Zasada państwa prawnego w prawie europejskim została powołana po raz pierwszy w traktacie z Maastricht, a następnie w traktacie z Amsterdamu. Obecnie art. 2 TUE stanowi, że „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”.
W orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się, że konstytucyjna zasada demokratycznego państwa prawnego – art. 2 Konstytucji – jest tożsama treściowo z zasadami państwa prawnego i demokratycznego, ustanowionymi jako wartości wspólne państw członkowskich UE w art. 2 TUE. Zasada demokratycznego państwa prawnego jest uznana za stanowiącą wspólny dorobek konstytucyjny tych państw (acquis constitutionnel). Zdaniem Trybunału art. 2 TUE, wywodząc się z treści konstytucji państw narodowych, czerpie w znacznym stopniu z treści i wykładni art. 2 Konstytucji RP jako jednego z największych państw członkowskich Unii Europejskiej, mającego przeszło tysiącletnią kulturę prawną).
Unia Europejska jest wspólnotą opartą na zasadzie państwa prawa (ang. community based on the rule of law). Jak wskazała Komisja Europejska w Komunikacie z 2019 r., „praworządność jest głównym filarem naszej wizji przyszłości Europy”. Oparcie Unii Europejskiej na zasadach demokracji i państwa prawnego statuuje w preambule Karta Praw Podstawowych UE, która jednocześnie stanowi, że fundamentem Unii są niepodzielne, powszechne wartości godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności.
Wzajemne zaufanie między państwami członkowskimi, a w szczególności między ich sądami, opiera się na założeniu, że państwa te podzielają wspólne wartości, na których opiera się Unia. Prawo Unii Europejskiej opiera się na założeniu, że każde państwo członkowskie dzieli te wartości z wszystkimi pozostałym oraz przyjmuje, że państwa te dzielą je z nim.
Zgodnie z zasadą lojalnej współpracy wyrażoną w art. 4 ust. 3 TUE państwa członkowskie są zobowiązane do podjęcia wszelkich odpowiednich środków zapewniających ważność i skuteczność prawa Unii oraz zaradzające bezprawnym skutkom naruszenia prawa Unii; obowiązek ten spoczywa na każdej instytucji zainteresowanego państwa członkowskiego (w ramach odpowiedniego segmentu władz publicznych) w zakresie jej kompetencji wyznaczonej przepisami prawa wewnętrznego państwa członkowskiego.
Powyższe w świetle orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oznacza i uzasadnia istnienie między państwami członkowskimi, w tym między ich sądami, wzajemnego zaufania co do tego, że owe wartości, na których opiera się Unia, w tym także praworządność będą uznawane, a w efekcie co do tego, że prawo Unii, które wprowadza je w życie, będzie przestrzegane.
Po raz pierwszy odwołanie do zasady praworządności w orzecznictwie TSUE odnotowano w wyroku z 1986 r. w sprawie Les Verts. Wskazano w nim, że „Europejska Wspólnota Gospodarcza jest wspólnotą prawa, to znaczy, że zarówno państwa członkowskie, jak i instytucje podlegają kontroli zgodności wydanych przez nie aktów z podstawową kartą konstytucyjną, jaką stanowi traktat”.
Organy Unii Europejskiej uznają, iż w relacji z państwami członkowskimi przyznana im została na mocy Traktatu o Unii Europejskiej funkcja swoistego „strażnika praworządności”, a zatem pozycja nadrzędna wobec tych państw, w tym funkcjonujących również zgodnie z wewnętrznymi porządkami konstytucyjnymi organów wymiaru sprawiedliwości oraz ochrony prawnej. Ma to być uzasadnione w szczególności tym, że jak wskazuje Komisja Europejska, jeżeli praworządność nie jest należycie chroniona we wszystkich państwach członkowskich, naruszone zostają fundamenty Unii, jakimi są solidarność, spójność i zaufanie niezbędne do wzajemnego uznawania decyzji krajowych oraz funkcjonowania rynku wewnętrznego jako całości. Komisja Europejska wskazuje, że zgodnie z zasadą praworządności: „wszystkie organy władzy publicznej muszą zawsze działać w ramach ograniczeń określonych przez prawo, zgodnie z wartościami, jakimi są demokracja i prawa podstawowe oraz pod kontrolą niezależnych i bezstronnych sadów. Praworządność obejmuje m.in. zasadę legalności, która zakłada przejrzysty, odpowiedzialny, demokratyczny i pluralistyczny proces uchwalania prawa; pewność prawa, zakaz arbitralności w działaniu władz wykonawczych; skuteczną ochronę sadową przez niezależne i bezstronne sądy i skuteczną kontrolę sadową, w tym ochronę praw podstawowych; rozdział władz oraz równość wobec prawa” (Komisja Europejska: Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej i Rady: Dalsze umacnianie praworządności w Unii, s. 1). Powyższa definicja nawiązuje do dorobku orzecznictwa TSUE, w którym w ramach zasady państwa prawnego wyróżnia się przede wszystkim zasadę pewności prawa (principle of legal certainty), legalizmu (legality) oraz skutecznej ochrony sądowej.