Teoretyczne podejście do badań europejskich

Wprowadzenie

W przeciwieństwie do współczesnych teorii politologicznych, klasyczne teorie europeistyczne są mniej wrażliwe na stałą koncentrację władzy w państwie oraz na powiązania wewnątrz jego porządku politycznego. Także w przeciwieństwie do teorii stosunków międzynarodowych, które rozciągają spektrum wyjaśniania od poziomi anarchii z jednej strony, aż do poziomu hierarchii z drugiej, niestety bez uwzględnienia analizy struktur fragmentarycznych[1] zlokalizowanych pomiędzy tymi skrajnościami lub w centrum danego międzynarodowego ładu politycznego. Dychotomia pomiędzy anarchią i hierarchią dowodzi istnienia silnego heurystycznego mechanizmu stojącego do dyspozycji studiów europejskich, ponieważ precyzowała ona rozumienie różnic strukturalnych między systemem międzynarodowym a wewnętrznym systemem politycznym państwa utożsamiając hierarchię z (wewnętrznym) ładem, a anarchię z (międzynarodowym) nieładem.[2] Ale ta dychotomia wytycza również wcale nie mały obszar analityczny usytuowany pomiędzy anarchią i hierarchią, który tworzy trzeci, całkiem nowy zakres zainteresowań oraz badań podejmowanych właśnie w studiach europejskich, który można nazwać heterarchią (hierarchiczną anarchią).

Początek teoretycznych rozważań o Europie miał miejsce po drugiej wojnie światowej w Stanach Zjednoczonych. Brzmi to paradoksalnie, ale w praktyce wynikało z faktu, że Europa dopiero podnosiła się z ruin, a ponadto nastąpił silny drenaż intelektualistów, którzy albo zginęli w pożogach konfliktu, albo wyemigrowali poza kontynent.

W zalążkowym okresie wykluwania się analitycznych zrębów studiów europejskich prym wiedli badacze, którzy nie mieszkali w państwach członkowskich ówczesnych Wspólnot Europejskich[3], lub też pochodzili z nich ale wcześniej wyemigrowali. Niemiec z pochodzenia Karl Wolfgang Deutsch[4], twórca transakcjonalizmu, wywodzi się ze szkoły skupionej wokół amerykańskiego Uniwersytetu w Princeton.[5] Najbardziej uznany teoretyk z okresu wczesnych studiów europejskich E. B. Haas (1924-2003),[6] twórca szkoły neofunkcjonalistycznej, był Niemcem pochodzenia żydowskiego, który opuścił swój kraj w 1938 r. emigrując do USA gdzie związany był z Uniwersytetem Kalifornijskim w Berkeley (współpracował z naukowcami ze Stanford i tam też publikował). Z kolei Stanley Hoffmann reprezentujący szkołę intergovernmentalizmu (teorii międzyrządowości), obywatel francuski, politolog wykształcony we Francji karierę naukową zrobił jednak w USA na Uniwersytecie Harvarda, gdzie wykłada także twórca tej teorii Andrew Moravcsik. Zatem można mówić o harwardzkiej szkole intergovernmentalizmu. Wydaje się, że emigracyjne losy badaczy pomagały im w nieco inny, bardziej oryginalny sposób, z zewnątrz, czyli z określonego dystansu, spojrzeć na Europę oraz na jej przyszłość. Ponadto wczesne próby teoretyzowania na temat integracji europejskiej podejmowane były także przez amerykańskich badaczy stosunków międzynarodowych Charlesa Pentlanda, Stephena D. Krasnera, Josepha Nye, czy Roberta O. Keohane’a .

Fakt, że klasyczne próby refleksji o jednoczącej się Europie ogłaszane były poza Europą, głównie w amerykańskich szkołach naukowych, musi być brany pod uwagę we współczesnych studiach europejskich. Odnosi się wrażenie, według którego amerykańscy badacze (często europejskiego pochodzenia) patrzą na Europę jak na swoiste laboratorium, w którym zachodzą na tyle istotne przeobrażenia międzynarodowe, że warto pokusić się o teoretyczne refleksje na temat prób eksperymentów podejmowanych w tym laboratorium.

Celem podjętej analizy jest uchwycenie kierunków ewolucji podejść teoretycznych w studiach europejskich oraz ich potencjału wyjaśniania praktyki integracyjnej w kontekście permanentnie zmieniającej się Unii Europejskiej. Wysoka dynamika procesów integracyjnych w UE stawia duże wyzwania paradygmatom teoretycznym, które powinny proponować wieloaspektowe próby wyjaśniania praktyki integracyjnej i adekwatnego określania zjawisk im towarzyszącym.

Teoretyczna dynamika studiów europejskich. Analiza

Klasyczny dyskurs teoretyczny w studiach europejskich[7] toczy się pomiędzy neofunkcjonalizmem (NF) z jego ponadnarodowymi rozwiązaniami a międzyrządowością (intergovernmentalism – IG) z jej akcentem na państwa narodowe[8]. Obie wielkie teorie europeistyczne (grand theories) z jednej strony wyznaczają przestrzeń porządkowania badań pomiędzy ponadnarodowością a międzyrządowością, a z drugiej strony kreślą ramy wyjaśniania i pozycjonowania problemów będących przedmiotem podejmowanych analiz. Ten bazowy podział głównych teorii europeistycznych obejmuje więc nie tylko antagonizm pomiędzy neofunkcjonalizmem i intergovernmentalizmem, ale także, a może przede wszystkim, antagonizm pomiędzy rodziną teorii funkcjonalistycznych z jednej strony a rodziną teorii międzyrządowych z drugiej.[9]

Przestrzeń wyjaśniania nakreślona przez obie rodziny teorii europeistycznych przechodzi proces zauważalnej transformacji, która przebiega przynajmniej w trzech kierunkach. Pierwszym z nich jest ewolucja i swoisty upgrading tych paradygmatów. Drugim kierunkiem jest testowanie europeistycznych teorii specjalistycznych. Oba kierunki transformacji teorii europeistycznych, a tym samym ram wyjaśniania w studiach europejskich podyktowane są wieloma przyczynami, którymi są m.in. deficyt wyczerpujących odpowiedzi na pytania badawcze, duży stopień ogólności i często już spetryfikowane, więc mało elastyczne tradycyjne podstawy wyjaśniania, pojawiające się wciąż nowe wyzwania badawcze wynikające z permanentnego rozwoju i ewolucji procesu integracji europejskiej, w tym jego sztandarowego produktu jakim jest wciąż zmieniająca się, a zatem wymykająca się prostym wyjaśnieniom Unia Europejska.

Rodzina teorii międzyrządowych

Teoria międzyrządowości (intergovernmentalizm – IG) jest państwo-centryczna (state centric) i tym samym podkreśla rolę rządów narodowych jako głównych aktorów w procesie integracji[10], w którym instytucje ponadnarodowe odgrywają ograniczoną rolę. IG zakłada, że współpraca między państwami odbywa się poprzez negocjacje i porozumienia międzyrządowe, a decyzje podejmowane są w drodze jednomyślności. Dlatego też głównym założeniem tej teorii jest współpraca suwerennych państw oparta na negocjacjach i racjonalnym kompromisie w celu realizacji narodowych interesów. Interes narodowy z towarzyszącym jemu egoizmem jest główną motywacją działania państw na arenie międzynarodowej. Z tego wynikają z góry ustalone i relatywnie jednolite preferencje narodowe rządzące zachowaniem państw. Według ujęcia międzyrządowego, państwa narodowe powinny zachować swoją suwerenność w sposób niemal nieograniczony i są bardzo zainteresowane tym, aby zachować kontrolę nad procesami integracyjnymi. Stąd suwerenne państwa kładą nacisk na negocjacje międzyrządowe, które mają ułatwić realizację wcześniej założonych celów. Od negocjacji międzyrządowych często rozpoczynają się inicjatywy zróżnicowanej integracji. Teoria międzyrządowa jest zatem podejściem ewidentnie wywodzącym się z racjonalizmu, czy wręcz na nim zasadzającym się. Można mówić nawet o racjonalnej międzyrządowości (rational intergovernmentalism), gdyż w przypadku zaangażowania się w zróżnicowaną integrację państwa członkowskie kierują się często logiką korzyści (logic of benefits).

Przedstawiciel klasycznego intergovernmentalizmu Stanley Hoffmann uważa, że proces integracji podąża tak daleko jak państwa na to pozwolą, stąd naturalne w tym przypadku jest zogniskowanie intergovernmentalizmu na aktorach państwowych (state-actors),[11] czyli na państwach członkowskich UE. Tym samym IG przekonuje, że przebieg procesów integracji zależy od korzyści ze współpracy opartej przede wszystkim na negocjacjach międzyrządowych, które z kolei zależą od interesów gospodarczych, kompetentnej władzy i wiarygodnej realizacji zobowiązań[12] IG koncentruje się na różnych preferencjach narodowych wynikających z negocjacji, które produkują serię częściowych umów i dodatkowo wyjaśnia poszczególne wyniki negocjacji traktując je jako oddzielne epizody,

Nowszą mutacją intergovernmentalizmu jest jego liberalna odmiana (liberal intergovernmentalism – LIG) lansowana przez Andrew Moravcsika, który zaadoptował przede wszystkim założenia znanego w stosunkach międzynarodowych neoliberalnego instytucjonalizmu. Ponadto, w odróżnieniu od „starego”, bardziej realistycznego intergovernmentalizmu, liberalny intergovernmentalizm, dokonał także inkorporacji liberalnej teorii preferencji państwa. Przejął nawet pewne elementy tradycyjnie zastrzeżone dla podejścia ponadnarodowego, jak np. delegowanie kompetencji oraz międzynarodową współzależność[13].

LIG przekonuje, że przebieg procesów integracji zależy od oczekiwanych korzyści ze współpracy i ma wywołać określone, wcześniej założone konsekwencje. Dlatego kraje członkowskie zarówno angażujące się w zróżnicowaną integrację, jak i sceptyczne wobec takich form jej pogłębiania lub rozszerzania kierują się z jednej strony logiką korzyści (logic of benefits– LoB), a z drugiej strony logiką konsekwencji (logic of consequences – LoC). Liberalna międzyrządowość dostrzega, że współpraca międzynarodowa jest ekskluzywnym produktem liderów narodowych.[14] W konsekwencji jedno z założeń LIG polega na tym, że rządy państw mogą efektywnie kontrolować „przejście” pomiędzy centrum a peryferiami, decydując, które subnarodowe formacje mogą być reprezentowane w politycznym procesie jako nośniki wyraźnie legitymowanych interesów.[15] Tutaj LIG wchodzi w obszar wyjaśniania zróżnicowanej integracji w modelu centrum/peryfierie/ultraperyferie (CPU).

Liberalna międzyrządowości jest przydatna w procesach wyjaśniania nie tylko genezy integracji europejskiej, ale także genezy zróżnicowanej integracji w Unii Europejskiej oraz narodowych przyczyn zróżnicowania tkwiących w państwach członkowskich. Zresztą decyzja o przystąpieniu lub absencji państwa członkowskiego do inicjatywy zróżnicowanej najczęściej jest efektem racjonalnego wyboru (rational choice), który jest ideą zaczerpniętą przez studia europejskie z nauk politycznych i ekonomii, a konkretnie z instytucjonalizmu racjonalnego wyboru. Racjonalny wybór pomaga wyjaśniać polityczne zagadnienia poprzez przypominanie, że wszystkie działania są umyślne, ukierunkowane na konkretne cele oraz mają charakter maksymalnie użytkowy, oczywiście w określonych ramach. To wszystko pozwala wykorzystać teorię gier oraz zbudować formalne modele integracji.[16] Racjonalny wybór jest także elementem działań międzyrządowych. Tym samym mamy do czynienia z międzyrządowością racjonalnego wyboru (rational choice intergovernmentalism – RCIG), bowiem główną determinantą oporu rządów narodowych wobec niektórych pogłębionych form integracji, czy wobec instytucji ponadnarodowych jest to, że te ostatnie podejmują decyzje, które kolidują z partykularnymi preferencjami rządów narodowych. Im większe obawy, że rząd narodowy może zostać przegłosowany na poziomie ponadnarodowym, tym mniej prawdopodobna jest akceptacja integracji ponadnarodowej. Obawa taka zależy od skali zintegrowania polityki w danym obszarze. W efekcie można zauważyć, że RCIG jest triangulacją instytucjonalizmu racjonalnego wyboru oraz teorii międzyrządowej. RCIG stara się pogodzić dążenie aktorów państwowych (usytuowanych centrycznie) do zwiększenia swojej siły w środowisku integracyjnym z jednoczesnym wykorzystaniem do tego celu instytucji UE.

Kolejna krytyczna mutacja w rodzinie teorii międzyrządowych pojawiła się w drugiej dekadzie XXI wieku i bazują na odejściu od klasycznej hoffmannowskiej dychotomii obstinate lub obsolate (uporczywe lub przestarzałe).[17] Nowa międzyrządowość (new intergovernmentalism -NIG) zauważa, że ta dychotomia stopniowo staje się „przestarzała”, tym bardziej dla europeizacji międzyrządowej. W porównaniu do klasycznej teorii międzyrządowej (IG) oraz teorii liberalnej międzyrządowości (LIG), NIG wnosi o wiele więcej ładunku eksplanacyjnego w zakresie integracji postmaastrichtowskiej oraz w zakresie wyjaśniania znaczenia kryzysów dla UE.

NIG zauważa, że przebieg i charakter integracji europejskiej może fundamentalnie się zmienić, a architektura instytucjonalna może paść ofiarą autodestrukcyjnych tendencji, które są ukryte w jej wnętrzu (także w państwach członkowskich i także w inicjatywach zróżnicowanych). NIG podkreśla z jednej strony dualizm niestabilności i niepewności, a z drugiej strony kontynuowanie ekspansji integracji oraz jej preferencji w kierunku konsensualnych rozwiązań politycznych oraz deliberacji międzyrządowych. Tym samym najnowsze ujęcie w tradycji międzyrządowej kreśli swoiste ramy dla zróżnicowanej integracji, dopuszczając jej stosowanie i tłumacząc jej możliwe skutki. Takie podejście ewidentnie tłumaczy podejmowanie punktowych inicjatyw zróżnicowanej integracji, które mogą wywoływać dynamikę integracyjną lub dezintegracyjną. NIG z jednej strony akceptuje fakt, że przebieg i charakter integracji europejskiej może fundamentalnie się zmienić, a z drugiej strony dostrzega możliwość integracji bez tradycyjnych form delegowania, przez co toleruje zróżnicowaną integrację, która może pogłębiać lub(i) rozszerzać integrację bez takiego delegowania, a jednocześnie może zmieniać trajektorie integracji. LIG nie potrafi jednak dostatecznie wyjaśnić dylematu, dlaczego groźba alternatywnych koalicji i ewentualnego wykluczenia z grona państw dążących do pogłębionej integracji nie są wystarczającą zachętą dla państw wahających się do przyłączenia się do takich koalicji.

Nowa międzyrządowość proponuje połączoną analizę mikroinstytucjonalnych procesów decyzyjnych w UE z dynamiką integracji, czym różni się od liberalnej międzyrządowości (LIG), która przykładała relatywnie małą wagę do dynamiki wewątrzinstytucjonalnej.[18] NIG o wiele większy nacisk kładzie na deliberację oraz poszukiwanie konsensusu niż na delegowanie kompetencji na klasyczne instytucje ponadnarodowe jak Komisja Europejska, czy Trybunał Sprawiedliwości UE. Dotyczy to nawet obszarów, które tradycyjnie postrzegane są jako zarządzane technokratycznie. Z drugiej strony teoria dopuszcza jednak możliwość delegowania kompetencji na tzw. nowe gremia w UE (de novo bodies), jak np. Europejska Służba Działań Zewnętrznych (European External Action Service), Agencja Praw Podstawowych (Agency for Fundamental Rights), czy Europejski Mechanizm Stabilności (European Stability Mechanism). Oznacza to, że NIG dostrzega możliwość integracji bez tradycyjnych form delegowania, tym bardziej że rządy narodowe relatywnie łatwo podejmują rozwiązania kooperatywne, ale są niechętne do cedowania kolejnych kompetencji.

Państwo członkowskie UE jest definiowane w teorii NIG bardziej pod kątem prawnym, jako podmiot, który przyłączył się do międzynarodowych gremiów regionalnych lub globalnych jeszcze jako państwo narodowe, i potem wertykalnie determinowany i modelowany jest warunkami członkostwa (prawnymi, politycznymi, ekonomicznymi). Oprócz kategorii państwa członkowskiego NIG stosuje także pojęcie państwowości członkowskiej (member statehood), która jest samodzielną i na swój sposób specyficzną formą państwa posiadającą kompetencje i władzę ukonstytuowane bardziej horyzontalnie, ale także wpisującą się w zależności wynikające z członkostwa.[19]

NIG dostrzega niestabilność architektury instytucjonalnej UE używając do tego znanej już z jego liberalnej odmiany koncepcji disequilibrium i jednocześnie akceptując fakt, że przebieg i charakter integracji europejskiej może fundamentalnie się zmienić, a architektura instytucjonalna może paść ofiarą autodestrukcyjnych tendencji, które są ukryte w jej wnętrzu. Disequilibrium jest produktem z jednej strony dysfunkcjonalności na wyjściu generowanej przez poszukujące konsensusu prointegracyjne elity, a z drugiej strony dysfunkcjonalności na wejściu zawierającej sceptycyzm opinii publicznej co do korzyści płynących z integracji europejskiej i spadku zaufania do UE. Podziały między przywódcami integracyjnymi a sceptyczną opinią publiczną generują rozdźwięki, co może naruszać stabilności UE.[20] NIG podkreśla z jednej strony dualizm niestabilności i niepewności, a z drugiej strony kontynuowanie ekspansji integracji oraz jej preferencji w kierunku konsensualnych rozwiązań politycznych oraz międzyrządowych deliberacji[21] Ważne jest także to, że w erze post-Maastricht, która charakteryzuje się trwałą nierównowagą Unii Europejskiej, wystąpiły dwie istotne zmienne:

deliberacyjny zwrot (deliberative turn), który nie jest ograniczony jedynie do wspomnianej już Rady Europejskiej, ale przenika wszystkie poziomy kolektywnego podejmowania decyzji. Ważne w tym procesie są także inne instytucje zarządzania międzyrządowego jak: Eurogrupa i komitety komitologiczne oraz – co oczywiste – poszczególne formacje Rady Unii Europejskiej.[22]
procesy niestabilności i sprzeczności wewnętrznych w UE prowadzą do stanu braku równowagi (disequilibrium). Obecnie UE jest w stanie głębokiego disequilibrium. Jest to trudny stan potencjalnie niestabilnej kombinacji społeczno-ekonomicznej transformacji i politycznego rozwoju, a w szczególności rosnących wstrząsów pomiędzy rządami i ich własnymi społeczeństwami.[23] Takie konflikty wewnątrz państw członkowskich UE stają się strukturalną cechą integracji europejskiej[24] a co za tym idzie mogą dysfunkcjonalnie wpływać na jej wewnętrzną nierównowagę.

NIG dotyka problemu transparentności, hybrydowych form integracji także w obszarach polityki zagranicznej, polityki bezpieczeństwa, w zarządzaniu gospodarką (economic governance), czy w odniesieniu do nowych instytucji powołanych również w wyniku kryzysu i w obronie przed ewentualnymi nowymi kryzysami. NIG zakłada przekształcenie instytucji ponadnarodowych w inne struktury zadaniowe oraz przesunięcie aktywności UE z nowych obszarów integracyjnych na tradycyjne obszary będące w domenie UE, w tym na instytucje międzyrządowe. Takie przekształcenie oraz konwersja przynoszą określone konsekwencje i muszą wiązać się z europeizacją botom up (pierwszy przypadek), czyli z kierunku państw członkowskich na UE, ale także z deeuropeizacją (drugi przypadek). Na pytanie, kto kieruje Unią Europejską w czasie napięć i kryzysu? nowy intergovernmentalizm odpowiada, że Rada Europejska, która jest centrum sterowania najważniejszymi obszarami zarządzania kryzysowego w UE. Generalnie w czasie kryzysu ważne są instytucje, które posiadają właściwości tonujące efekty napięć wynikających z kryzysu.

Nowa międzyrządowość (NIG) podziela wcześniejszą koncentrację na państwach członkowskich wraz z ich rządami, które są motorami integracji europejskiej, dlatego wciąż jest państwo-centryczna (state centric), ale jednocześnie istotnie rozwija i rozszerza dotychczasowe spektrum eksplanacyjne klasycznej międzyrządowości (IG) i liberalnej międzyrządowości (LIG).

Rodzina teorii funkcjonalistycznych

Klasyczny funkcjonalizm w wydaniu Davida Mitrany’ego zaczął się rozwijać jeszcze podczas II wojny światowej i od początku poszukiwał wyjaśnienia motywów, jakimi kierują się państwa, podejmując decyzję o przyłączeniu się do organizacji międzynarodowych oraz dlaczego dążą one do współzależności? Główny cel myśli funkcjonalistycznej ogniskował się na znalezieniu takiego sposobu organizacji systemu międzynarodowego, który doprowadziłby do pokoju i dobrobytu. Stąd właśnie klasyczny funkcjonalizm przytacza argumentację, według której rządy państw suwerennych przyłączają się do organizacji międzynarodowych, widząc w tym sposób na dostarczenie swojemu elektoratowi takich dóbr i korzyści, których rząd nie mógłby sam dostarczyć[25]. Funkcjonalizm zakłada kolektywny zarząd nad państwami, które integrują się na obszarze funkcjonalnym, technicznym i ekonomicznym. Wywołuje to jednak określoną konsekwencję dla państwa. Funkcjonalizm zakłada bowiem, że potrzeby ludzi muszą być zaspokajane, wówczas ich lojalność kierowana jest na źródło, które przyczynia się do ich zaspokajania.

Głównym założeniem teorii funkcjonalistycznej było podjęcie współpracy przede wszystkim na obszarze gospodarki, która zawsze sprzyjała kontaktom międzynarodowym, środowisko międzynarodowe jest bowiem dla niej naturalnym polem realizacyjnym. W efekcie taka współpraca miała przynieść szybkie i wymierne korzyści (short-term benefits) społeczeństwom cechującym się dużą wewnętrzną homogenicznością i dodatkowo przyczynić się do eliminacji lub przynajmniej ograniczenia konfliktów międzynarodowych, co po II wojnie światowej miało fundamentalne znaczenie. D. Mitrany mówił wprost o potrzebach państw, a w konsekwencji także o potrzebach ludzi, które powinny być zaspokajane. Aby poszerzyć krąg beneficjentów integracji funkcjonalnej, wspominał wręcz o common index of need[26]. Funkcjonalne potrzeby są oczywistymi konsekwencjami zakresu, poziomu i charakteru działania międzynarodowych organizacji regionalnych. Zakładano więc nieuchronność społeczno-ekonomicznego gradualizmu oraz supremację dobrobytu i technologii nad władzą polityczną[27]. James Caporaso zauważył, że funkcjonaliści wierzą w możliwość definiowania pewnych niepolitycznych aspektów[28] ludzkich potrzeb. Takie potrzeby można określić jako techniczne lub zorientowane na dobrobyt. Końcowym rezultatem byłaby wspólnota, w której interes i aktywność przystają do siebie, i w której polityka jest zastępowana przez preferowane rozwiązywanie konkretnych problemów[29].

Funkcjonaliści zdecydowanie preferowali więc prymat ekonomiki nad polityką oraz dostrzegali wagę wczesnej instytucjonalizacji współpracy. Mimo sceptycyzmu Mitrany’ego zakładali samodeterminację rozwoju procesu integracyjnego i jego horyzontalne rozlewanie się na inne dziedziny (spill–over). Zapoczątkowanie głębszej współpracy ekonomicznej na gruncie pełnej zgodności stanowisk partnerów w jednej wybranej dziedzinie może bowiem powodować dalszy jej rozwój, niejako automatycznie, w innych dziedzinach, aż do najbardziej złożonych form[30]. Przekazywanie funkcji państw narodowych na rzecz ogniw ponadnarodowych w trakcie eskalacji tego procesu dokonuje się na zasadzie obiektywnej konieczności. Funkcja miała służyć odpowiedniemu działaniu i podejmowaniu odpowiednich decyzji. Funkcja zatem warunkowała zarówno instrumentarium, które będzie wykorzystywane do tych działań, jak i zachowanie się państw we wspólnych interakcjach przede wszystkim gospodarczych.

W 1958 r. teoretyk neofunkcjonalizmu Ernst B. Haas opublikował pracę pt. The Uniting of Europe: Political, Social, and Economic Forces, 1950-1957[31], w której uznał Europę Zachodnią za „żywe laboratorium” dla studiów nad kolektywną współpracą państw o parametrach wspólnoty politycznej. Jednakże już wówczas E. B. Haas zauważył, że istnieje poważny deficyt szczegółowych danych o tym, jak – i czy w ogóle – proces ten wpływa na uzyskiwanie spójności integracyjnej[32]. W odróżnieniu od D. Mitrany’ego Haas był zwolennikiem integracji regionalnej[33] przez asymetryczną koordynację działań. Z kolei organizowanie się (instytucjonalizacja życia międzynarodowego) oraz prowadzenie negocjacji uznał za elementy niezależnego rozwiązywania problemów bez użycia siły. Wczesny neofunkcjonalizm traktował transfer kompetencji narodowych na nowe centra decyzyjne jako zmienną zależną procesu integracji regionalnej.

Teoria neofunkcjonalistyczna (NF)[34] wynika z kontynuacji funkcjonalizmu, ale także z jego krytyki za to, że dokonał głębokiego i nieco mechanicznego rozdziału między integracją opartą z jednej strony na rozwiązaniu techniczno-funkcjonalnym (gospodarczym) a z drugiej na polityczno-konstytucjonalnym i w dodatku uznał, że taki rozdział może mieć trwały charakter. Politolodzy uważają jednak ów rozdział za mało prawdopodobny, integracja gospodarcza (w funkcjonalizmie uważana jako ancilla oeconomiae) może bowiem opierać się na politycznych podstawach i często w sposób bezpośredni determinuje polityczne konsekwencje. Dla neofunkcjonalistów polityka nie jest przeszkodą w integracji regionalnej, jest raczej jej esencjonalnym składnikiem.

Neofunkcjonalnie rozumieni aktorzy są zorientowani na użytkowe funkcje integracji, czyli bardziej na technokrację, zarządzanie i specjalistyczne ekspertyzy niż na interes i siłę co sprawia, że neofunkcjonalizm jest teorią europeistyczną zrywającą z tyranią teorii skoncentrowanych na państwie w przeciwieństwie do intergovernmentalizmu, który jako teoria zogniskowana na polityzację, tę tyranię wspiera. Taką konstatację potwierdza koncentracja neofunkcjonalizmu na aktorach niepaństwowych (non-state actors) a intergovernmentalizmu na aktorach państwowych (state-actors), w tym na współpracy niezależnych państw zachowujących się racjonalnie, która dyskontuje negocjacje i racjonalny kompromis w celu realizacji narodowych interesów i preferencji. Interes narodowy z towarzyszącym jemu egoizmem jest główną motywacją działania państw w zanarchizowanym środowisku międzynarodowym. Z tego wynikają z góry ustalone i relatywnie jednolite preferencje narodowe rządzące zachowaniem państw. Neofunkcjonalizm odpowiada na to mechanizmami delegowania kompetencji państw narodowych na instytucje UE i negocjacjami technokratycznymi pomiędzy instytucjami UE i państwami. Doskonale widać to na przykładzie oceny kryzysów integracyjnych. NF wyjaśnia kryzys i reformę ponadnarodową w dobie kryzysu dostrzegając w jaki sposób wielka recesja generuje nieprzewidziane problemy, które prowadzą do wznowienia makro ekonomicznej koordynacji, wzmocnienia rozwiązań wspólnotowych (unia bankowa, instytucje nadzoru bankowego, rozszerzenie roli EBC itd.).[35]

W neofunkcjonalizmie próżno szukać wyjaśnienia dwóch podstawowych konwersji w integracji, z których pierwsza dotyczy tego, jak instrumentalny interes własny państw (self-interest) bazujący na efekcie ekonomicznym zmienia się w stabilne wzorce zachowań uwzględniające istotę tożsamości i lojalności. Druga konwersja opiera się na tym, w jaki sposób, także przy zastosowaniu pierwszej konwersji, pojawia się zdolność do przesunięcia lojalności z jednego poziomu zarządzania na inny, tj. z państwa członkowskiego na poziom ponadnarodowy. Obu powyższych przesunięć nie tłumaczy wczesny neofunkcjonalizm, który przecież zakładał delegowanie kompetencji z poziomu państw na poziom międzynarodowy (w tym ponadnarodowy). Z tego względu na początku XXI wieku neofunkcjonalizm stał się źródłem neo-neofunkcjonalistycznej (NNF) aktualizacji.

NNF jest zmodyfikowanym przedłużeniem klasycznego neofunkcjonalizmu. Pojęcie neo-neofunkcjonalizmu wprowadził w 2002 r. współtwórca neofunkcjonalizmu Phillipe C. Schmitter.[36] Wydaje się, że właśnie Ph. C. Schmmitter, który wraz z Ernstem B. Haasem budował fundamenty neofunkcjonalizmu[37], jest uprawniony nie tylko do krytyki neofunkcjonalizmu, ale także do poszukiwań jego innych możliwości wyjaśniania i właściwości odnajdywania cech bardziej adekwatnych do obecnego stadium integracji w Europie, aktualizacji dotychczasowych ustaleń itd. Okazuje się, że nowy kierunek teoretyczny, jakim jest NNF stał się bardziej „czuły” na niejednorodność i zmienność UE, na jej nieustanne „stawanie się”, oraz na jej nieliniowość i ewidentną wielopoziomowość, a także wielowymiarowość. NNF zatem wykracza poza dotychczasowe i co istotne, poza generalne idee neofunkcjonalizmu. będąc raczej współczesną reinterpretacją, a może nawet reinkarnacją oryginalnego zbioru idei i założeń neofunkcjonalizmu wynikającą z jego krytyki (pozytywnej oraz negatywnej), a także z naturalnego rozwoju i ewolucji. Można też powiedzieć, że NNF jest swoistym „zmodyfikowanym przedłużeniem” klasycznego neofunkcjonalizmu, lub że jest po prostu nową wersją późnego neofunkcjonalizmu. NNF to przede wszystkim polityczna teoria integracji, która zainteresowana jest strategiami podmiotów operujących w konkretnym kontekście integracyjnym. Tym kontekstem jest także otoczenie zewnętrzne (external context) wpływające na proces międzynarodowej integracji regionalnej w o wiele większym stopniu niż się to początkowo wydawało.[38]

Philippe C. Schmitter uważa, że oprócz wyjaśniania mechanizmów integracyjnych także powinny być wyjaśniane mechanizmy dezintegracyjne. Istotne są bowiem motywy, dla których państwa nie chcą się integrować, lub które powodują, że formy zintegrowane rozpadają się. NNF uwzględnia parametryczne zmienne jak np. korzyści i koszty wynikające z integracji wewnątrz UE, które są z jednej strony rozproszone geograficznie i podmiotowo, ale także są rozproszone w czasie. Korzyści z integracji mogą stać się argumentem wspierającym ekipy rządzące w państwach członkowskich oraz regionach UE. Ale z drugiej strony, zmiany w krajowych ekipach rządzących, czy w elitach społeczno-ekonomicznych państwa członkowskiego mogą doprowadzić do blokowania a nawet odwrócenia podpisanych już umów, lub powziętych zobowiązań integracyjnych. To jest potencjalny krok ku dezintegracji, której impuls może wypływać z wnętrza państw.[39] NNF jest o wiele bardziej „wrażliwy” na ewentualny opór wypływający z poziomu narodowego (np. ze strony polityków krajowych zarówno w koalicjach rządzących jak i w partiach opozycyjnych oraz ze strony obywateli państw członkowskich).[40]

NNF zakłada, że dynamika instytucji UE może zapobiec stagnacji lub cofaniu się integracji europejskiej. Teoria wyróżnia trzy makrocykle decyzyjne (decisions cycles) w rozwoju integracji europejskiej (nie są to procedury podejmowania decyzji, ale raczej zakresy i poziomy kompetencji oraz ról odgrywanych przez różnych aktorów biorących udział w procesach integracyjnych): 1. initiation cycle, 2. priming cycle, 3. transforming cycle. Owe nawracające lub przeplatające się cykle decyzyjne są wywoływane przez endogenne sprzeczności i (lub) egzogenne napięcia, które zmuszają władze krajowe i regionalne do rewizji ich strategii, a kolektywnie oddziałują poprzez determinowanie władz nowych wspólnych instytucji do rozszerzania kompetencji lub do ich zmniejszania. Podstawowa struktura NNF nie zawiera jednego kontinuum lub nawet wielu procesów ciągłych ani nie warunkuje żadnych założeń dotyczących automatycznego, skumulowanego i nieodwracalnego postępu w kierunku jednolitego z góry założonego celu. Kolejne cykle indukowane procedurami podejmowania decyzji mogą obejmować kompleksowe ruchy „w dół” (downward) i „w górę” (upward) równolegle w różnych obszarach problemowych (np. politykach sektorowych). Wówczas mogą być przyjmowane różne strategie krajowe i regionalne oraz możliwe są (a nawet prawdopodobne) różne rezultaty końcowe. Jednak, kiedy proces integracji europejskiej nie reaguje na kryzysy, ulega im, wtedy pojawia się duże ryzyko dezintegracji. Jeżeli jednak mechanizmy integracyjne reagują poprzez umocnienie poprzednich strategii, wówczas osiąga on stabilny stan własnej hermetyzacji. Stąd też w każdym cyklu decyzyjnym aktorzy są determinowani do ponownego rozważenia swoich strategii udziału w integracji. Z tego wynika jeden z głównych obszarów zainteresowań NNF, jakim są czynniki wpływające na ponowne rozważenie strategii udziału aktorów w integracji, oraz determinanty i scenariusze takich zmian.

Wraz z ewolucją neofunkcjonalizmu mutował także jego efekt/mechanizm spill-over. W sytuacji, gdy mamy do czynienia z koncesją kompetencji państw członkowskich na instytucje lub organizacje regionalne połączoną ze wzrostem ich autonomii decyzyjnej lub zdolności, ale bez wprowadzania ich w nowe zakresy integracyjne, wówczas mamy do czynienia z efektem build up[41] NNF dopuszcza ewentualność dezintegracji, próbując przy tym wyjaśnić przyczyny i skutki kryzysów integracyjnych oraz wyjaśnia specyfikę procesów integracyjnych także podczas ich kryzysów lub cofania się (spill-back). NNF wyjaśnia kryzys przez pryzmat mechanizmu spill-back, dedykowanego do takich sytuacji, w których integracja cofa się i kurczy, a w zamian (lub w rezultacie tego) nie pojawia się żaden ekwiwalent prointegracyjny lub odpornościowy. Spill-back może być zatem uznany jako swoista odmiana typologizacyjna anti-spill-over.

Neofunkcjonalistyczny efekt spill-back[42] może mutować w kierunku redukcji lub ograniczenia integracji (retrench), aby podnieść poziom wspólnych ustaleń i deliberacji, ale z możliwym wycofaniem instytucji z niektórych obszarów działania.[43] Gdy pojawia się reakcja na kryzys polegająca jedynie na marginalnych modyfikacjach w obszarach dotkniętych marazmem, wówczas Schmitter proponuje nam wyjaśnienie takiego zjawiska poprzez zastosowanie koncepcji hermetyzacji (encapsulate).

NNF zakłada możliwość dryfowania lub proliferacji integracji na gremia międzyrządowe (spill-around). Tym samym, zakłada wyjaśnianie strategii dezintegracyjnych. Spill-around jako dryfowanie integracji, czy też jej stagnacja wydaje się pośrednim mechanizmem pomiędzy spill-over a spill-back. Ernst Haas zastosował termin „dryfowanie systemu” (system drift), który odnosił przede wszystkim do tego typu kontaktów międzynarodowych, w których cele poszczególnych aktorów są mało do siebie pasujące.[44] Ph. Schmitter rozwija ten mechanizm określając go terminem „muddle-about„. Mechanizm ten pojawia się z reguły w sytuacji gdy podmioty krajowe (także regionalne) starają się rozszerzać debatę na wiele nowych zagadnień, ale nie przekłada się to na dokonywanie zmian w instytucjach wspólnotowych, co raczej petryfikuje dotychczasowy stan integracji.[45]

W rodzinie teorii funkcjonalistycznych ostatnim odgałęzieniem jest postfunkcjonalizm (PF), który podważa tradycyjne funkcjonalistyczne i neofunkcjonalistyczne spojrzenie na integrację. Podczas gdy funkcjonalizm sugeruje, że integracja będzie się pogłębiać w miarę upływu czasu oraz w miarę jak instytucje ponadnarodowe będą przejmować więcej funkcji, postfunkcjonalizm argumentuje, że poparcie społeczne dla integracji może spadać w miarę postępu integracji.[46]

Postfunkcjonalizm postrzega integrację europejską jako proces konfliktowy wynikający z niezgodnych systemów przekonań. Jest to forma restrukturyzacji jurysdykcji, która podobnie jak rozwój państwa narodowego spowodowała głęboki podział kulturowy. Stąd zakres możliwych rezultatów postfunkcjonalizmu obejmuje nie tylko status quo lub jego przerywaną (okazjonalną) reformę, ale także dezintegrację. Dlatego postfunkcjonalizm sugeruje koncepcję wielokrotnej równowagi integracji europejskiej, w której trudno jest przewidzieć przyszły kierunek Unii na podstawie podstawowych warunków gospodarczych i politycznych.

Postfunkcjonalizm proponuje ramy wyjaśniania wyznaczone z jednej strony przez dobrowolną zgodę (permisive consensus), a z drugiej strony przez ograniczający brak zgody (constraining dissensus). W fazach, w których integracja europejska jest napędzana i się rozszerza bazując na dobrowolnej zgodzie wzmacnia się technokracja, a delegowanie kompetencji na instytucje UE chroni ją przed nadmierną polityzacją i wspiera unifikowanie. Wówczas zróżnicowana integracja jest formą mobilizacji pogłębiającej integrację jednolitą. Z kolei w czasie kryzysu proces ten napotyka na ograniczający poprzedni (idealistyczny) zapał brak zgody (constraining dissensus[47]), wówczas integracja europejska przechodzi proces silniejszej polityzacji (do głosu dochodzą ,,stolice” i narodowe interesy). To może utrudniać mechanizmy decyzyjne i maksymalizować zróżnicowanie.

Postfunkcjonalizm kwestionuje założenia o ciągłym pogłębianiu integracji i podkreśla potencjalny wpływ zmiany postaw społecznych, które mogą prowadzić do zahamowania procesów integracyjnych, a nawet do ich cofania się.[48] Postfunkcjonalizm koncentrując się na roli opinii publicznej w procesach integracyjnych, podkreśla wpływ polityki wewnętrznej na kształtowanie się procesu integracji i argumentuje, że w miarę pogłębiania integracji wiele kwestii staje się bardziej upolitycznionymi, a poparcie społeczne dla takiej integracji może osłabnąć. Postfunkcjonalizm zakłada, że w miarę postępu integracji obywatele mogą cofnąć swoją lojalność wobec państwa narodowego wspierającego procesy integracyjne, a kwestie polityczne mogą stać się bardziej kontrowersyjne na poziomie krajowym. Taka zmiana lojalności może przekładać się na poziom europejski w postaci niechęci takiego państwa członkowskiego do wspierania i przystępowania do inicjatyw zróżnicowanych.

Jednakże postfunkcjonalizm wiąże się z ideą, według której w miarę postępu integracji podejmowanie decyzji może stać się bardziej zdecentralizowane, przywracając uprawnienia rządom krajowym, tym samym jest on perspektywą teoretyczną, która podważa założenia o ciągłym pogłębianiu integracji i podkreśla potencjalne ograniczenia oraz zmieniającą się dynamikę poparcia społecznego dla integracji, akcentując w zamian potencjał w potwierdzaniu tożsamości narodowej.

Włączenie przez postfunkcjonalizm postaw społecznych oraz opinii publicznej do wyjaśniania procesów integracji europejskiej tworzy nowy wymiar społeczny tej integracji. Wymiar ten znalazł się w polu eksplanacyjnego zainteresowania socjofunkcjonalizmu (SF), który jest ambitną próbą zmiany kierunku neofunkcjonalistycznej i postfunkcjonalistycznej narracji. W połowie drugiej dekady XXI wieku pojawiła się dyskusja na temat społecznych komponentów neofunkcjonalizmu i postfunkcjonalizmu[49], które bazowały na socjalizacji, w szczególności w ramach powstających rozwiązań (systemów) ponadnarodowych. Socjalizacja w odniesieniu do instytucji UE byłaby jedną z odmian europeizacji ad personam.[50] Partycypacja urzędników w nowych ponadnarodowych systemach sprawia, że rozwijają oni nowe perspektywy i nowe definicje tej sytuacji. Urzędnicy w instytucjach UE są wręcz wystawieni na ducha współpracy i wzajemne zrozumienie, co neofunkcjonaliści określali mianem esprit de corps.[51] Tym samym socjofunkcjonalizm należy uznać za kolejne paradygmatyczne rozwinięcie tradycji intelektualne w rodzinie teorii funkcjonalistycznych.

Specjalistyczne perspektywy teoretyczne w studiach europejskich

Wszystkie teorie znajdujące się w obu zaproponowanych rodzinach (międzyrządowej i funkcjonalistycznej), wokół których wydaje się obecnie toczyć główny dyskurs europeistyczny, można określić jako generalne (grand theories), bez względu na to jaki był lub jest ich wpływ na prowadzone badania.[52] Generalne są one dlatego, że starają się kompleksowo wyjaśniać podstawowe zagadnienia integracji europejskiej, choć czynią to z różnym skutkiem i natężeniem zależnym także od złożoności badanej problematyki. Ponadto już teraz można je określić również jako klasyczne dla studiów europejskich, gdyż to one zapoczątkowały procesy wyjaśniania i tłumaczenia w tym obszarze.[53]

Użytkowość teorii generalnych nie zawsze jest zadowalająca, w szczególności, gdy chcemy wyjaśnić jeden specyficzny element w procesie integracyjnym. Wówczas teorie generalne są instrumentami nieadekwatnymi do naszych potrzeb, zbyt szerokimi, nie dostrzegającymi niuansów. W tej sytuacji wydaje się, że nadszedł czas na postawienie kolejnego kroku w teoretycznych poszukiwaniach czynionych przez badaczy w studiach europejskich. Otóż coraz bardziej odczuwalna jest potrzeba poszukiwania nie tyle nowych teorii generalnych, ale przede wszystkim specjalistycznych podejść teoretycznych, wręcz segmentowych, które pomogą wyjaśniać pojedyncze procesy, działania lub systemy identyfikowane w ramach UE. Oczywiście teorie specjalistyczne mogą czerpać rozwiązania z teorii generalnych, które są swojego rodzaju pre-teoriami dla teorii specjalistycznych. Zatem pre-teorie wytyczają szlaki, podsuwają odpowiedzi, nieraz tylko podpowiadają, stanowiąc fundament dla dalszych poszukiwań. Z tego względu coraz bardziej potrzebujemy teoretycznych podejść specjalistycznych (segmentowych), takich jak supranacjonalizm, czy dyferencjalizm.

Supranacjonalizm

Supranacjonalizm jako teoria ponadnarodowości jest jedną z tzw. starych specjalistycznych teorii europeistycznych powiązanych z wielopoziomowym zarządzaniem (multi-level governance – MLG)[54], w którym jednym z poziomów (obok poziomu regionalnego i narodowego) jest poziom ponadnarodowy. Poziom ten jest nieterytorialny (niefizyczny), ale generuje konkretne (fizyczne) decyzje i rezultaty. Dlatego też ponadnarodowość jako przestrzeń zdeterytorializowana oraz przestrzeń zarządzania wymaga odpowiedniego paradygmatu wyjaśniania.

Przestrzeń, w której zachodzą relacje pomiędzy aktorami usytuowanymi na poziomie ponad państwami (supra-state) de facto wynika z samej definicji ponadnarodowości, gdyż jest to przestrzeń z reguły także ponadpaństwowa. W wertykalnym układzie stosunków międzynarodowych jest to przestrzeń występująca ponad poziomem relacji międzyrządowych (międzypaństwowych) oraz ponad państwem narodowym. Wpływ instytucji ponadnarodowych nie może być wyjaśniony wyłącznie w odniesieniu do preferencji państw członkowskich[55], ale także w odniesieniu do preferencji tych instytucji oraz ich „przestrzennego” usytuowania ponad państwami. Przestrzeń ponadnarodowa może być rozpatrywana przy zastosowaniu koncepcji przestrzeni fragmentarycznej (fragmented space) oraz przestrzeni wielowarstwowej (multi-layered space)[56]. Przestrzeń fragmentaryczna składa się z kilku równoległych elementów tworzących horyzontalną całość (por. koncepcję kręgów koncentrycznych). Z kolei przestrzeń wielowarstwowa składa się z kilku wertykalnych poziomów tworzących hierarchiczną strukturę zarządzania. Obie przestrzenie mają charakter zróżnicowany. Przestrzeń ponadnarodowa powstaje w wyniku pierwotnego delegowania kompetencji państw członkowskich na instytucje EU, a ponadto umacnia się poprzez wtórne delegowanie kompetencji odbywające się pomiędzy instytucjami ponadnarodowymi bez udziału państw. Ten drugi przypadek delegowania prowadzi do pomijania państw członkowskich (state by-passing).

Teoria ponadnarodowości wyjaśnia zarówno zjawisko funkcjonowania i przebiegu relacji ponadnarodowych, ale także proces i warunki ich powstawania. J.H.H. Weiler precyzyjnie zauważył, że „na poziomie społecznym i jednostkowym – nie państwowym – supranacjonalizm uosabia pewien ideał, który częściowo odbiera ważność państwowym aspektom narodowości (stanowiącej najpotężniejszy chyba wyraz tożsamości grupowej) jako podstawowemu punktowi odniesienia w transnarodowych relacjach międzyludzkich. To są wartości, na których opiera się zakaz dyskryminacji w związku z narodowością, a także swobodny przepływ osób itp.”[57]

Christian Joerges wyróżnia dwa typy ponadnarodowości: ortodoksyjną (ortodoxe Supranationalismus) oraz deliberatywną (deliberativer Supranationalismus). Pierwszy typ wykorzystujący siłę lepszych argumentów cechuje się hierarchiczną koncepcją supremacji, która w szczególności widoczna jest na przykładzie prawa wspólnotowego. Odmiana ortodoksyjna jest mało podatna na wypracowanie modus vivendi, raczej stara się go narzucić. Drugi typ ponadnarodowości deliberatywnej oparty jest o porozumienie i współpracę i od nich pozostaje zależny. Skoro kompetencje do działania UE i jej zasoby usytuowane są na różnych, relatywnie autonomicznych płaszczyznach (regionalnej, narodowej, ponadnarodowej), to uporanie się z funkcjonalnie złożonymi problemami jest coraz bardziej zależne od porozumienia i współpracy pomiędzy aktorami (także transnarodowymi) występującymi na tych poziomach. Należy zatem w toku negocjacji wypracować takie reguły i zasady, które składając się na porozumienie pozwolą rozwiązać problemy.[58] Deliberatywna ponadnarodowość jest więc syntezą międzyrządowego działania i ponadnarodowo podejmowanych decyzji. J. H. H. Weiler określa taką ponadnarodowość infranarodowością (infranationalism).[59]

Istotnym segmentem w teorii ponadnarodowości jest ponadnarodowe zarządzanie (supranational governance). A. Stone Sweet i W. Sandholtz uważają, że supranational governance pojawia się w momencie, gdy Unia Europejska dysponuje już własną jurysdykcją, a przepisy wspólnotowe obowiązują w sposób kategoryczny na całym terytorium wspólnotowym[60]. W modelu supranational governance państwa członkowskie nie mają pełnej kontroli nad zarządzaniem, a instytucje ponadnarodowe, jako podmioty tego zarządzania, wykazują znaczną niezależność, która przekłada się na rezultaty instytucjonalne oraz polityczne. O ile zróżnicowana integracja może być źródłem rozwiązań ponadnarodowych, to już ich zrealizowanie i osiągnięcie ponadnarodowego efektu zamienia go w integrację jednolitą (efekt uwspólnotowienia), gdyż ponadnarodowość jest optymalnym przykładem zarządzania jednolitego (uniform governance). Ponadnarodowość często oznacza ustanowienie i egzekwowanie jednolitych standardów i przepisów we wszystkich państwach członkowskich. Promuje to równe warunki działania na rynku wewnętrznym i gwarantuje, że wspólne zasady będą miały zastosowanie dla wszystkich uczestników.

Istotną cechą instytucji ponadnarodowych jest ich aktywność nadzorcza (kontrolna i monitoringowa) nad państwami. Tego typu aktywność wynika z dobrowolnej zgody państw, które powołując instytucje, jednocześnie chcą, aby one dbały i pilnowały realizacji zobowiązań podjętych przez państwa oraz gwarantowały ich wiarygodność. Instytucje ponadnarodowe są więc nie tylko agentem państw jako mocodawców, ale także są wobec nich supervisorem.[61] Jak z tego wynika, instytucje ponadnarodowe mają swoistą władzę nad państwami, nawet wspieraną ustalonymi sankcjami w przypadku naruszenia wspólnych reguł i przyjętych norm, których instytucje ponadnarodowe są strażnikiem. Dzięki funkcjom nadzorczym (monitoringowym, kontrolnym) uwydatnia się i wyraźniej eksponuje ponadnarodowy charakter takich instytucji centralnych. Ponadto nadzór (supervision) wzmacnia „czytelność” stosunków opartych na władzy w ramach danej organizacji (systemu), jest odpowiedzią na brak równowagi, ale z drugiej strony może powodować napięcia pomiędzy poziomami w hierarchii władzy systemu. Nadzór powoduje więc zachwianie równowagi, która u swoich źródeł opiera się na regułach i zasadach danej organizacji[62].

Dyferencjalizm

Dyferencjalizm jako teoria zróżnicowanej integracji (differentiated intagration – DI) w punkcie incepcyjnym uznaje wystąpienie sytuacji, w której nie wszyscy członkowie UE chcą lub są w stanie poczynić postępy w tym samym tempie, sposobie implementacji wymogów lub w tych samych obszarach polityki. DI pozwala na elastyczność procesu integracji, uwzględniając różnorodne potrzeby i preferencje państw członkowskich. DI asymetrycznie nakłada się (asymmetrical overlapping) na integrację jednolitą (uniform integration), gdyż państwa członkowskie uczestniczą w inicjatywach integracyjnych w różnym stopniu i w różnych obszarach polityki, co prowadzi do złożonego i asymetrycznego wzorca integracji. Asymetryczne nakładanie się oznacza, że nie wszystkie państwa członkowskie UE uczestniczą (dobrowolnie lub przymusowo) w sposób jednolity lub równy we wszystkich obszarach polityki. Dlatego też pojawiają się nakładające się inicjatywy (overlapping initiatives), które występują, gdy różne grupy państw członkowskich angażują się w inicjatywy integracyjne, które mogą nie obejmować całej Unii. Prowadzi to do sytuacji, w której jednocześnie istnieje wiele projektów integracyjnych, tworząc złożoną sieć współpracy, które mogą nakładać się (np. terytorialnie) na siebie poprzez fakt, że niektóre państwa będą należeć do kilku takich inicjatyw (assymetrical multi-participation), ale do innych nie przystępują. Występowanie zróżnicowanej integracji w postaci asymetrycznego nakładania tworzy złożoną strukturę zarządzania w UE. Podejmowanie decyzji obejmuje koordynację między uczestniczącymi państwami, co może prowadzić do różnych zestawów zasad i obowiązków dla różnych grup państw. Chociaż zróżnicowana integracja zapewnia elastyczność, stwarza również wyzwania związane ze spójnością w UE. Asymetryczne wzorce partycypacji mogą rodzić pytania o długoterminową jedność i efektywność projektu integracyjnego.

Dyferencjalizm rozumie zróżnicowaną integrację jako niezależność od ścieżki (path), co oznacza uznanie, że wybory dokonane w przeszłości mają trwały wpływ na trajektorię integracji, a nie zawsze tak jest. Kontekst historyczny, struktury instytucjonalne i reakcje na kryzysy przyczyniają się do podejmowania zróżnicowanej integracji w UE. Zróżnicowana integracja zasadniczo polega na zapewnieniu państwom członkowskim elastyczności, umożliwiając im fakultatywne dostosowanie poziomu integracji w oparciu o ich specyficzne potrzeby, możliwości i preferencje. Chociaż tego typu zróżnicowanie może ułatwiać bardziej przystosowawczą i włączającą integrację, rodzi ono również pytania o potencjał tworzenia podziałów w UE i potrzebę utrzymania ogólnej spójności i jednolitości (uniformity). Dyferencjalizm jest czymś w rodzaju współczesnej koncepcji, odzwierciedlającej ewoluujący charakter integracji wewnątrz UE. Zatem dynamikę tej integracji możemy analizować przez pryzmat rodzaju, charakteru i skutków zróżnicowanej integracji.

W teorii dyferencjalizmu zróżnicowanie jest immanentną cechą procesu integracji europejskiej, jest także dowodem na to, że UE wciąż poszukuje równowagi pomiędzy aspiracjami międzyrządowymi a aspiracjami ponadnarodowymi oraz pomiędzy tzw. nowymi i starymi krajami członkowskimi. DI z jednej strony wręcz tłumaczy to nieustanne poszukiwanie wspomnianej równowagi, ale z drugiej strony także jest namacalnym dowodem na dynamikę Unii Europejskiej, jaj ciągłą ewolucję i permanentną przemianę. Zróżnicowana integracja jest odpowiedzią na sytuację, że jeden rozmiar (UE) nie musi pasować (odpowiadać) wszystkim (państwom członkowskim), czyli mechanizm zwany one-size-fits-all może być trudny do osiągniecia w UE, a wówczas DI może pomóc elastycznie dopasować się do systemu politycznego UE. Integracja europejska może być rozumiana jako swoiste continuum procesu rozciągającego się od słabej współpracy i wręcz symbolicznej integracji, aż po silną integrację zakończoną finalite politique (np. federacja). Wszystko to co zachodzi pomiędzy tymi skrajnościami będzie w mniejszym lub większym stopniu swoistym typem zróżnicowanej integracji. Tym samym proces integracji europejskiej jest skalą pomiędzy wspomnianymi skrajnościami, ale ta skala posiada interwały w postaci zróżnicowanej integracji.

Dyferencjalizm postrzega zróżnicowaną integrację w Unii Europejskiej (UE) jako moment krytyczny (critical junctures), w którym istotne decyzje lub wydarzenia prowadzą do trwałych i znaczących zmian w trajektorii procesu integracji europejskiej. Koncepcja momentów krytycznych jest często używana w instytucjonalizmie historycznym do opisania momentów kształtujących kierunek instytucji i polityk.

Dyferencjalizm jako teoria zróżnicowanej integracji jest jednocześnie jej ideologiczną podstawą, bowiem uznaje a priori, że państwa członkowskie UE są zróżnicowane pod względem pochodzenia historycznego, struktur politycznych, warunków ekonomicznych i opinii publicznej, ale zróżnicowana w swojej jedności jest także UE. Dyferencjalizm tłumaczy binarną ontologię zróżnicowanej integracji (z jej potencjałem prointegracyjnym i dezintegracyjnym) bazując na rozbieżnościach wyjaśnia elastyczność i pragmatyzm w procesie integracji, uznając, że uniwersalne podejście może nie być odpowiednie dla wszystkich państw członkowskich.

Wnioski

Swoistym paradoksem jest, że u genezy procesu integracji europejskiej leżały uzgodnienia międzyrządowe, czyli decyzje podjęte pomiędzy suwerennymi państwami, ale rozwój integracji w ramach Wspólnot Europejskich napędzany był przez długi czas propozycjami funkcjonalistycznymi i neofunkcjonalistycznymi z licznymi rozwiązaniami ponadnarodowymi. Zatem Unia Europejska i szerzej integracja europejska jako proces są nie tylko wyjaśnianie za pomocą paradygmatów teoretycznych, ale również przez te paradygmaty są inspirowane.

Podejścia teoretyczne wyjaśniające procesy i zjawiska europeistyczne są więc istotnym elementem autonomizacji studiów europejskich jako dyscypliny wiedzy. Teorie europeistyczne są zetem próbą reakcji na realistyczne teorie stosunków międzynarodowych tłumaczące zanarchizowany system międzynarodowy nacechowany konfliktami, nacjonalizmami, egoizmami itd.

Analiza ewolucji klasycznych teorii europeistycznych (grand theories) pozwala na konstatację, że zawarte w nich propozycje wyjaśniania i ich późniejsze wersje tworzą osobne rodziny. Pierwszą tworzą podejścia ponadnarodowe z neofunkcjonalizmem (w ujęciu klasycznym E. B. Haasa, Ph. C. Schmittera i ich uczniów) oraz z jego późniejszymi krytycznymi ujęciami neo-neofunkcjonalistycznym, postfunkcjonalistycznym i socjofunkcjonalistycznym. Druga rodzina składa się z podejść międzyrządowych, czyli z państwocentrycznego intergovernmentalizmu, a także z jego ujęcia liberalnego A. Moravcsika oraz z wersji neo U. Puetera i Ch. Bickertona. Zresztą właśnie dynamika wyjaśniania i reagowania na potrzeby badawcze oraz wyzwania procesu integracji europejskiej różni te teorie nawet w ramach jednej rodziny. Przykładowo nowa międzyrządowość jest bardziej dynamiczna pod względem eksplanacyjnym niż liberalna międzyrządowość. Tym samym propozycje wyjaśniania nowej międzyrządowości są bardzie proaktywne, a międzyrządowości i jej liberalnej odmiany bardzie reaktywne. Ta dychotomia „rodzin teorii” europeistycznych wydaje się być wciąż fundamentalna na początku XXI wieku, a dynamika ich rozwoju odbywa się de facto wewnątrz ich własnej przestrzeni wyjaśniania. Wydaje się, że dopiero wyjście poza dotychczas nakreśloną przez ,,rodziny teorii” przestrzeń wyjaśniania będzie przełomem teoretycznym w studiach europejskich i otworzy dla nich nowe perspektywy.

Takim przełomem pomagającym wyjść poza ramy obu rodzin teoretycznych mogą być teorie specjalistyczne w studiach europejskich. Jak już ustalono żadna pojedyncza teoria generalna nie jest w stanie wyjaśnić wszystkich niuansów badanego zagadnienia. Nie wystarczy już także upgrading klasycznych teorii, czyli tworzenie ich nowych, czy zaktualizowanych wersji (np. neo-neofunkcjonalizm lub nowa międzyrządowość). Z reguły dla pełniejszego oglądu badanego przypadku teorie należy albo łączyć (triangulacja paradygmatów), lub też korzystać z bardziej precyzyjnych teorii specjalistycznych (segmentowych). Zaproponowana analiza objęła tylko klasyczne teorie generalne o proweniencji europeistycznej oraz dwie specjalistyczne szkoły intelektualne (supranacjonalizm i dyferencjalizm). Dzięki specjalistycznym paradygmatom teoretycznym została na nowo uwolniona dynamika klasycznych podejść teoretycznych ogniskująca się dotąd w ,,zaklętym kręgu” dwóch rodzin klasycznych teorii generalnych (funkcjonalistycznej i międzyrządowej).

Uchwycone w opracowaniu kierunki ewolucji dyskursu teoretycznego w studiach europejskich ujawniają duży potencjał szkół myślowych służących do wyjaśniania praktyki integracyjnej oraz równie silny potencjał postulatywny dla badaczy, którzy muszą się mierzyć ze stale zmieniająca się Unią Europejską i wysoką dynamiką procesów integracyjnych. Unia Europejska stawia wyzwania badaczom, prowokuje do dyskusji oraz do tłumaczenia logiki integracyjnej, dlatego europeistyczne tradycje intelektualne poszukujące adekwatnego i zoptymalizowanego określania i eksplanacji zjawisk towarzyszących procesowi integracji zasługują na szczególną uwagę, a przede wszystkim na krytyczne próby ich naukowej implementacji.

Bibliografia

Abka S., Ünalp Çepel Z., Politicization of EU’s Migration Policy: A Postfunctionalist Analysis, Dokuz Eylul University 2023.

Bale T., European Politics. A Comparative Introduction, London 2005.

Berghe van der P. L., Dialectic and Functionalism: Toward a Theoretical Synthesis , „American Sociological Review” 1963, No. 26.

Beyers J., Where does supranationalism come from? Ideas floating through the working groups of the Council of the European Union, ,,European Integration Online Papers (EIoP)” 1998, Vol. 2, No. 9.

Bickerton Ch. J,, Hodson D., Puetter U.. (ed), The New Intergovernmentalism. States and Supranational Actors in the Post-Maastricht Era, Oxford University Press 2015.

Borkowski P., Polityczne teorie integracji międzynarodowej, Warszawa 2007.

Camps M., Britain and the European Comunity, 1955-1963, Princeton 1964.

Caporaso J., Functionalism and Regional Integration: A Logical and Empirical Assessment, Beverly Hills 1972,

Christiansen T., Jørgensen K. E., Wiener A. (eds.), The Social Construction of

Europe, London 2001.

Chryssoschoou D. N, Theorizing European Integration, Routledge 2009.

Cooper A. F., Christopher W. Hughes and Philippe De Lombaerde (eds), Regionalisation and Global Governance. The Taming of Globalisation (Abingdon and New York: Routledge, 2008.

Cram L., Integration theory and the study of the European policy process: Towards a synthesis of approaches, [w:] J. Richardson (ed.), European Union: Power and Policy Making, London 2001.

Czaputowicz J., Perspektywy teoretyczne w studiach europejskich, [w:] K.A. Wojtaszczyk, W.Jakubowski, Studia europejskie. Zagadnienia metodologiczne, Warszawa 2010.

Czaputowicz J. (red.), Zastosowanie konstruktywizmu w studiach europejskich,

Warszawa (2016.

Deutsch K. W., The Nerves of Government: Models of Political Communication and Control, London 1963.

Deutsch K. W., Political Community and the North Atlantic Area: International

Organization in the Light of Historical Experience, Princeton 1957.

Deutsch K. W., Political Community at the International Level: Problems of

Definition and Measurement, New York 1954.

Egan M., Nugent N., Paterson W.E., Research Agendas in EU Studies. Stalking the Elephant, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2010.

Eilstrup-Sangiovanni M., Debates on European Integration. A Reader, Palgrave MacMillan, 2006.

Eriksen E. O., Fossum J. E., The European Union and Post-national Integration, „ARENA Working Paper” 1999, No. WP 99/9.

Etzioni A, The Epigenesis of Political Unification, New York !964.

Gehring T. Integrating Integration Theory. Neofunctionalism and International Regimes, European University Institute, Florence (995.

Haas E. B., Beyond the Nation-State. Functionalism and International Organization, Stanford 1964.

Haas E. B., The Obsolescence of Regional Integration Theory, Berkeley University of California, Institute of International Studies, Research Series 1975, No. 25.

Haas E. B., The Uniting of Europe: Political, Social and Economic Forces 1950- 1957, Stanford 1958.

Hass E. B., Schmitter Ph. C., Regional Integration: Theory and Research, ,,International Organization” (special issue) 1970, No. 24(4).

Hodson D., Puetter U., The European Union in disequilibrium: new intergovernmentalism, postfunctionalism and integration theory in the post-Maastricht period, ,,Journal of European Public Policy” 2019, Vol. 26, Issue 8.

Hoffmann S., Obstinate or Obsolate? The Fate of the Nation-State and the Case of Western Europe, ,,Daedalus. Journal of the American Academy of Arts and Science” 1966, Vol. 95, No. 3.

Hooghe L., Marks G., A postfunctionalist theory of European integration: from permissive consensus to constraining dissensus, ,,British Journal of Political Science” 2009, Vol. 39, issue 1.

Hooghe L., Marks G., Grand theories of European integration in the twenty-first century, ,,Journal of European Public Policy” 2019, Vol. 26, No. 8.

Jedlecka W., Legitymizacja prawa Unii Europejskiej, Legitymizacja demokratyczna czy cywilizacyjna, Łódź 2014.

Joerges Ch., Good Governance im Europäischen Binnenmarkt: über die Spannungen zwischen rechtswissenschaftlichen Integrationskonzepten und deren Aufhebung, EUI Working Papers, RSC No. 2001/29, San Domenico, Badia Fiesolana 2001.

Joerges Ch., Zur Legitimität der Europäisierung des Privatrechts. Überlegungen zu einem

Recht-Fertigungs-Recht für das Mehrebenensystem der EU, EUI Working Papers, No.

2003/2, San Domenico, Badia Fiesolana 2003.

Jones E., Kelemen R. D., Meunier S, Falling forward? The euro crisis and the incomplete nature of European integration, ,,Comparative Political Studies”, 2016, Vol. 49, Issue 7.

Kassim H., Menon A., The Principal-Agent Approach and the stdy of the European Union; promises unfulfilled?, ,,Journal of European Public Policy”, 2003, Vol. 10, Issue 1.

Lenschow A., A Greening the EC Regional and Cohesion Funds. Explaining variation across similar policy areas, EUI Working Papers, RSC 1997, nr 97/13.

Leuffen D. Rittberger B. , Schimmelfennig F., Postfunctionalism, [w:] D. Leufen, B. Rittberger, F. Schimmelfennig (ed.), Integration and Differentation in the European Union. Theory and Policies, Palgrave Macmillan 2022.

Lindberg L. N., The Political Dynamics of European Economic Integration, Stanford 1963.

Lindberg L. N., Scheingold S. A., Europe’s would be Polity: Patterns of Change in the European Community, Englewood Cliffs, Prentice-Hall 1970.

Macmillan C., The Application of Neo(neo)functionalist Theory to Justice and Home Affairs,

„Marmara Journal of European Studies” 2008, Vol. 16. No. 1-2.

March J.G., Simon H.A., Theories of Bureaucracy [w:] J.M. Schafritz, J.S. Ott,, Classics of Organization Theory, eds. New York 1987.

Marks G, Hooghe L., Blank K., European Integration from the 1980s: State-Centric v. Multi-

Level Governance, „Journal of Common Market Studies”, 1996, Vol. 34.

Mitrany D., A Working Peace System. An Argument for the Functional Development of

International Organization, Michigan 1946.

Mitrany D. Pan-Europa – A Hope or a Danger?, „The Political Quartely”,1930, Vol. 4, Issue 1.

Mitrany D., The Functional Approach to World Organisation, „International Affairs” 1948, nr 24 (3).

Mitrany D., The Progress of International Government, London 1932.

Moravcsik A., Preferences and Power in the European Community: A Liberal Intergovernmentalist Approach, „Journal of Common Market Studies” 1993, Vol. 31 (4).

Neyer J.. Discourse and Order in the EU, A Deliberative Approach to Multi-Level

Governance, „Journal of Common Market Studies”, 2003, No. 41.

Pentland Ch., Functionalism and Theories of International Political Integration, [w:] Functionalism: Theory and Practice in International Relations, A.J.R. Groom, P, Taylor (red.), London 1975.

Piattoni S., The Theory of Muli-level Governance: Conceptual, empirical, and normative challenges, Oxford University Press 2010.

Pinder J., Britain and the Common Market, London 1961.

Puetter U., Europe’e deliberative intergovernmentalism – the role of the Council and European

Council in EU economic governance, ,,Journal of European Public Policy” 2012, Vol.

19, Issue 2.

Puetter U., The European Council and the Council. New Intergovernmentalism and

Institutional Change, Oxford 2014.

Riggs F.W., Glocalization, Diasporas and Area Studies, 2001, s. 3, www2.hawaii.edu.

Ruszkowski J., Europeizacja ad extra w zarządzaniu zewnętrznym (external governance) Unii Europejskiej, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2010, nr 4.

Ruszkowski J, Europeizacja. Analiza oddziaływania Unii Europejskiej, Warszawa 2019.

Ruszkowski J. Od finalite politique do multifinalite. Teoretyczne podstawy zwrotu w paradygmacie poznania przyszłej Unii Europejskiej, w: Z. Czachór, T. G. Grosse, W. Paruch (red.), Integracja europejska. Polska perspektywa, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2018.

Ruszkowski J., Podejście konstruktywistyczne w badaniach europeizacji ad personam. W kierunku socjofunkcjonalizmu, w: J. Czaputowicz (red.), Zastosowanie konstruktywizmu w studiach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.

Ruszkowski J., Ponadnarodowość w systemie politycznym Unii Europejskiej, Wolters Kluwer, Warszawa 2010.

Ruszkowski J., Teorie specjalistyczne w studiach europejskich, w: J. Ruszkowski, L. Wojnicz, Teorie w studiach europejskich. W kierunku nowej agendy badawczej, Szczecin-Warszawa 2012.

Ruszkowski J., Wstęp do studiów europejskich. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne,

Warszawa 2007.

Shanks Ch., Jacobson H.K., Kaplan J.H., Inertia and Change in the Constellation of International Governmental Organizations, 1981-1992, [w:] International Institutions. An International Organization Reader, L.L. Martin, B.A. Simmons (red.), Cambridge, Massachusetts, London, England, 2001.

Scharpf F. W. , Community and Autonomy. Multilevel Policy-Making in the European Union,

,,Journal of European Public Policy”, 1994, no. 1(2),

Schimmelfennig F., Integration Theory, w: M. Egan, N. Nugent, W.E. Paterson, Research Agenda in EU Studies. Stalking the Elephant, Palgrave Macmillan 2010.

Schmitter Ph. C., A Revised Theory of Regional Integration, w: L. N. Lindberg, S. A. Scheingold (eds.) Regional Integration. Theory and Research, Cambridge 1971.

Schmitter Ph. C., Ernst. B. Haas and the legacy of neofunctionalism, A revised theory

of regional integration, ,,Journal of European Public Policy”, 2005, Vol. 12, No. 2.

Schmitter Ph. C. Neo-neo-functionalism, European University Institute, Florence, 2002, www.iue.it

Schmitter Ph. C., On the way to a post-functionalist theory of European integration, ,,British Journal of Political Science”, 2009, Vol. 39, Issue 1.

Schmitter Ph. C., Three Neo-Functional Hypotheses about International Integration, ,,International Organization” 1969, Vol. 1 (XXIII).

Stone Sweet A., Sandholtz W., Integration, Supranational Governance, and the Institutionalisation of the EC [w:] European Integration and Supranational Governance, eds. W. Sandholtz, A. Stone Sweet, Oxford 1998.

Tetlock Ph. E., Fincher K., Social functionalism w: B. Gawronski, G. V. Bodenhausen (eds.), Theory and explanation in social psychology, New York 2015.

Tranholm-Mikkelsen J., ’Neo-Functionalism: Obstinate or Obsolete? A Reappraisal in the Light of the New Dynamism of the EC’.Millenium, , „Journal of lnternational Studies 1991, Vol. 20: 1, No. 4-6.

Wallace H., The Dynamic of European Integration, London 1990.

Weiler J.H.H., The State „über alles”. Demos, Telos and the German Maastricht Decision, ,,EUI Working Papers”, 1995, no. 19.

[1] Generalnie można stwierdzić, że klasyczne teorie politologiczne oraz teorie stosunków międzynarodowych są mniej przydatne do analizy zjawisk, czy struktur cząstkowych, połowicznych zachodzących lub ulokowanych w przestrzeni pomiędzy skrajnościami wyznaczonymi przez hierarchię (nauk o polityce) i anarchię (stosunki międzynarodowe).

[2] J. Ruszkowski, Wstęp do studiów europejskich. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne, Warszawa 2007 , ss. 95-96.

[3] Przykładem tutaj mogą być Brytyjczycy: M. Camps, Britain and the European Comunity, 1955-1963 (Princeton 1964) oraz J. Pinder, Britain and the Common Market (London 1961).

[4] Karl W. Deutsch, zainicjował w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX w. badania nad integracją przy czym kierował swoje zainteresowanie na potencjalną i co istotne polityczną integrację państw opartą na wspólnotach politycznych i na zewnętrznych przyczynach ich powstania oraz stworzył komunikacyjną teorię tego typu integracji.

[5] Tzw. Grupa z Princeton, do której obok K. W. Deutscha rozwijającego teorię komunikacyjną należą też zajmujący się teorią współzależności oraz reżimami międzynarodowymi Joseph Nye oraz Robert O. Keohane (zob. rozdział 2) zajmowała się przede wszystkim historyczno-porównawczymi aspektami integracji oraz jej potencjałem.

[6] W latach 1997-1999 był przewodniczącym European Community Studies Association (ECSA).

[7] Dynamiczny rozwój studiów europejskich (European Studies, European Integration Studies, EU-Studies) pozwala wskazać na określone działy badań, które wyłoniły się w ich ramach, w tym: system instytucjonalny UE (system polityczny), prawo UE, stosunki zewnętrzne UE, polityki sektorowe UE, studia nad europeizacją, przyszłość UE (finalite politique), teoria integracji europejskiej, studia nad zróżnicowaną integracją (differentiated integration studies) itd.

[8] Niska popularność rozwiązań federalnych w szczególności w państwach członkowskich UE sprawiła, że stopniowo w tym dyskursie coraz mniejszą rolę odgrywa teoria federalizmu, która była wręcz aplikacyjnie rozważna nie tylko w europejskich kręgach politycznych, ale również zajmowała istotne miejsce w badaniach naukowych. Dzisiaj jest ona sekwencyjnie i incydentalnie odnoszona do konkretnych rozwiązań w Unii Europejskiej (np. federalizm fiskalny lub pewne ustalenia dotyczące finalite politique UE).

[9] Stąd logika stosowności (logic of appropriateness) oraz socjalizacja jako narzędzia analityczne konstruktywizmu (przede wszystkim społecznego) stają się niezmiernie przydatne w badaniach europeizacji ad personam przy założeniu, że każda europeizacja ad personam jest rodzajem socjalizacji, ale nie każda socjalizacja jest europeizacją ad personam (lub europeizacją w ogóle). Istnieją pewne spoiwa pomiędzy konstruktywizmem a neofunkcjonalizmem, które mogą być podstawą podejścia socjoneofunkcjonalistycznego posiadającego określony ładunek właściwych dla siebie sposobów eksplanacji.

[10] Duży nacisk kładzie się na zachowanie suwerenności narodowej, a integracja postrzegana jest jako wynik porozumień międzyrządowych, a nie delegowania uprawnień na instytucje ponadnarodowe. Tym samym LI zbliża się do bardziej ograniczonych lub zdystansowanych form integracji.

[11] E. O. Eriksen, J. E. Fossum, The European Union and Post-national Integration, „ARENA Working Paper”, 1999, WP 99/9, s. 12.

[12] L. Hooghe, G. Marks, Grand theories of European integration in the twenty-first century, ,,Journal of European Public Policy”, 2019, Vol. 26, No. 8, s. 1115-1116.

[13] M. Egan, N. Nugent, W.E. Paterson, Research Agendas in EU Studies. Stalking the Elephant, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2010, s. 39. Na temat liberalnego intergovernmentalizmu zob. także: J. Czaputowicz, Perspektywy teoretyczne w studiach europejskich, w: K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Studia europejskie. Zagadnienia metodologiczne, Warszawa 2010, s. 253–256; P. Borkowski, Polityczne teorie integracji międzynarodowej, Difin, Warszawa 2007, s. 104–114.

[14] L. Hooghe, G.Marks., Grand theories… op. cit,. s. 1115-1116.

[15] S. Piattoni, The Theory of Muli-level Governance: Conceptual, empirical, and normative challenges, Oxford University Press 2010, s. 18.

[16] T. Bale, European Politics. A Comparative Introduction, London 2005, s. 195.

[17] Por. S. Hoffmann, Obstinate or Obsolate? The Fate of the Nation-State and the Case of Western Europe, ,,Daedalus. Journal of the American Academy of Arts and Science” 1966, Vol. 95, No. 3.

[18] Ch. J, Bickerton, D. Hodson , U. Puetter. (ed), The New Intergovernmentalism. States and Supranational Actors in the Post-Maastricht Era, Oxford University Press 2015, s. 40.

[19] Ch. Bickerton i inni… op. cit,, s. 54.

[20] D. Hodson, U. Puetter, The European Union in disequilibrium: new intergovernmentalism, postfunctionalism and integration theory in the post-Maastricht period, ,,Journal of European Public Policy” 2019, Vol. 26, Issue 8, s. 1157.

[21] Ch. Bickerton i inni… op. cit,, s. 39-40.

[22] Ibid., s. 2.

[23] Ibid., s. 38.

[24] Ibid., s. 315.

[25] Por.Ch. Shanks, H.K. Jacobson, J.H. Kaplan, Inertia and Change in the Constellation of International Governmental Organizations, 1981-1992, [w:] International Institutions. An International Organization Reader, L.L. Martin, B.A. Simmons (red.), Cambridge, Massachusetts, London, England, 2001, s. 161.

[26] D. Mitrany, A Working Peace System. An Argument for the Functional Development of International Organization, Michigan 1946, s. 159.

[27] Ch. Pentland, Functionalism and Theories of International Political Integration, [w:] Functionalism: Theory and Practice in International Relations, A.J.R. Groom, P, Taylor (red.), London 1975, s. 9.

[28] Nie politycznych w sensie ich usytuowania na wysokim poziomie odnoszącego się do nich konsensusu.

[29] J. Caporaso, Functionalism and Regional Integration: A Logical and Empirical Assessment, Beverly Hills 1972, s. 27.

[30] D. Mitrany, A Working..,op. cit. s. 35.

[31] Praca jest uznawana za fundamentalne sformułowanie teorii neofunkcjonalizmu. Por. też inną klasyczną pracę E.B. Haasa pt. Beyond the Nation State. Functionalism and International Organization, Stanford 1964.

[32] L. Cram, Integration theory and the study of the European policy process: Towards a synthesis of approaches, [w:] J. Richardson (ed.), European Union: Power and Policy Making, London 2001, s. 43–44.

[33] Zob szerzej: E.B. Haas, The Obsolescence of Regional Integration Theory, Berkeley 1975; D. Mitrany opowiadał się raczej za integracją międzynarodową na poziomie uniwersalnym.

[34] A. Lenschow, A Greening the EC Regional and Cohesion Funds. Explaining variation across similar policy areas, EUI Working Papers, RSC nr 97/13, 1997, s.14–15.

[35] L. Hooghe, G. Marks, Grand theories…op. cit., s. 1120.

[36] Ph. C. Schmitter, Neo-neo-functionalism, European University Institute, Florence 2002, www.iue.it

[37] E. B. Hass, Ph. C. Schmitter, Regional Integration: Theory and Research, “International Organization” (special issue), 24(4), 1970, ss. 607-46, 836-68 oraz E. B. Haas, The Obsolescence of Regional Integration Theory, Berkeley University of California, Institute of International Studies, Research Series, No. 25, 1975. M. Eilstrup-Sangiovanni uważa, że neo-funkcjonalizm jest produktem behawioralnego zwrotu w amerykańskich naukach społecznych , który koncentruje się na instytucjach, ich zachowaniu oraz na procesie integracji. M. Eilstrup-Sangiovanni, Debates on European Integration. A Reader, Palgrave MacMillan, 2006, s. 89.

[38] J. Ruszkowski, Ponadnarodowość w systemie politycznym Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 7.

[39] Np. wprowadzenie kontroli na wewnętrznej granicy schengeńskiej duńsko-niemieckiej wywołane decyzją nowej ekipy rządzącej w Danii. Ph. C. Schmitter, Neo-neo-functionalism, European University Institute, Florence, 2002, www.iue.it , s. 47.

[40] Ibid., s .56.

[41] Ph. C. Schmitter Ernst. B. Haas and the legacy of neofunctionalism, A revised theory of regional integration, ,,Journal of European Public Policy”, 2005, Vol. 12, No. 2, s. 255 i nast.

[42] L. N. Lindberg, S. A. Scheingold, Europe’s would be Polity: Patterns of Change in the European Community, Englewood Cliffs, Prentice-Hall 1970, s. 199.

[43] Ph. C. Schmitter Ernst. B. Haas… op. cit, , s. 243

[44] E. B. Haas Haas, The Obsolescence… op. cit.., s. 78.

[45] Ph. C. Schmitter, Neo-neo-functionalism … op. cit., s. 56.

[46] Postfunkcjonalizm stał się intelektualną refleksją wywołaną przez L. Hooghe i G. Marksa w pracy pt. A Postfunctionalist Theory of European Integration: From Permissive Consensus to Constrainig Dissensus, ,,Britisih Journal of Political Science”, 2009, Vol. 39, No. 1. W tej tradycji myślowej pisali także m.in.: D. Hodson, U. Puetter, The European Union in disequilibrium: new intergovernmentalism, postfunctionalism and integration theory in the post-Maastricht period, ,,Journal of European Public Policy”, 2019, Vol. 26, Issue 8, S. Abka, Z. Ünalp Çepel, Politicization of EU’s Migration Policy: A Postfunctionalist Analysis, Dokuz Eylul University 2023.

[47] Taki brak zgody jest wymuszony (prowokowany) przez samą inicjatywę podjęcia zróżnicowanej współpracy, co zmusza inne kraje, które nie chcą uczestniczyć w takiej współpracy do wyrażenia braku zainteresowania lub właśnie wprost do braku zgody.

[48] D. Leuffen, B. Rittberger, , F. Schimmelfennig, Postfunctionalism, [w:] D. Leufen, B. Rittberger, F. Schimmelfennig (ed.), Integration and Differentation in the European Union. Theory and Policies, Palgrave Macmillan 2022, s. 144.

[49] Ph. E., Tetlock, K. Fincher, Social functionalism w: B. Gawronski, G. V. Bodenhausen (eds.), Theory and explanation in social psychology, New York. 2015 oraz J. Ruszkowski, Podejście konstruktywistyczne w badaniach europeizacji ad personam. W kierunku socjofunkcjonalizmu, w: J. Czaputowicz (red.), Zastosowanie konstruktywizmu w studiach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.

[50] Zob.: J. Ruszkowski, Europeizacja. Analiza oddziaływania Unii Europejskiej, Warszawa 2019.

[51] L. N. Lindberg, S. A. Scheingold, Europe’s would be Polity: Patterns of Change in the European Community, Englewood Cliffs, Prentice-Hall 1970.

[52] Fundamentalną pracą inicjalną poświęconą grand theories w integracji europejskiej jest artykuł D. Puchali opublikowany w 1972 r. pt. Of Blind Men, Elephants, and International Integration , „Journal of Common Market Studies”, Vol. 10, ss. 267-285.

[53] Ponadto już teraz za Benem Rosamondem teorie te można określić również jako klasyczne dla studiów europejskich, gdyż to one zapoczątkowały procesy wyjaśniania i tłumaczenia zachodzący w tym obszarze. Ben Rosamond w pracy pt . Rethinking Classical Integration Theory, w: A. F. Cooper, Christopher W. Hughes and Philippe De Lombaerde (eds), Regionalisation and Global Governance. The Taming of Globalisation (Abingdon and New York: Routledge, 2008), s, 85 i następne, określa neofunkcjonalizm wprost jako klasyczną teorię integracji regionalnej. Wśród nie mniej znanych, aczkolwiek coraz częściej określanych jako teorie integracji europejskiej znajdują się w europeistycznym stanie badań także: konstruktywizm, regulacjonizm, reflektywizm i postmodernizm.

[54] Koncepcja MLG była stopniowo wprowadzana do dyskursu naukowego od lat 9-tych XX w. Zob. m.in.: F. W. Scharpf w Community and Autonomy. Multilevel Policy-Making in the European Union, ,,Journal of European Public Policy”, 1994, no. 1(2), G. Marks, L. Hooghe i K. Blank, European Integration from the 1980s: State-Centric v. Multi-Level Governance, „Journal of Common Market Studies”, 1996, Vol. 34,

[55] H. Kassim, A. Menon, The Principal-Agent Approach and the stdy of the European Union; promises unfulfilled?, ,,Journal of European Public Policy”, Vol. 10, Issue 1, 2003, s. 6.

[56] Por. zastosowanie tych koncepcji w odniesieniu do ruchów migracyjnych w: F.W. Riggs, Glocalization, Diasporas and Area Studies, 2001, s. 3, www2.hawaii.edu.

[57] J.H.H. Weiler, The State „über alles”. Demos, Telos and the German Maastricht Decision, ,,EUI Working Papers”, 1995, no. 19, ss. 37–38.

[58] Ch. Joerges, Zur Legitimität der Europäisierung des Privatrechts. Überlegungen zu einem Recht-Fertigungs-Recht für das Mehrebenensystem der EU, EUI Working Papers, No. 2003/2, San Domenico, Badia Fiesolana 2003, s. 38. Joerges w swojej typologii posłużył się deliberatywnym podejściem do wielopoziomowego systemu zarządzania w UE zastosowanemu przez Jürgena Neyera w: Discourse and Order in the EU, A Deliberative Approach to Multi-Level Governance, „Journal of Common Market Studies”, 2003, No. 41.

[59] Ch. Joerges, Good Governance im Europäischen Binnenmarkt: über die Spannungen zwischen rechtswissenschaftlichen Integrationskonzepten und deren Aufhebung, EUI Working Papers, RSC No. 2001/29, San Domenico, Badia Fiesolana 2001, s. 24.

[60] A. Stone Sweet, W. Sandholtz, Integration, Supranational Governance, and the Institutionalisation of the EC [w:] European Integration and Supranational Governance, eds. W. Sandholtz, A. Stone Sweet, Oxford 1998, ss. 5–7 i 11–15.

[61] Takie podejście jest powiązane z teorią mocodawca-agent (principal-agent theory – PAT), a właściwie z jej odmianą pod postacią teorii mocodawca-nadzorca-agent (principal-supervisor-agent theory – PSAT), która do gry pomiędzy dwoma aktorami (mocodawca-agent) wprowadza trzecią stronę (supervisor). J. Ruszkowski, Teorie specjalistyczne w studiach europejskich, w: J. Ruszkowski, L. Wojnicz, Teorie w studiach europejskich. W kierunku nowej agendy badawczej, Szczecin-Warszawa 2012, s. 45.

[62] J.G. March, H.A. Simon, Theories of Bureaucracy (w:) Classics of Organization Theory, eds. J.M. Schafritz, J.S. Ott, New York 1987, s. 152–153.