución española al marco constitucional de la Unión Europea , Fundación BBVA.

Cruz Villalón, P. (2006). La cláusula general europea. W: P. Cruz Villalón (Ed.), Hacia la europeización de la Constitución Española. La adaptación de la Constitución española al marco constitucional de la Unión Europea.

de Areilza Carvajal, J.M. (2005). La inserción de España en la nueva Unión Europea: la relación entre la Constitución española y el Tratado constitucional. Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre de 2004. Revista Española de Documentación Científica.

de Cabo Martín, C. (2006). Teoría Constitucional de la Solidaridad. Madrid.

de Cabo Martín, C. (2014). Capitalismo, democracia y poder constituyente. W: R. Martínez Dalmau, Teoría y práctica del poder constituyente. Valencia.

de Cabo Martín, C. (2015). Constitución y reforma. W: M.A. García Herrera (Ed.), Constitución y democracia. 25 años de Constitución democrática en España.

Lasa López, A. (2014). La ruptura de la constitución material del estado social: la constitucionalización de la estabilidad presupuestaria como paradigma. Revista de derecho político, 90.

López Castillo A. (1996). Constitución e integración. Centro de Estudios Constitucionales.

López Castillo A., Saiz Arnaiz A., Ferreres Comella V. (2005). Constitución española y Constitución europea: Análisis de la Declaración del Tribunal Constitucional (DTC 1/2004, de 13 de diciembre). Centro de Estudios Políticos y Constitucionales.

López Castillo, A. (2001). La Constitución y el proceso de integración europea. W: C. Closa Montero (Ed.), La europeización del sistema político español. Madrid.

López Castillo, A., Saiz Arnaiz, A., Ferreres Comella, V. (2005). Constitución española y Constitución europea: Análisis de la Declaración del Tribunal Constitucional (DTC 1/2004, de 13 de diciembre). Madrid.

Martínez López-Sáez, M. (2019). A la búsqueda de la identidad constitucional: una aproximación al caso español y europeo en clave de pluralismo constitucional y diálogo judicial. Revista De Derecho Político, 1(105).

Matia Portilla F.J. (2005) Dos constituciones y un solo control: el lugar constitucional del estado Español en la Unión Europea (Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre). Revista Española de Derecho Constitucional, 74.

Matia Portilla, F.J. (2005). Dos constituciones y un solo control: el lugar constitucional del estado Español en la Unión Europea (Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre). Revista Española de Derecho Constitucional, 74.

Matia Portilla, F.J. (2016). Primacía del derecho de la Unión y derechos constitucionales. En defensa del Tribunal constitucional. Revista Española de Derecho Constitucional, 106.

Peña y Gonzalo, L. (2016). No es la Constitución la norma suprema. W: L. Peña y Gonzalo, T. Ausín (Eds.), Conceptos y valores constitucionales. Madrid.

Pérez Tremps P. (1994). Constitución española y Comunidad Europea. Civitas.

Pérez Tremps P. (2018) Articulo 93. W: M. Rodríguez–Piñero y Bravo-Ferrer, M. E. Casas Baamonde (Eds.), Comentarios a la Constitución Española, (Vol.2). Fundación Wolters Kluwer, Boletín Oficial del Estado, Tribunal Constitucional y Ministerio de Justicia.

Pérez Tremps, P. (1994). Constitución española y Comunidad Europea. Madrid.

Pérez Tremps, P. (2004). Constitución Española y Unión Europea. Revista Española de Derecho Constitucional, 71.

Pérez Tremps, P. (2018). Articulo 93. W: M. Rodríguez–Piñero y Bravo-Ferrer, M. E. Casas Baamonde (Eds.), Comentarios a la Constitución Española. Madrid.

Pérez Tremps, P. (2018). Las reformas de la Constitución hechas y por hacer. Valencia.

Prada Fernández de Sanmamed (1996) La integración europea y las garantías de la Constitución Española. Anales de la Facultad de Derecho, 13.

Prada Fernández de Sanmamed, J.L. (1996). La integración europea y las garantías de la Constitución Española. Anales de la Facultad de Derecho. Universidad de La Laguna, 13.

Punset Blanco, R. (2011). Soberanía estatal e integración europea. Asamblea: revista parlamentaria de la Asamblea de Madrid, 25.

Rodríguez, A. (2005). ¿Quién debe ser el defensor de la Constitución española? Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre. Revista de Derecho Constitucional Europeo, 3.

Rodríguez, A. (2005). ¿Quién debe ser el defensor de la Constitución española? Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre. Revista de Derecho Constitucional Europeo, 3.

Rubio Llorente, F. (1992). La Constitución española y el Tratado de Maastricht. Revista Española de Derecho Constitucional, 12(36).

Ruiz Robledo A. (1998). Las implicaciones constitucionales de la participación de España en el proceso de integración europeo. Revista Jurídica de Asturias, 22.

Ruiz Robledo, A. (1998). Las implicaciones constitucionales de la participación de España en el proceso de integración europeo. Revista Jurídica de Asturias, 22.

Ruiz-Rico Ruiz G., Experiencias de mutación constitucional en España, “Revista Oficial Del Poder Judicial” 2020, No. 11(13).

Sánchez Legido Á., El Tribunal Constitucional y la garantía interna de la aplicación del Derecho Comunitario en España (A propósito de la STC 58/2004), “Derecho Privado y Constitución” 2004, No.18.

 

[1] Artykuł 94 1. Wyrażenie przez państwo zgody na przyjęcie zobowiązań wynikających z traktatów lub umów wymaga uprzedniego upoważnienia przez Kortezy Generalne w przypadkach: a) traktatów o charakterze politycznym, b) traktatów lub konwencji o charakterze wojskowym, c) traktatów lub konwencji oddziałujących na integralność terytorialną państwa lub na prawa i obowiązki podstawowe ustalone w tytule I, d) traktatów lub konwencji, które pociągają za sobą zobowiązania finansowe dla finansów publicznych, e) traktatów lub konwencji, które zakładają zmianę lub uchylenie jakiejkolwiek ustawy lub wymagają środków ustawodawczych dla ich wykonania.

[2] Parlament jednak kilkakrotnie dokonywał ponownej oceny tej kwalifikacji. Izquierdo Sans Izquierdo Sans C. (2002) Intervención parlamentaria en la celebración de tratados internacionales en España (Spanish parliamentary oversight on ratification of international treaties). Revista Electrónica de Estudios Internacionales 4:12002, s. 24–27.

[3] J. Solanes Mullor and A. Torres Pérez The Constitution of Spain: The Challenges for the Constitutional Order Under European and Global Governance, w: National Constitutions in European and Global Governance: Democracy, Rights, the Rule of Law, Haga 2019, s. 579, Izquierdo Sans C. (2002) Intervención parlamentaria en la celebración de tratados internacionales en España (Spanish parliamentary oversight on ratification of international treaties). Revista Electrónica de Estudios Internacionales 4, s. 29-30.

[4] Art. 27 ust. 2 lit. c) ustawy organicznej nr 2/1979 z dnia 3 października o hiszpańskim Trybunale Konstytucyjnym.

[5] J. Solanes Mullor, A. Torres Pérez, s. 579; Pérez Royo 1998) Las fuentes del derecho (The sources of law). Tecnos, Madrid.1998, s. 167–172, Marín López A. (1999) Orden jurídico internacional y Constitución española (International law and the Spanish Constitution). Revista de Derecho Político 45, s. 65–67.

[6] Warto mieć jednak na uwadze, że odnosząc się do tej zmiany, w nauce prawa hiszpańskiego komentowano, że istnieje wiele innych obszarów Traktatu o Unii Europejskiej, które mogą powodować antynomie o znacznie większej wadze, znaczeniu i głębi między nim a CE niż kwestia biernego prawa wyborczego. Zob. J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 172.

[7] P. Pérez Tremps, Las reformas de la Constitución hechas y por hacer, Valencia 2018, s. 33 i nast.

[8]  BOE, núm. 233, de 27 de septiembre de 2011.

[9] Robledo 2016: 222

[10] A. José Menéndez, La mutación constitucional de la Unión Europea, Revista Española de Derecho Constitucional 2012, no 96, s. 41-98.

[11] Ley 18/2001, de 12 de diciembre, General de Estabilidad Presupuestaria, BOE núm. 298, de 13 de diciembre de 2001.

[12] Ley Orgánica 5/2001, de 13 de diciembre, complementaria a la Ley General de Estabilidad Presupuestaria, BOE núm. 299, de 14 de diciembre de 2001.

[13] “Mediante ley orgánica se podrá autorizar la celebración de tratados por los que se atribuya a una organización o institución internacional el ejercicio de competencias derivadas de la Constitución. Corresponde a las Cortes Generales o al Gobierno, según los casos, la garantía del cumplimiento de estos tratados y de las resoluciones emanadas de los organismos internacionales o supranacionales titulares de la cession”.

[14] C. Closa Montero, La ratificación de la Constitución Europea: procesos y actors, [w:]  La Unión Europea en perspectiva constitucional, A. M. Carmona Contreras (coord.), Pamplona 2008, ss. 207-228; P. Cruz Villalón, La cláusula general europea [in:] Hacia la europeización de la Constitución Española. La adaptación de la Constitución española al marco constitucional de la Unión Europea, P. Cruz Villalón (coord.), Bilbao 2006, s. 51-74.

[15] Jeszcze zanim art. 93 CE został po raz pierwszy zastosowany, doczekał się dość obszernej analizy naukowej. Zob. inter alia A. López Castillo: Constitución e integración. Centro de Estudios Constitucionales, Madrid, 1996, P. Pérez Tremps: Constitución española y Comunidad Europea, Civitas, Madrid, 1994.

[16] B. Aláez Corral, Globalización jurídica desde la perspectiva del Derecho Constitucional Español, UNED. Teoría y Realidad Constitucional 2017, núm. 40, s. 257-258.

[17] A. Ruiz Robledo, op. cit., s. 96-97.

[18] Pérez Tremps, s. 304.

[19] O potencjale dekonstytucjonalizującym art. 93 CE i zagrożeniu materialnego podporządkowania strukturze imperialnej dominacji (estructura imperial de dominación) zob. C. de Cabo Martín, Constitución y reforma [w:] M. A. García Herrera (red.), Constitución y democracia. 25 años de Constitución democrática en España, Bilbao 2015, s. 650.

[20]  J.L. Prada Fernández de Sanmamed, La integración europea y las garantías de la Constitución Española, Anales de la Facultad de Derecho. Universidad de La Laguna 1996, no 13, s. 96-97; A. Ruiz Robledo, op. cit., s. 100-101.

[21] P. Pérez Tremps, Las reformas de la Constitución hechas y por hacer, Valencia 2018, s. 33 i nast.

[22] J.L. Prada Fernández de Sanmamed, op.cit., s. 101-105, A. Ruiz Robledo, op.cit., s. 99-100. Sama deklaracja DTS 1/1992 była również przedmiotem krytyki doktrynalnej. Zob. R. Alonso García, op. cit., s. 345 i powoływana tam literatura.

[23]. Zob. C. Closa Montero, La ratificación de la Constitución Europea: procesos y actors, [w:] A. M. Carmona Contreras (red.) La Unión Europea en perspectiva constitucional, Cizur Menor 2008, Previously, the Council of State (Consejo de Estado) – the supreme consultative body of the Government – had concluded that a conflict existed and the Constitution should have been amended to give priority to EU law. Council of State Report of 21 October 2004, s. 214. Na temat tej deklaracji zob. inter alia F. J. Matia Portilla, Dos constituciones y un solo control: el lugar constitucional del estado Español en la Unión Europea (Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre), Revista Española de Derecho Constitucional 2005, no 74, s. 341-360; A.López Castillo, A. Saiz Arnaiz, V. Ferreres Comella, Constitución española y Constitución europea: Análisis de la Declaración del Tribunal Constitucional (DTC 1/2004, de 13 de diciembre), Madrid 2005; A. Rodríguez, ¿Quién debe ser el defensor de la Constitución española? Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre, Revista de Derecho Constitucional Europeo 2005, No 3, s. 327-356; R. Alonso García, Estudios críticos- Constitución Española y Constitución Europea: Guión para una colisión virtual y otros matices sobre el Principio de Primacía, Revista Española de Derecho Constitucional (Nueva Época) 2005, no 73, s. 349-351.

[24] Pogłębioną analizę opinii DTC 1/2004 prezentują inter alia A.López Castillo, A. Saiz Arnaiz, V. Ferreres Comella, Constitución española y Constitución europea: Análisis de la Declaración del Tribunal Constitucional (DTC 1/2004, de 13 de diciembre), Madrid, 2005.

[25] W ten sposób TC wypowiedział się jeszcze wcześniej w wyroku STC 252/1988. Zob. także P. Pérez Tremps, Constitución Española y Unión Europea, Revista Española de Derecho Constitucional 2004, nr 71, s. 106. O tego rodzaju próbach interpretacji art. 93 pisze J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 168. Zob także M. Aragón, La Constitución Española y el Tratado de la Unión Europea,  Revista Española de Derecho Constitucional 1994, núm. 42. n F. Rubio Llorente, F. (1992). RUBIO LLORENTE, F. (1992). «La Constitución española y el Tratado de Maastricht» en Revista Española de Derecho Constitucional 1992, núm. 36; A.Ruiz Robledo,op.cit., s. 94.

[26] P. Pérez Tremps, Constitución Española…, s. 108; por. M. M. López-Sáez, A la búsqueda de la identidad constitucional: una aproximación al caso español y europeo en clave de pluralismo constitucional y diálogo judicial, “Revista de Derecho Político” 2019, Nr 105, s. 334.

[27] Pérez Tremps, 2004, s. 91

[28] Krytycznie wobec formuły ustawy organicznej A. Ruiz Robledo, op. cit., s. 95-96.

[29] F. J. Matia Portilla, Dos constituciones…, s. 358; . AREILZA CARVAJAL, La inserción de España en la nueva Unión Europea: la relación entre la Constitución española y el Tratado constitucional. Comentario a la DTC 1/2004, de 13 de diciembre de 2004), Revista Española de Documentación Científica 2005, no 73, s. 370.

[30] P. Pérez Tremps, Constitución Española…, s. 108.; J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 169.

[31] STC 26/2014. Confer Judges Asua Batarrita and Roca Trías, concurring votes to Judgment STC 26/2014.

[32] Cfr V. Ferreres Comella, La Constitución española ante la claúsula de primacía del derecho de la Unión Europea :Un comentario a Declaración del Tribunal Constitucional de 13 de diciembre de 2004 y el Tratado por el que se establece una Constitución [in:] A.López Castillo, A. Saiz Arnaiz, V. Ferreres Comella, Constitución española y Constitución europea: Análisis de la Declaración del Tribunal Constitucional (DTC 1/2004, de 13 de diciembre), Madrid, 2005, s. 95-99.

[33] F.J. Matia Portilla, Primacía del derecho de la Unión y derechos constitucionales. En defensa del Tribunal constitucional. Revista Española de Derecho Constitucional 2016, nr 106, pp. 510-511. Na ten temat wypowiadał się TC również w orzeczeniach: STC 48/2003, STC 31/2009, STC 42/2014.

[34] B. Aláez Corral, Globalización jurídica desde la perspectiva del Derecho Constitucional Español, UNED. Teoría y Realidad Constitucional 2017, núm. 40, s.259-260.

[35] R. Bustos Gisbert, La Constitución red: Un estudio sobre supraestatalidad y Constitución, Oñati 2005; A. López Castillo, La Constitución y el proceso de integración europea, [w:] C. CLOSA (ed.): La europeización del sistema político español, Madrid, 2001, s. 128, P. Pérez Tremps, Constitución Española y Unión Europea, Revista Española de Derecho Constitucional 2004, Num. 71, s. 103-121; A.Ruiz Robledo,op.cit., s. 94.

[36] B. Aláez Corral, op. cit., s. 259.

[37] A.Ruiz Robledo, op. cit., s. 94.

[38] B. Aláez Corral, Soberanía constitucional e integración europea», Fundamentos, N.º 1, 1998, s. 539-548; R. Punset Blanco, «Soberanía estatal e integración europea», Asamblea, Nº 25, 2011, s. 148-150; B. Aláez Corral, Globalización jurídica desde la perspectiva del Derecho Constitucional Español, UNED. Teoría y Realidad Constitucional 2017, núm. 40, s. 258.

[39] Ley Orgánica 10/1985, de 2 de agosto, de Autorización para la Adhesión de España a las Comunidades Europeas, BOE» núm. 189, de 8 de agosto de 1985.

[40] J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 170.

[41] (LL. OO. 4/1986, Acta Única Europea, 10/1992, Tratado de Maastricht, 9/1998, Tratado de Ámsterdam, 3/2001, Tratado de Niza, 1/2005, Constitución Europea, 1/2008, Tratado de Lisboa)

[42] Dotyczących nowych przystąpień do Unii Europejskiej (LL. OO. 20/1994: Norwegia, Austria, Finlandia i Szwecja; 12/2003: Estonia, Cypr, Łotwa, Litwa, Węgry, Malta, Polska, Słowenia i Słowacja; 6/2005: Bułgaria i Rumunia; 6/2012: Chorwacja).

[43] Procedura przewidziana przez artykuł 93 CE została wykorzystana również do zatwierdzenia Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego (LO 6/2000).

[44] J. Solanes Mullor and A. Torres Pérez 551 i lteratura tam powołana.

[45] STC 252/1988.

[46] W ten sposób również w STC 165/1994.

[47] A. Ruiz Robledo, op. cit., s. 104-106.

[48] Prieto s. 306-307.

[49] Zdaniem Prieto, art. 149.1.3, a w szczególności obowiązek zagwarantowania zgodności z zobowiązaniami powstałymi wobec świata zewnętrznego, może uzasadniać ustanowienie dodatkowych formuł, nie tyle w celu kontroli, co koordynacji między władzami centralnymi i regionalnymi (obowiązki informacyjnych i instrumenty monitorujące).

[50] Szeroko o tym pisze A.M. Caemona Contreras, Las comunidades autónomas, [in:] Hacia la europeización de la Constitución Española. La adaptación de la Constitución española al marco constitucional de la Unión Europea, P. Cruz Villalón (coord.), Bilbao 2006, s. 175-216.

[51] DTC 1/1992, i w szeregu innych orzeczeń, np. STC 128/1999, STC 45/2001, STC 33/2005, STC 173/2005, STC 22/2018.

[52] STC 13/1998.

[53] P. Pérez Tremps, Articulu 93, [w:] Comentarios a la Constitución Española, M. Rodríguez–Piñero y Bravo-Ferrer, M. E. Casas Baamonde (red.), Madrid 2018, p. 300. Autor ten podaje przykłady materii, w których metoda modulacji znalazła swoje zastosowanie i potwierdzenie w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego. Zob. także Á. Sánchez Legido, El Tribunal Constitucional y la garantía interna de la aplicación del Derecho Comunitario en España (A propósito de la STC 58/2004), Derecho Privado y Constitución 2004, no 18, s. 403-404.

[54] STC 79/1992, STC 117/1992, STC 29/1994, STC 213/1994, STC 148/1998, STC 128/1999, STC 21/1999, STC 235/1999, STC 45/2001, STC 95/2001, STC 38/2002. Zob także A. Ruiz Robledo, Las implicaciones constitucionales de la participación de España en el proceso de integración europeo, Revista Jurídica de Asturias 1998, no. 22, s. 105.

[55] B. Aláez Corral, op. cit., pp. 261-262. Autor ten uznaje art. 10 ust. CE jako drugą, obok art. 93 CE, za jedną z furtek pozwalających na materialną globalizację hiszpańskiego prawa konstytucyjnego.

[56] B. Aláez Corral, op. cit., s. 268.

[57] STC 64/1991, STC 130/1995, STC 224/1999, STC 53/2002. Zob. J.L. Prada Fernández de Sanmamed, op.cit., s. 100, Á. Sánchez Legido, op.cit., s. 404-405.

[58] F.J.Matia Portilla, Primacía del derecho de la Unión y derechos constitucionales. En defensa del Tribunal Constitucional, Revista Española de Derecho Constitucional 2016, no 106, s. 479–522. Zob. także STC 145/1991 oraz STC 12/2008 w zakresie zasady równości mężczyzn i kobiet lub STC 138/2005 i STC 273/2005 odnośnie ochrony małoletnich.

[59] J. de Miguel Bárcena, Justicia constitucional e integración supranacional: cooperación y conflicto en el marco del constitucionalismo pluralista europeo,  Revista Iberoamericana de Derecho Procesal Constitucional 2008 no 9, s. 109, M. Fondevila Marón, El control de convencionalidad por los jueces y tribunales españoles. A propósito de la STC 140/2018, de 20 de diciembre, Anuario Iberoamericano de Justicia Constitucional 2019, no 23(2), s. 454.

[60] O najnowszym orzecznictwie TK, w tym o wykorzystywaniu pytań prejudycjalnych do TS w zakresie praw podstawowych zob. X. Arzoz, Avoiding the rain or learning to dance in it: the hesitations of the Spanish Constitutional Court, Preprints series of the Center for European Studies Luis Ortega Álvarez and the Jean Monnet Chair of European Administrative Law in Global Perspective, 2023, no 1, s. 14-17.

[61] Paradoksalnie, jedyna wyraźna wzmianka o Unii Europejskiej w konstytucji jest pośrednia i znalazła się w art. 135 dopiero po jego nowelizacji w 2011 r.

[62] Cfr A.López Castillo, A. Saiz Arnaiz, V. Ferreres Comella, op. cit., s. 70

[63] P. Pérez Tremps, Las reformas…, p. 88.

[64] Cfr A.López Castillo, A. Saiz Arnaiz, V. Ferreres Comella, op. cit., s. 70.

[65] J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 179.

[66] C. de Cabo Martín, Teoría Constitucional de la Solidaridad, Madrid 2006, s. 90-92, J.Á. Camisón Yagüe, op. cit., s. 176.

[67] Szerzej o tym zob. Peña y Gonzalo, No es la Constitución la norma suprema, [in:] L. Peña, T. Ausín (Coords.), Conceptos y valores constitucionales, Madrid 2016, s. 261-398.

[68] C. de Cabo Martín, Capitalismo, democracia y poder constituyente, [w:] R. Martínez Dalmau, Teoría y práctica del poder constituyente, Valencia 2014, s. 19.

[69] Cfr. B. Aláez Corral, op.cit., s. 259.

[70] Cfr. A. Rodríguez, op. cit. s. 327-356; X. Arzoz, op. cit., s. 17-19.