Prawem, z którego najczęściej i najszerzej korzystają jednostki jest swoboda przemieszczania się, której charakter prawny i zakres wynika z trzech źródeł. Swoboda przemieszczania się nie jest tylko prawem obywatelskim (pierwsze źródło), tj. wynikającym z obywatelstwa Unii, ale jest ona także kształtowana jako prawo budujące rynek wewnętrzny (drugie źródło) oraz podstawowy wymiar (element lub warunek) Przestrzeni wolności bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w tym dorobku Schengen (trzecie źródło). Swoboda przepływu osób jako prawo obywatelskie łączy w sobie uprawnienia wynikające z obywatelstwa Unii jako takiego i prawa podstawowych.

Swoboda przemieszczania się jako prawo wynikające z obywatelstwa UE oznacza, iż każdy obywatel Unii i członek jego rodziny ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. Precyzując jest to prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, niezależnie od wystąpienia czynnika ekonomicznego.

Brak konieczności wystąpienia czynnika ekonomicznego nie oznacza jednak zniesienia wszelkich ograniczeń swobody, która może być jednak obwarowana możliwością stosowania ograniczeń i warunków ustanowionych w Traktatach i w środkach przyjętych w celu wykonania Traktatów. Sama swoboda oznacza likwidację ograniczeń administracyjnych, które uniemożliwiałyby lub utrudniałyby jednostkom przemieszczanie się, osiedlanie i podejmowanie zatrudnienia w każdym z państw członkowskich. Przesłankami ograniczającymi może być, np. zdrowie publiczne, czy bezpieczeństwo i porządek publiczny. Swoboda przemieszczania się jako element obywatelstwa Unii nie jest jednoznaczna ze zniesieniem kontroli na granicach między państwami członkowskimi.

Podstawę prawną swobody przepływu osób stanowi art. 21 TFUE oraz art. 45 KPP, które inkorporuje do prawa krajowego tzw. dyrektywa obywatelska, tj. dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich. Istotne znaczenie ma także orzecznictwo TSUE, które w ostatnich latach szczególnie rozbudowuje katalog praw osób towarzyszących obywatelowi Unii w przemieszczaniu się.

Wyżej wymieniony czynnik uzasadnienia ekonomicznego przemieszczania się jest natomiast charakterystyczny dla swobód personalnych rynku wewnętrznego, tj. swobody przemieszczania się pracowników, swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług. Oznacza on uzależnienie prawa do skorzystania ze swobody od wystąpienia wraz z nią elementu gospodarczego, takiego jak zatrudnienie, posiadanie stałego źródła dochodów (emeryci), prowadzenie działalności gospodarczej. Tak rozumiana swoboda polega na zakazaniu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo w dostępie do rynku pracy i prowadzenia działalności gospodarczej państwa goszczącego. W przypadku swobody przepływu pracowników oznacza zakaz dyskryminacji w dziedzinie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy i wyraża się- z zastrzeżeniem ograniczeń podyktowanych względami porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz zdrowia publicznego- w prawie do pobytu i podjęcia pracy w wybranym państwie członkowskim przez pracowników migrujących. Jeżeli zaś jednostka jest przedsiębiorcą swoboda oznacza prawo wyboru miejsca prowadzenia działalności gospodarczej

Co istotne swoboda przemieszczania się jako element rynku wewnętrznego „rozlewa się” na obywateli państw nieczłonkowskich. Dzięki zawarciu umów z EU na państwa EOG (Islandia, Norwegia i Liechtenstein) i Szwajcarię rozszerza się obszar swobodnego przepływu osób uzasadniony gospodarczy, czy ekonomicznie. Jednocześnie wymienione państwa należą także do strefy (obszaru) Schengen, w związku z czym swoboda rynku wewnętrznego jest rozszerzona o elementy PWBiS.

Finalnie, swoboda przemieszczania się jest kluczowym elementem Przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Kamieniem węgielnym PWBiS jest bowiem wolność, rozumiana właśnie jako swoboda przemieszczania się. Środkami służącymi zaś realizacji tej swobody są kwestie związane z zapewnieniem bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Tak rozumiana swoboda wraz ze środkami ją realizującymi obejmuje: brak kontroli na granicach wewnętrznych, wspólną politykę azylową, imigracyjną i kontroli granic zewnętrznych. Opiera się na solidarności między państwami członkowskimi i sprawiedliwości wobec obywateli państw trzecich. W ramach wspólnej polityki imigracyjnej należy ponadto zwrócić uwagę, iż funkcjonują już uprzywilejowane grupy obywateli państw trzecich, w tym rezydenci długoterminowi i osoby objęte ochroną międzynarodową (m.in. uchodźcy)- uprawnione częściowo do korzystania z praw obywatelskich, w tym swobodnego przepływu osób