Zakaz dyskryminacji oraz równe traktowanie kobiet i mężczyzn jest jedną z podstawowych zasad, na których oparta jest Unia Europejska. Ramy prawne równego traktowania kobiet i mężczyzn (EU gender equality law) rozwijają się od samego początku kształtowania się Wspólnoty. Podpisany w 1957 r. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, tzw. Traktat Rzymski zawierał tylko jeden artykuł dotyczący równego traktowania, tj. art. 119 wprowadzający zasadę równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za taką samą pracę. Od tego czasu Wspólnota Europejska przyjęła wiele dyrektyw dotyczących równego traktowania kobiet i mężczyzn, zasada ta została także wpisana w Traktat o Unii Europejskiej, Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz Kartę Praw Podstawowych. Obecnie w prawodawstwie unijnym obowiązuje zasada określana jako gender mainstreaming, czyli zasada zintegrowanego osiągania równości szans kobiet i mężczyzn. W komunikacie z 1996 r. Komisja Europejska zobowiązała się do włączania problematyki równych szans dla kobiet i mężczyzn do wszystkich swoich działań i polityk. Dokument wskazuje na potrzebę przyjęcia we Wspólnocie perspektywy płci (gender perspective), czyli analizy wpływu poszczególnych działań i regulacji na sytuację mężczyzn i kobiet. Uwzględnianie aspektu płci ma na celu zapewnienie wyższej jakości polityk oraz prac legislacyjnych, skuteczniejsze odpowiadanie na potrzeby społeczne, unikanie tworzenia lub wzmacniania nierówności i dyskryminacji, jak również opracowywanie polityk i działań prowadzących do zniwelowania systemowych nierówności między kobietami i mężczyznami i zlikwidowanie mechanizmów, które je spowodowały . Gender mainstreaming wymaga zarówno uwzględnienia perspektywy płci w kształtowaniu polityk unijnych, jak również kwestii reprezentacji kobiet i mężczyzn w danym obszarze, także na rynku pracy i w procesach decyzyjnych. Warto podkreślić, że gender mainstreaming nie jest przez instytucje unijne rozumiane jako cel sam w sobie ale jako środek do osiągniecia równości płci, czyli równości kobiet i mężczyzn.

Terminologia jakiej używa prawodawca unijny na określenie płci oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn ewoluowała na przestrzeni lat. W niniejszym opracowaniu przeanalizowane zostanie występowanie oraz konteksty posługiwania się słowami „sex” oraz „gender” w zakresie równouprawnienia płci w prawie pierwotnym oraz wtórnym Unii Europejskiej.

W prawie pierwotnym Unii Europejskiej prawodawca operuje takimi pojęciami jak „płeć” (sex) oraz „równość mężczyzn i kobiet” (equality between women and men). Artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej określa, że podstawowe wartości Unii, tj. poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowanie praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym, m.in. na równości kobiet i mężczyzn (equality between women and men). Artykuł 8 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nakłada na Unię obowiązek do zniesienia nierówności oraz wspierania równości mężczyzn i kobiet we wszystkich swoich działaniach (eliminate inequalities, and to promote equality, between men and women). Artykuł 10 TfUE wyraża zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (sex, racial or ethnic origin, religion or belief, disability, age or sexual orientation). Podobnie w art. 19 TfUE Radzie i Parlamentowi Europejskiemu przyznano kompetencję do podejmowania środków niezbędnych w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć (sex).

Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć wyrażony jest również w Karcie Praw Podstawowych . Zgodnie z art. 21 KPP zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (discrimination based on any ground such as sex, race, colour, ethnic or social origin, genetic features, language, religion or belief, political or any other opinion, membership of a national minority, property, birth, disability, age or sexual orientation shall be prohibited). Artykuł 23 KPP stwierdza, że zasada równości nie stanowi przeszkody w utrzymywaniu lub przyjmowaniu środków zapewniających specyficzne korzyści dla osób płci niedostatecznie reprezentowanej (the principle of equality shall not prevent the maintenance or adoption of measures providing for specific advantages in favour of the under-represented sex).

O dyskryminacji ze względu na płeć (discrimination based on sex) mówi art. 157 TfUE, wprowadzający obowiązek zapewnienia stosowania zasady równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę lub pracę takiej samej wartości (the principle of equal pay for male and female workers). Również art. 153 (1i) TfUE zobowiązuje Unię po podjęcia działań w zakresie zapewnienia równości mężczyzn i kobiet w odniesieniu do ich szans na rynku pracy i traktowania w pracy (equality between men and women with regard to labour market opportunities and treatment at work).

Równości płci i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć są jednymi z głównych filarów Unii Europejskiej. Terminologia jaką posługuje się unijny prawodawca ewoluowała na przestrzeni lat, co widoczne jest szczególnie na przykładzie omówionych w niniejszym opracowaniu dyrektyw. Używane w traktatach założycielskich i starszych dyrektywach słowo „sex”, tłumaczone na język polski jako „płeć” z czasem coraz częściej zastępowane jest przez słowo „gender”. Warto podkreślić, że w dyrektywach składających się na ramy prawne określające równość płci (gender equality law) prawodawca przyjmuje binarne rozumienie płci. Treść przepisów normatywnych wskazuje na istnienie dwóch płci, wiele przepisów odwołuje się do równego traktowania mężczyzn i kobiet. Pewną ewolucję można zaobserwować w Dyrektywach 2011/95/UE, 2012/29/UE, 2013/32/UE, gdzie prawodawca wprowadza takie pojęcia jak tożsamość płciowa i ekspresja płciowa. Sformułowania „gender equality” i zasada gender mainstreaming są obecne również w planach działań i strategiach Komisji Europejskiej. Już w 2001 r. w Ramowej strategii Wspólnoty w sprawie równości płci16 Komisja podkreślała konieczność podjęcia działań w celu zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn, przyjęcia perspektywy płci, przeciwdziałania przemocy ze względu na płeć i stereotypom płciowym (gender stereotypes). W całym dokumencie wielokrotnie używane jest słowo „gedner” na określenie płci w różnych kontekstach. Kolejne przyjmowane przez Komisję Europejską strategie (Plan działania 2006–2010 na rzecz równości kobiet i mężczyzn, Strategia na rzecz równości kobiet i mężczyzn 2010–201518, Strategiczne zaangażowanie na rzecz równouprawnienia płci na lata 2016–201919, Strategia na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020– 2025) są spójne zarówno na poziomie używanej terminologii (słowo „gender” tłumaczone jako płeć), jak również treści.