Mechanizm wzmocnionej współpracy jako czynnik federujący: ograniczenia i możliwości dla Unii Europejskiej

Wprowadzenie

Zważywszy na znaczenie mechanizmu wzmocnionej współpracy, o którym mowa w art. 20 TUE, a który został zoperacjonalizowany w Tytule III Części VI TFUE, podstawowym celem niniejszego artykułu jest odniesienie się do tezy, iż mechanizm wzmocnionej współpracy, przy jego cechach normatywnych i konsekwencjach z niego wynikających, pełni funkcję czynnika tworzącego federację (federującego) w ramach UE. Punktem wyjścia podejmowanych badań jest zarysowanie mechanizmu wzmocnionej współpracy jako potencjalnego czynnika federującego, biorąc pod uwagę wszelkie możliwości i ograniczenia, jako że państwa członkowskie UE są egoistyczne i podchodzą z powściągliwością do perspektywy przekazywania coraz większego zakresu swojej suwerenności instytucjom ponadnarodowym UE, uparcie dążąc do ochrony swojej niezależności i interesów narodowych. W związku z tym główną inspirację dla przeprowadzanej analizy znaleźć można w koncepcji „dynamicznego federatora rdzeniowego” (dynamic core federator) (którą zaproponował Karl W. Deutsch po raz pierwszy w 1957 roku) działającego jako stabilizator pomiędzy częściami składowymi federacji i chroniącego całość przed dominacją pojedynczego członka lub grupy członków.

Celem badań jest odpowiedź na dylematy dotyczące przyszłego rozwoju UE w kontekście różnych dyskursów eurofederalistycznych, które funkcjonują od zamierzchłych czasów po dziś dzień, oraz przedstawienie propozycji przepisów normatywnych służących takiemu rozwojowi. Mechanizm wzmocnionej współpracy wydaje się być ważnym tematem, który wymaga bliższej analizy. W tym kontekście niniejszy artykuł podejmie się próby określenia i zaprezentowania, w jaki sposób traktaty UE regulują mechanizm wzmocnionej współpracy oraz jak przejawia się on w rzeczywistości, próbując jednocześnie przedstawić swego rodzaju wyidealizowaną wersję jego głównych atrybutów i zestawić je z podobnymi praktykami w (typowych) systemach federalnych. W tym zakresie praca ta porówna mechanizm wzmocnionej współpracy w Unii Europejskiej z mechanizmem współpracy międzystanowej w Stanach Zjednoczonych, który stanowić może wartościowy odpowiednik, tym bardziej istotny, że Stany Zjednoczone wydają się być asymetryczną, demokratyczną i najbardziej funkcjonalną federacją na świecie.

1. Charakter Unii Europejskiej

Unia Europejska nie jest tworem ustanowionym przez pojedynczy akt konstytucyjny – ze swej istoty była ona i nadal jest dynamiczna; stanowi raczej wynik procesu, w którym przekazywanie władzy państwowej na poziom ponadnarodowy odbywało się stopniowo i odznaczało się ciągłymi próbami balansowania pomiędzy zachowaniem kompetencji zarezerwowanych dla państw narodowych a potrzebą skutecznego działania na poziomie wspólnotowym[1]. Ponadto, UE nie jest państwem narodowym, a zatem nie można jej postrzegać przez pryzmat teorii modernizmu. Modernizm wynosi państwo narodowe na piedestał i podkreśla jego ontologiczną wyższość. Alternatywnie, jak podkreślił teoretyk Anthony Giddens: „[nowoczesność] wiąże się z określonymi instytucjami politycznymi, w tym z państwem narodowym i demokracją masową” [2]. Niemniej jednak, pod naporem globalizacji „suwerenność państwa narodowego została poważnie naruszona”[3]. Z tego względu państwa narodowe rozpoczęły – świadomie lub nie – proces przekazywania swoich suwerennych prerogatyw nowo powstałym strukturom regionalnym lub globalnym (np. UE, NATO, ONZ itp.), aby zapewnić swoje przetrwanie i osiągnąć wyższy, transcendentny cel[4].

Unia Europejska z kolei „stanowi najlepszy przykład przestrzeni postmodernistycznej”[5]. Państwo postmodernistyczne jest „bardziej pluralistyczne, bardziej złożone i mniej scentralizowane niż biurokratyczne modernistyczne państwo [narodowe]”[6]. UE funkcjonuje poza granicami państwa narodowego, jako struktura postnarodowa w ponowoczesnym świecie. Postnacjonalizm należy traktować jako proces, który uzupełnia i dopełnia działania państw narodowych; oparty jest on na zasadach wzajemnego zrozumienia, otwartości i współpracy, a zorientowany jest na osiągnięcie celów transcendentalnych, tj. wykraczających poza granice państw narodowych. Struktura postnarodowa jest „nowym sposobem integracji [opartym na] solidarności kosmopolitycznej” [7], jak stwierdził filozof Jürgen Habermas. Wdrażając postnarodową współpracę, państwa narodowe przekształcają się w państwa członkowskie – zrzekają się części swojej suwerenności w poszczególnych obszarach (poprzez łączenie lub delegowanie) na rzecz struktury postnarodowej. W tym sensie Unię Europejską można uważać za wzorcowy model bezpośredniego postnacjonalizmu, jako że powołana została ona do istnienia bezpośrednio przez państwa narodowe (następnie państwa członkowskie UE) drogą współpracy postnarodowej i podziału suwerenności – czyni to z Unii Europejskiej kwintesencjonalną strukturę postnarodową[8].

W tym kontekście należy przeanalizować proces integracji zmierzający do wytworzenia Unii Europejskiej – od jej powstania do wdrożenia Traktatu Lizbońskiego; proces ten można co do zasady podzielić na trzy etapy[9].

Pierwszy etap obejmuje początkową integrację państw członkowskich UE (wówczas Wspólnoty Europejskiej) wynikającą z zainicjowania koordynacji politycznej (począwszy od sprawozdania z Luksemburga aż do Jednolitego Aktu Europejskiego), która niewątpliwie zaowocowała pewnymi postępami w komunikacji politycznej i ściślejszą współpracą polityczną między państwami członkowskimi UE. Doniosłość takiej współpracy politycznej doprowadziła do powstania stosunkowo elastycznego, nieobowiązkowego i dobrowolnego „systemu” podejmowania decyzji na poziomie międzypaństwowym[10]. Etap ten cechuje się zatem miękką i nieformalną międzypaństwową koordynacją zasobów narodowych.

Etap drugi rozpoczął się od ustanowienia instytucjonalnej i politycznej architektury UE – wyznacza go okres od Traktatu z Maastricht i do Traktatu z Nicei. Jego konsekwencją jest ustanowienie systemu trzech filarów, daleko idącego łączenia zasobów narodowych między państwami, wynikającej z Traktatów jednomyślności w Radzie, dominującej roli Rady Europejskiej, bardziej ograniczonych uprawnień Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (dziś Trybunału Sprawiedliwości UE).

Wreszcie, etap trzeci można zakwalifikować jako finalité fédérale – nie został on jeszcze osiągnięty pomimo „starań” ze strony UE, aby ustanowić w sposób ostateczny unię polityczną na poziomie instytucjonalnym i politycznym za pomocą Traktatu Lizbońskiego. Etap ten wyznaczają uwspólnotowione instrumenty (mające doprowadzić do wykorzystania metody wspólnotowej[11] we wszystkich dziedzinach), ponadnarodowe procedury decyzyjne i głosowanie większością kwalifikowaną oraz mocne uprawnienia Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej i Trybunału Sprawiedliwości UE.

Traktat Lizboński zajmuje szczególne, kluczowe, a jednocześnie początkowe miejsce w procesie integracji. Traktat Lizboński – jako bardzo skomplikowany „potomek” dawnego Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy pod względem architektury instytucjonalno-politycznej – otwarcie zaczął odstępować od przekształcenia UE w złożoną unię polityczną (federację) rozumianej jako finalité fédérale integracji europejskiej. Na tej podstawie można stwierdzić, że Traktat z Lizbony jest jedynie kolejnym krokiem w procesie integracji europejskiej, ale nie posiada aspiracji do stworzenia Europy federalnej. Ponadto, Traktat Lizboński jest dokumentem prawno-politycznym, który odpowiada tylko za zainicjowanie i wzmocnienie zdolności integracyjnej UE (po upadku Konstytucji Europejskiej), ponieważ pod względem treściowym nie stanowi konstytucji, lecz dokument regulujący i koordynujący stosunki (międzyrządowe) między państwami członkowskimi UE. Można więc z całą pewnością uznać, że Traktat jako dokument nie legitymizuje fazy finalité fédérale, a jedynie wyznacza alternatywne ramy prawno-polityczne zmierzające w kierunku integracji europejskiej.

W ostatecznym rozrachunku etap trzeci obejmuje finalną integrację polityczną UE, która powinna zostać przekształcona w unię polityczną typu federalnego (finalité fédérale). W jej ramach UE będzie musiała utworzyć architekturę instytucjonalną i polityczną, która zachowa zgodność z koncepcjami ponadnarodowymi i wspólnotowymi (metoda wspólnotowa), a także rozszerzyć i wzmocnić na poziomie politycznym kompetencje i prerogatywy swoich instytucji ponadnarodowych.

Refleksje i dyskursy eurofederalistyczne

Łacińskie słowo „foedus”, które oznacza przymierze lub umowę, jest źródłem terminu „federacja”, a w konsekwencji także „federalizm”. Ogólnie ujmując, federalizm odnosi się do systemu rządów, który ustanawia: „określony przez konstytucję podział władz pomiędzy różne szczeble (…), [na podstawie] względnie sztywnej konstytucji wyznaczającej rozkład kompetencji pomiędzy różnymi szczeblami władz rządowych i ustanawiającej najwyższy organ sądowy odpowiedzialny za rozstrzyganie sporów między nimi”[12].

Preston King zdefiniował federację jako „umowę instytucjonalną, której rezultatem jest suwerenne państwo, odróżniające się od innych jedynie tym, że jego rząd centralny – na podstawie umocowania konstytucyjnego – uwzględnia jednostki regionalne w swojej procedurze decyzyjnej”[13]. W związku z tym w kontekście UE federalizm postrzegać można jako „zastosowanie zasad federalnych do procesu integracji europejskiej”[14].

Teoretyk Peter Hay podjął analizę wybranych „elementów federalizujących” właściwych dla systemu ustanowionego przez Traktat o Wspólnym Rynku oraz rozszerzył ideę federalizmu na „organizacje ponadnarodowe”[15]. Wedłu Haya supranacjonalizm[16] i federalizm są ze sobą powiązane, ponieważ oba skupiają się na przekazaniu władzy państwowej (tj. władzy dzierżonej przez podmioty federalne, części składowe, jednostki regionalne itd.) na rzecz podmiotu wyższego rzędu. Federacja potrzebuje jednak konstytucji, zaś organizacja ponadnarodowa nie. W państwach federalnych konstytucja określa relacje władzy między poszczególnymi szczeblami władz rządowych i próbuje „koordynować i kontrolować określone dziedziny życia przy pomocy organów centralnych”[17]. Jednocześnie supranacjonalizm „dokonuje doboru sektorów w sposób znacznie bardziej szczegółowy”[18].

Obecnie w Unii Europejskiej umowy międzyrządowe współistnieją z prawem ponadnarodowym, przy czym samo pojęcie prawa ponadnarodowego zaakceptowano tylko w niektórych sektorach. Oferuje ono sposoby na zapewnienie obiektywności środków wspólnotowych w kontekście różnych historii, kultur i wspólnych wartości. Ponadnarodowe instytucje UE są władne do zmiany – a w razie także potrzeby do zatrzymania – inicjatyw legislacyjnych, jeśli nie wydają się one sprawiedliwe i słuszne. Przywodzi to na myśl metodę wspólnotową, implikującą „połączenie suwerenności narodowej w pewnych określonych aspektach i nadanie instytucjom ponadnarodowym uprawnień do promowania i wdrożenia wspólnych rozwiązań wspólnych problemów” [19]. Metody tej nie należy mylić z metodą Monneta, która stanowi metodę ukrytej integracji. Teoretyk Giandomenico Majone określił tę metodę mianem „kryptofederalizmu”[20], odnosząc się do szczególnej formy federalistycznego rewizjonizmu, który pośrednio integruje politykę Europy. Podejście to (w którym centralną postacią jest Jean Monnet) istotnie różni się od podejścia ortodoksyjnego, którego głównym przedstawicielem jest wybitny federalista europejski, Altiero Spinelli. Jean Monnet używał określenia „Stany Zjednoczone Europy” bardziej jako hołdu dla USA, kraju, „który dobrze znał i który kochał, niż jako konkretnego zobowiązania ideologicznego” [21]. Według Majone’a metoda ta „polega na dążeniu do integracji politycznej, nie za pomocą środków o ściśle politycznym charakterze, ale pod pozorem integracji gospodarczej” i stanowi przede wszystkim produkt „zasad quasi-konstytucyjnych wywodzących się z traktatów założycielskich i neofunkcjonalizmu”[22].

Takie podejście jest przeciwstawne ideom Altiera Spinellego dotyczącym utworzenia federacji europejskiej. Spinelli inspirował się federalistami angielskimi, takimi jak William Beveridge i Lionel Robbins. Lionel Robbins uważał na przykład, że „państwa narodowe potrzebowałyby wspólnego rządu, który uregulowałby ich wzajemną zależność zarówno w obszarze gospodarki, jak i bezpieczeństwa, a państwa demokratyczne wymagałyby niczego innego, jak właśnie rządu federalnego”[23]. Można by stwierdzić, że ta refleksja była esencją federalistycznych idei Spinellego. Także jego koledzy-współzałożyciele „Klubu Krokodyla” powodowani byli podobnymi motywami: „posłowie stopniowo dochodzili do przeświadczenia, że nie da się – zważając na obecnie funkcjonujące struktury – rozwiązać problemów, przed którymi stoi teraz projekt europejski”[24]. A zatem strategicznym priorytetem stało się „dążenie do federacji europejskiej, odchodząc tym samym do rekonstrukcji państw narodowych” [25]. Dla Spinellego federalizm stanowi reakcję na „największe problemy współczesnego społeczeństwa, które zdecydowanie wykraczają poza granicę państw narodowych” [26], a jednocześnie podkreślał, że „podstawową kwestią, jaką należy rozwiązać w pierwszej kolejności, bo w przeciwnym razie postęp będzie niczym więcej jak tylko pozorem, jest ostateczne zniesienie podziału Europy na narodowe, suwerenne państwa”[27]. Z tego powodu Spinelli był przekonany, że Konstytucja Europejska i Federacja Europejska „nie mogą powstać za jednym zamachem; muszą być raczej wynikiem wieloetapowego procesu”[28], co stoi w opozycji do neofunkcjonalistycznego (stopniowego) podejścia właściwego dla Jeana Monneta.

W tym kontekście przyznać trzeba, że obecna UE rozpoczęła i rozwinęła się jako proces neofunkcjonalny, będący rezultatem dynamizacji efektów zewnętrznych. Efekty zewnętrzne stanowią rezultat trwającego procesu integracji:

w pewnych sektorach, które spontanicznie prowadzą do integracji w innym sektorze. W tym zakresie zapoczątkowanie integracji w jednym sektorze oznaczałoby integrację w innym. Utworzenie wspólnych instytucji regulujących pewne kwestie społeczne pociągnęłoby za sobą rozszerzenie ich kompetencji do podejmowania decyzji w innych sektorach[29].

Można zatem stwierdzić, że Spinellowska wizja integracji – w przeciwieństwie do podejścia neofunkcjonalistycznego – promuje dążenie do przyjęcia konstytucji europejskiej jako ostatecznego celu politycznego na rzecz utworzenia Europy federalistycznej (np. projekt Traktatu ustanawiającego Unię Europejską z 14 lutego 1984 r. lub tzw. „plan Spinellego”). W dzisiejszych czasach zwolennicy federalizmu europejskiego przyjęli, że cel osiągnięcia federacji europejskiej należy realizować etapami, stopniowo reformując i ulepszające istniejące traktaty konstytucyjne (jak np. Traktat Lizboński) w kierunku bardziej federalistycznym, co podkreślił Andrew Duff (2011): „Jest oczywiste, że nowa europejska konstytucja federalna będzie w dużej mierze oparta na istniejących traktatach unijnych”[30].

Ponadto, jak podkreślał teoretyk Roberto Castaldi: „Podstawowy impuls na rzecz procesu zjednoczenia Europy [od zawsze] związany był z historycznym kryzysem państwa narodowego (…), a mianowicie z brakiem możliwości, żeby europejskie państwa narodowe mogły samodzielnie zapewnić sobie rozwój gospodarczy i bezpieczeństwo” [31], a więc to dzięki utworzenia federacji europejskiej europejskie państwa narodowe będą w stanie zrealizować swoje preferencje polityczne, społeczne i gospodarcze. Ponadto, były przewodniczący Unii Europejskich Federalistów (UEF) Andrew Duff zwrócił uwagę, iż „Europejska unia federalna przyszłości będzie złożoną, wielopoziomową demokracją parlamentarną. Żadna z legislatur nie będzie podporządkowana innej, ale będzie współpracować z partnerami w procesie rządzenia” [32], co stanowi wyraz swego rodzaju federalizmu asymetrycznego[33] i kooperacyjnego[34].

Z drugiej strony, krytycy UE coraz głośniej nawołują do jej redefinicji. Można wskazać kilka paradygmatycznych kierunków przyszłego rozwoju UE: pro- lub antyeuropejskich w zależności od ich konotacji[35]:

Luźny typ Unii, w przeciwieństwie do modelu obecnie funkcjonującego, pociąga za sobą podjęcie takich środków jak wyjście z euro i skupienie się tylko na wspólnym rynku;
Unia przebudowywana w konkretny sposób, np. UE ma stać się bardziej demokratyczna lub zdecentralizowana – kierunek ten daje wiele możliwości, które częściowo zależą od kontekstu krajowego;
Strefa wolnego handlu na kształt NAFTA czy ASEAN i nic więcej;
Państwa (jedno lub kilka) występują z UE, jak Wielka Brytania, w zależności od partykularnych preferencji każdego z nich, bez względu na to, co stanie się z resztą;
Dokończenie procesu rozwiązania UE i powrót do Europy państw narodowych w jej wcześniejszej formule[36].
„Europa awangardowa” oznacza, że przyszła UE powinna opierać się na twardym jądrze i orbicie (lub peryferiach). Awangardowe państwa członkowskie (główni członkowie) mają być „decydującym czynnikiem w promowaniu procesu integracji, który ostatecznie doprowadzi do powstania federacji europejskiej”[37].

Jednym z najpopularniejszych podejść jest koncepcja „Europy awangardowej”, propagowana głównie przez Joschkę Fischera, Hansa-Dietricha Genschera, Jacquesa Delorsa itd. Warto również wspomnieć, że koncepcję tę określa się wieloma innymi nazwami. Przykładowo, Funda Tekin i prof. dr Wolfgang Wesseles zwrócili uwagę, że „najbardziej powszechnie stosuje się terminy „twarde jądro Europy”, „awangarda”, „środek ciężkości” i „directoire”, ale to tylko wycinek z szerokiego katalogu takich koncepcji” [38]. Co do zasady podejście to wywodzi się z koncepcji Kerneuropy (twardego jądra Europy), co oznacza, że UE przyszłości powinna opierać się na schemacie twardego jądra i orbity (peryferii). Twarde jądro stanowiłyby te państwa członkowskie UE, które są najbardziej zainteresowane integracją na poziomie unijnym, zaś orbitę (peryferia) tworzyłyby tylko te państwa członkowskie UE, które nie chcą angażować się w głębszą integrację europejską. Państwa członkowskie należące do twardego jądra opracowywałyby spójną i jednolitą politykę i pełniłyby tym samym funkcję awangardy. Pozostałe dołączyłyby do nich, kiedy by zechciały lub były w stanie. Jądro stworzy federację, a orbita stowarzyszenie (międzyrządowe).

Jak stwierdził Joschka Fischer: „jedyną możliwością jest europejska awangarda, grupa państw UE, które chcą i mogą podążać do przodu. Ci, którzy są chętni i mają po temu możliwości, wezmą udział, ale pozostali nie mogą już blokować postępu”[39]. Były minister spraw zagranicznych Niemiec, Hans-Dietrich Genscher, przedstawił podstawową zasadę i warunek wstępny założenia przyszłej UE, podkreślając, że: „nie można zmuszać żadnego państwa członkowskiego, aby poszło dalej, niż jest w stanie lub jest skłonne, lecz te państwa, które nie chcą zmierzać dalej, nie powinny przeszkadzać innym w realizacji tego celu” [40]. Należy również wytłumaczyć, że awangarda państw członkowskich „oznacza nie tyle elitaryzm, co raczej ‘wzmożoną współpracę’” [41]. Ponadto były przewodniczący Komisji Europejskiej, Jacques Delors, idzie dalej niż Joschka Fischer, namawiając do założenia „Wielkiej Europy”, w której europejska awangarda miałaby przybrać postać:

federacji państw narodowych z jej dwoma wymiarami: federalnym, który wyznacza kompetencje i zakres odpowiedzialności; narodowym, który zapewnia trwałość i spójność naszych społeczeństw i naszych narodów. Stanowiłoby to rzecz jasna zastosowanie zdrowej zasady pomocniczości. Powiązanie z Wielką Unią wynikałoby z funkcjonowania wspólnej Komisji, która byłaby odpowiedzialna za spójność między tymi dwoma podmiotami i zgodność z regulacjami unijnymi i acquis communautaire. Awangarda natomiast miałaby własną Radę Ministrów i własny Parlament[42].

MECHANIZM WZMOCNIONEJ WSPÓŁPRACY	KONCEPCJA AWANGARDY EUROPEJSKIEJ
EnC jest otwarta w każdej chwili dla wszystkich państw członkowskich.	Jądro nie powinno opierać się na zasadzie wyłączności, ale powinno zachować otwartość.
Mechanizm EnC stanowi część systemu prawnego UE, a nie znajduje się poza nim	Powinny istnieć mechanizmy współpracy z „państwami spoza centrum” oraz środki na rzecz integrowania chętnych państw.
EnC to procedura, w ramach której minimum 9 państw członkowskich UE może wszcząć zaawansowaną integrację lub współpracę w określonej dziedzinie w ramach UE, kiedy okaże się, że UE jako całość nie może w rozsądnym terminie osiągnąć celów takiej współpracy.	Ci, którzy są skłonni pójść dalej, powinni mieć taką możliwość.
EnC ustanowiono w celu przezwyciężenia impasu, w którym dany wniosek był blokowany przez jedno państwo członkowskie, które nie chce w nim uczestniczyć, lub większą ich liczbę.	Ci, którzy nie chcą iść dalej, nie mogą uniemożliwiać tego innym.
Akty przyjęte w ramach wzmocnionej współpracy wiążą jedynie uczestniczące państwa członkowskie. Nie są one traktowane jako część acquis, które MUSZĄ być przyjęte przez państwa kandydujące, aby uzyskać dostęp do UE.	Państwa członkowskie należące do centrum lub jądra zawarłyby nowy europejski traktat ramowy, stanowiący zalążek konstytucji federacji.
Mechanizm EnC uregulowany jest w art. 20 TUE i został zoperacjonalizowany w części VI, tytuł III TFUE.

Z kolei Federico Fabrini uznał, że mechanizm wzmocnionej współpracy został przewidziany w celu pobudzenia integracji wielu prędkości, co jest co do zasady zgodne z koncepcją Europy awangardowej, i stwierdził, co następuje:

Funkcją wzmocnionej współpracy jest umożliwienie integracji wielu prędkości w ramach UE; urzędy polityczne i organy sądowe UE powinny czuwać nad tym, aby instrument ten nie został zawłaszczony do innych, nieakceptowalnych celów (…); wzmocniona współpraca zmierza do utworzenia Europy wielu prędkości, poprzez faworyzowanie w ramach prawa UE prointegracyjnych inicjatyw grup państw należących do awangardy[43].

Integracja wielu prędkości oznacza „możliwość, aby określona grupa państw członkowskich należących do jądra mogła podjąć decyzję o dążeniu do integracji z większą szybkością” [44]. F. Fabrini dodał również, że wzmocniona współpraca nie wchodzi w grę, gdy państwa członkowskie różnią się co do opcji politycznych, a zgadzają się jedynie w kwestii konieczności kolektywnego działania w ramach UE, czyli „przedstawiają sprzeczne lub alternatywne propozycje merytoryczne w sprawie sposobu regulowania określonej dziedziny lub danego sektora”[45], z czego wynika wniosek, iż polega ona na wzmocnionej współpracy sektorowej, nie zaś na współpracy w całej rozciągłości (totalnej), która odnosi się do UE jako takiej. Alternatywnie, jak podkreślił Daniel Thym:

W obecnych czasach takie dziedziny polityki jak sprawiedliwość i sprawy wewnętrzne, polityka zagraniczna i obronna lub polityka gospodarcza i społeczna są ściśle związane z koncepcją unii politycznej i z tego względu zajmują istotne miejsce w dyskusjach o zróżnicowanej integracji. W tych obszarach polityki integracja o różnym natężeniu może pogodzić prointegracyjną dynamikę jednych państw z polityczną zachowawczością innych. Jest podstawą jest decyzja polityczna podjęta przez państwa o (nie-)uczestniczeniu w pewnych projektach[46].

Biorąc pod uwagę kondycję, w jakim UE znajduje się obecnie, można dojść do wniosku, że państwa członkowskie nie są jeszcze gotowe, żeby wykroczyć poza swoje interesy narodowe w stronę UE i zainwestować swoją energię na rzecz ponadnarodowych lub postnarodowych interesów w ramach Unii. Z tego względu, odnosząc się do kwestii mieszanego/hybrydowego charakteru (modernistycznego i postmodernistycznego) UE, możemy wskazać dwa ogólne wymiary współpracy międzyrządowej. Oba z nich istnieją w ramach UE. Pierwszy wymiar można określić jako nierówną międzyrządowość[47] lub etatocentryzm, drugi zaś jako twórczy i elastyczny.

Nierówną międzyrządowość (etatocentryzm) można zlokalizować w działalności Rady Europejskiej, która w przeważającej mierze opiera się na paradygmacie państwa narodowego, a jednocześnie istotnie zapobiega wszelkim próbom głębszej integracji lub większej supranacjonalizacji UE pod pretekstem ochrony suwerenności i interesów narodowych państw członkowskich UE.

Jeden z największych proeuropejskich filozofów i intelektualistów, Jürgen Habermas, wypowiedział poniższe stanowcze słowa dla wybitnego magazynu „Der Spiegel”: „Projekt europejski nie może dłużej funkcjonować na modłę elitarystyczną”[48]. W swoim dziele „O konstytucji Europy – esej” apeluje on do polityków, że „muszą przestać prowadzić projekt europejski za zamkniętymi drzwiami, jak to czynili do tej pory, i zejść na najniższy poziom, aby zapewnić głośną i rozumną wymianę poglądów w sferze publicznej”[49].

W odróżnieniu do innych instytucji UE Rada Europejska jest organem (rodzajem prezydium) złożonym z przywódców, którzy nie są wybierani w wyborach ogólnoeuropejskich, lecz w wyborach krajowych w państwach członkowskich. Co jeszcze bardziej ironiczne, art. 15 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) stanowi, że: „Rada Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa ogólne kierunki i priorytety polityczne”[50]. Decyzje podejmowane przez Radę są z reguły przyjmowane w drodze konsensusu (jednomyślności) w głosowaniu tajnym (in camera), co implikuje istotny brak legitymacji demokratycznej. A zatem zamiast tej instytucji, która po raz pierwszy została zinstytucjonalizowana przez Traktat Lizboński i wdrożona jako motor rozwoju dla UE, otrzymaliśmy jej mutację, swego rodzaju „międzyrządowego lewiatana”[51], który po cichu zawłaszczył istotę UE, w tym jej wartości, ideały i instytucje. Właśnie z tego powodu J. Habermas uznał, że instytucjonalizacja Rady Europejskiej i jej pozycja jako jednej z centralnych instytucji politycznych UE jest „anomalią” lizbońskiego systemu UE[52]. Istotą tej anomalii jest to, że Unia Europejska – zamiast zmierzać iść w kierunku ponadnarodowym, postmodernistycznym i postpaństwowym – stała się zakładnikiem w rękach potężnych państw członkowskich (państw narodowych), a ich narodowe (zaściankowe) interesy przeważają nad interesami samej Unii. Teoretycznie oznacza to intronizację modernizmu jako koncepcji politycznej, która wywyższa interesy państw narodowych (raison d’état) zamiast interesów wartości UE (raison de valuer[53]). Potwierdza to również teoretyk Ulrik Beck:

Dopóki pozostawiamy integrację europejską w rękach państw, Europa nie będzie w stanie wysunąć się na pierwszy plan (…) A dokładniej – nadanie Radzie Europejskiej przewodniej roili w systemie zarządzania Unią to wada systemu, który ma odpowiadać za wskazania rozwiązań na miarę Europy (…) Rozwiązanie te jednak nie działają, ponieważ odwołują się one do „interesów narodowych”[54].

Biorąc pod uwagę, jak zachowują się potężne państwa członkowskie UE nie tylko w Radzie Europejskiej, ale także poza nią, podporządkowanie UE interesom narodowym i ciągłe podważanie wartości unijnych utorowało drogę dla destrukcyjnych zachowań i populizmu, zarówno z lewej, jak i prawej strony sceny politycznej[55].

UE musi powrócić do swoich podstawowych wartości i przywrócić oparte na nich instytucje, aby zapewnić, że będą przestrzegać ideałów demokracji, transparentności i odpowiedzialności. Dotyczy to zwłaszcza Rady Europejskiej, instytucji dotkniętej licznymi sprzecznościami w kwestiach wartości UE. Rada Europejska wyewoluowała w kierunku elitaryzmu (potężnych państw członkowskich), zaściankowości (lub ochrony interesów narodowych zamiast unijnych) i międzyrządowej supremacji w Unii Europejskiej, przez co Unia musi wejść w proces całkowitej redefinicji, aby przekształcić się w unię polityczną (federację)[56].

Niniejszej badanie skieruje szczególną uwagę temu drugiemu wymiarowi. Wymiar twórczy lub elastyczny opiera się w przeważającej mierze na klauzulach i mechanizmach elastyczności, jakie zostały przewidziane w traktatach unijnych. Unia Europejska antycypuje wiele elastycznych i asymetrycznych metod współpracy, jak np. mechanizm optedout (wyłączenia), „który jest środkiem zapewniającym, że gdy dane państwo członkowskie nie chce brać udziału w określonej dziedzinie polityki UE, może z niej zrezygnować, dzięki czemu można uniknąć ogólnego impasu”[57]. Jako przykłady zastosowania tej metody w praktyce można wymienić Układ z Schengen (Irlandia zrezygnowała), Unię gospodarczą i walutową (EMU) (Dania zrezygnowała), Obronność (Dania zrezygnowała), Kartę Praw Podstawowych UE (Polska zrezygnowała), Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (zrezygnowały Dania i Irlandia, która jednak może wziąć udział w pewnych inicjatywach, jeśli wyrazi taką wolę), natomiast Wielka Brytania przed opuszczeniem UE skorzystała z klauzuli „opt-out” cztery razy.

Inny elastyczny mechanizm na rzecz integracji można określić jako otwartą metodę koordynacji (OMK). OMK „powstał w latach dziewięćdziesiątych XX wieku (…). Był to czas, kiedy integracja gospodarcza UE postępowała szybko, ale kraje UE były niechętne, żeby przyznać szersze uprawnienia instytucjom europejskim (…) OMK znajduje zastosowanie w tych obszarach, które są zastrzeżone do krajów UE, takich jak zatrudnienie, ochrona społeczna, edukacja, młodzież i szkolenia zawodowe”[58].

Należy również wspomnieć o „klauzuli elastyczności” przewidzianej w art. 352 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), która stosuje się „Jeżeli działanie Unii okaże się niezbędne do osiągnięcia, w ramach polityk określonych w Traktatach, jednego z celów, o których mowa w Traktatach, a Traktaty nie przewidziały uprawnień do działania wymaganego w tym celu, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, przyjmuje stosowne przepisy”[59].

Biorąc pod uwagę główny przedmiot niniejszej analizy, niezmierne istotne jest, aby mechanizm wzmocnionej współpracy (EnC) wraz z jego cechami normatywnymi i implikacjami jawił się jako jeden z dostępnych mechanizmów prawnych o istotnym potencjale wzmocnienia procesu integracji europejskiej. Aby udowodnić, że EnC stanowi czynnik federujący UE, w niniejszej pracy poruszone zostaną poniższe pytania badawcze (PB):

PB1) Jak definiowany i regulowany jest mechanizm EnC?

PB2) Jak objawia się mechanizm EnC?

PB3) Jakie są główne cechy odróżniające doświadczenia wzmocnionej współpracy w UE i w USA?

PB4) W jaki sposób mechanizm EnC może odgrywać rolę czynnika federującego UE?

Główną inspiracją dla podejmowanych badań jest koncepcja „dynamicznego federatora rdzeniowego”, opracowana przez Karla W. Deutscha w 1957 roku. Prof. Dusan Sidjanski ostrożnie przyznał, że:

Podział w ramach UE przeprowadzić można wzdłuż dwóch przeciwstawnych tendencji, które rosną w jej sercu: dynamikę wspólnotową, która dąży do ustanowienia unii na wskroś federalnej, oraz współpracę międzyrządową w zakresie polityki zagranicznej i wewnętrznej (…). Obawy te znajdują odzwierciedlenie w debacie europejskiej, która skupia się na pilnej potrzebie opracowania federatora rdzeniowego, a w dalszej perspektywie – konstytucji (…). Istnienie dynamicznego federatora rdzeniowego implikuje równowagę pomiędzy członkami federacji. Względna równowaga pomiędzy dużymi państwami federacyjnymi a małymi i średnimi podgrupami chroni całość przed hegemonią jednego członka lub grupy członków[60].

W kontekście UE wyróżnić można trzy elementy definiujące dynamicznego federatora rdzeniowego. Wiąże się to z istnieniem, który pozwala:

powiązać ze sobą wszystkie części całości;
utrzymywać równowagę – w formie określonej w traktatach UE – między organami ponadnarodowymi (UE) a państwami członkowskimi; oraz
ochronić całość przed dominacją jednego członka, grupy członków lub organów ponadnarodowych.

Celem badań jest zlokalizowanie sposobności i ograniczeń zawartych w traktatach unijnych, których zastosowanie daje szansę na „cichą supranacjonalizację” w obecnych okolicznościach, gdy pojęcia takie jak „federalizacja” czy „federacja” wywołują wrogość i strach wśród państw członkowskich UE – czy też, mówiąc prościej, zlokalizowanie mechanizmów umożliwiających praktykowanie „federalizmu bez federacji”[61].

W tym celu w niniejszym artykule porównano również mechanizm EnC w UE z praktykami wzmocnionej współpracy w Stanach Zjednoczonych (US), które stanowią asymetryczną, demokratyczną i najbardziej funkcjonalną federację na świecie. Analiza komparatywna powinna dać nam informacje, które pomogą zlokalizować ograniczenia i sposobności charakterystyczne dla mechanizmu EnC jako dynamicznego federatora rdzeniowego, ponieważ każde państwo członkowskie – niezależnie od swojej wielkości czy siły – może go zainicjować, przestrzegając określonej procedury i acquis unijnego.

Biorąc pod uwagę fakt, że UE stanowi wspólnotę 27 suwerennych państw członkowskich, które trudno jest przekonać lub zmusić do otwartego wdrożenia procesu federalizacji (tj. poprzez uchwalenie konstytucji), należy przyjąć metodę przyrostową, która będzie w stanie zapewnić faktyczne (i normatywne) warunki wstępne dla ustanowienia relacji federalnych, a w dłuższej perspektywie – federacji jako takiej. Termin „relacje federalne” zdaje się uzasadniony, gdyż pociąga on za sobą elastyczne zasady i procedury, które nie będą stanowiły obciążenia ani przeszkody dla państw członkowskich w nawiązaniu bliższej współpracy między sobą, a także z czasem w rozszerzeniu zakresu tejże współpracy na jak największą liczbę sektorów (obszarów). Dotychczas dzięki mechanizmowi EnC udało się osiągnąć kilka form wzmocnionej współpracy w zakresie prawa rozwodowego (rozporządzenie Rzym III), patentów i podatku od transakcji finansowych, majątkowego ustroju małżeństw międzynarodowych oraz Prokuratury Europejskiej (EPPO). Te formy wzmocnionej współpracy powinny zachęcić do dyskusji i aktywności w ramach UE w celu rozszerzenia zakresu dziedzin (sektorów), w których należy dążyć do wzmocnionej współpracy. Mianowicie, należy znaleźć sposób na pobudzenie efektów zewnętrznych w innych obszarach (sektorach) w ramach UE, aby państwa członkowskie UE nawiązały jak najściślejszą współpracę przy jednoczesnym poszanowaniu acquis communautaire. Efekty zewnętrzne wzmocnionej współpracy powinny wzmacniać integrację w jak największej liczbie obszarów. Alternatywnie, jak podkreślił prof. Paul Craig: „Przesłanie płynące z Traktatu Lizbońskiego jest w dużej mierze takie, że wzmocnioną współpracę należy stosować w tych sferach, w których działanie UE jako całości okazało się niemożliwe, w nadziei, że będzie ona wówczas katalizatorem zachęcającym pozostałe państwa członkowskie do podpisania się pod takimi inicjatywami”[62].

Podstawy wzmocnionej współpracy

Mechanizm EnC uregulowany jest w art. 20 TUE, a zoperacjonalizowany został w części VI, tytuł III TFUE. Mechanizm ten można traktować jako metodę współpracy międzyrządowej pozwalającej określonej liczbie państw członkowskich UE na realizację ściślejszej współpracy w niektórych sektorach, zwłaszcza jako ostatnią deskę ratunku w sytuacji, gdy Rada wskazała, że cele, do których dążą państwa członkowskie, nie mogą być osiągnięte przez UE jako całość. Bardzo istotna jest konstatacja, że wszelkie akty prawne uchwalone w ramach EnC są wiążące wyłącznie dla uczestniczących państw członkowskich i nie stanowią części istniejącego acquis communautaire ani nie są równoległe w stosunku do UE.

Cechą mechanizmu EnC jest zastosowanie tzw. klauzuli pomostowej, która stanowi środek mający zapewnić elastyczny proces decyzyjny. Klauzula ta „dostosowuje zasady podejmowania decyzji odnoszące się do aktów Rady, jako że umożliwia przejście od jednomyślności do głosowania większością kwalifikowaną lub od specjalnej procedury ustawodawczej do zwykłej procedury ustawodawczej”[63]. Silvia Kotanidis podkreśla, że „klauzule pomostowe nie prowadzą do fragmentaryzacji jednolitego stosowania przepisów i polityk UE z perspektywy terytorialnej i w żaden sposób nie zwiększają ani nie modyfikują kompetencji lub uprawnień Unii”[64].

Patrząc na całokształt, Federico Fabrini stwierdził, że zasady proceduralne dotyczące EnC można podzielić na trzy grupy: „pierwsza grupa przepisów reguluje procedurę inicjowania mechanizmu wzmocnionej współpracy. Druga grupa przepisów wyjaśnia sposób funkcjonowania mechanizm wzmocnionej współpracy po tym, jak został on ustanowiony. Wreszcie trzecia grupa przepisów wyjaśnia, w jaki sposób państwa, które nie były pierwotnymi stronami wzmocnionej współpracy, mogą do niej przystąpić w późniejszym momencie”[65]. Podobnym torem idą Daniela A. Kroll i Dirk Leuffen, którzy podzielili tę procedurę na trzy etapy: „rozpoczęcie, upoważnienie i realizację”[66]. Należy także wspomnieć, że mechanizmu EnC nie można ustanowić w odniesieniu do kwestii należących do wyłącznej kompetencji UE; jak stwierdził Robert Böttner: „Zakres wzmocnionej współpracy może obejmować te sprawy, co do których Unia posiada kompetencje niewyłączne (…) [zgodnie z] zasadą przyznania kompetencji”[67].

Jeśli chodzi o charakter tego mechanizmu, można stwierdzić, że pojawia się on jako instytucjonalna forma (lub jako stan pośredni) kompromisu pomiędzy państwami członkowskimi, która wyrażają chęć i gotowość do posunięcia do przodu procesów eurointegracyjnych, a tymi państwami członkowskimi, które są bardziej sceptyczne lub nieufne wobec procesów eurointegracyjnych bądź nie są nimi zainteresowane. EnC jest mechanizmem równoważącym tendencje ponadnarodowe i międzyrządowe (narodowe, międzypaństwowe) w UE. Jako stan pośredni (tj. nad państwami, lecz w ramach UE), ta szczególna forma wzmocnionej współpracy (np. Rzym III, EPPO itp.) stanowi rozszerzenie współpracy międzyrządowej, wynosząc ją na wyższy poziom w ramach unijnego acquis, a tym samym wzmacniając eurointegrację (ryc. 1)

Ryc. 1. Mechanizm wzmocnionej współpracy jako przedłużenie współpracy międzyrządowej (źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę mechanizmu wzmocnionej współpracy)

Wzmocniona współpraca jako mechanizm wyłoniła się z koncepcji „bliższej współpracy”[68], która została wcześniej wprowadzona przez Traktat Amsterdamski. Koncepcja ta powstała jako „ostatnia deska ratunku” – jej uruchomienie wymagało działania pewnej grupy państw członkowskich, przy czym współpraca tego rodzaju nie mogła być w żaden sposób sprzeczna z acquis communautaire, tj. nie mogła naruszać praw, obowiązków i interesów państw członkowskich, które nie uczestniczą we współpracy. Wraz z Traktatem Nicejskim[69] pojęcie „bliższej współpracy” ostatecznie zastąpiono terminem „wzmocniona współpraca”, a koniec końców zostało ono ustandaryzowane w Traktacie Lizbońskim (TUE i TFUE).

Carlo Maria Cantore definiuje mechanizm wzmocnionej współpracy jako proces, dzięki któremu grupa państw członkowskich może „zintegrować – pod pewnymi warunkami prawnymi – swoje polityki w ramach UE, bez konieczności angażowania w to wszystkich pozostałych członków, przynajmniej na początkowych etapach”[70]. Z tej definicji można wyciągnąć wniosek, iż współpraca tego rodzaju stanowi proces (zróżnicowanej integracji[71]) mający na celu wzmocnienie integracji (jest „wyrazem różnorodności” [72]) niektórych państw członkowskich. Natomiast pozostałe nie są zobowiązane do podążania za dynamiką integracyjną pierwszych (idea ta przypomina koncepcję Europy awangardowej, która została opisana powyżej). Zdaniem Pei-Fei Changa ten mechanizm prawny można interpretować z dwóch punktów widzenia:

Rozpatrywana w kategoriach jakości wzmocniona współpraca pokazuje ewolucję koncepcji „różnorodności” od ideologii do mechanizmu na podstawie traktatu. Najlepszą ilustracją jest zaawansowany model struktury trzech filarów, jaki znaleźć możemy w Traktacie z Maastricht, oraz klauzula elastyczności w Traktacie Amsterdamskim. Schengen i EMU są możliwymi przejawami elastycznej integracji; oraz
Z perspektywy ilościowej wzmocniona współpraca ma być realizowana tylko przez państwa członkowskie awangardy[73].

Mechanizm EnC jest ucieleśnieniem zróżnicowania UE w sensie praktycznym i instytucjonalnym, uwzględniając różne potrzeby (tj. różnorodność preferencji) państw członkowskich i umożliwiając określonej grupie państw członkowskich (awangarda, jądro itp.) na wzmożenie integracji w pewnych obszarach. Należy także podkreślić, że mechanizm ten nie ustanawia federalnego jądra, a jedynie wzmacnia współpracę międzyrządową. Wszelkie próby federalizacji lub supranacjonalizacji poza zakresem prawa UE są wyraźnie zabronione. Z tego powodu uczestniczące państwa członkowskie nie mogą zmieniać, modyfikować ani wdrażać nowego traktatu (lub konstytucji) poza procedurami przewidzianymi w traktatach UE. Wejście tego mechanizmu w życie zależy bezpośrednio od wstępnej decyzji Komisji Europejskiej będącej strażnikiem traktatów UE, a której zadaniem jest „egzekwować prawo unijne poprzez monitorowanie stosowania unijnego prawa pierwotnego i prawa wtórnego, a także dopilnowanie jego jednolitego stosowania w całej UE” zgodnie z art. 17 TUE[74]. Traktaty UE zachowują więc ducha modernizmu (lub paradygmat państwa narodowego), ale jednocześnie pozwalają na pewnego rodzaju (instytucjonalnie monitorowaną) elastyczność w zacieśnianiu współpracy w sektorach, w których UE ma niewyłączne kompetencje.

Wychodząc z intuicji Pei-Fei Changa, elementy jakościowe w kontekście wzmocnionej współpracy widzimy w aspekcie różnorodności, zaś elementy ilościowe w elastyczności – działalność prointegracyjna może być podejmowana przez określoną grupę (min. 9) państw członkowskich, które są potrzebne do uruchomienia tego mechanizmu. Przewiduje się, że EnC pozwoli osiągnąć dalszą współpracę międzyrządową w ramach poszczególnych sektorów UE, tworząc jednocześnie dwie grupy państw członkowskich (co przypomina koncepcję Europy awangardowej) – jedna wykorzystuje ten mechanizm do osiągnięcia dalszej współpracy międzyrządowej (awangarda, jądro, centrum itp.), a druga grupa (orbita, peryferia itp.), choć nie bierze w niej udziału, zachowuje swoje relacje i pozycję w UE.

Artykuł 20 TUE wskazuje, że „Celem wzmocnionej współpracy jest sprzyjanie realizacji celów Unii, ochrona jej interesów oraz wzmocnienie procesu jej integracji”[75], a więc wzmocnienie procesu eurointegracji, co prowadzi do logicznego wniosku, że instrument ten ma na celu ściślejszą integrację UE, „umożliwiając głównej grupie [jako dynamicznemu federatorowi] podobnie myślących państw integracyjnych pójście naprzód”[76] w procesie eurointegracji.

Inną cechą charakterystyczną mechanizmu EnC jest jego inkluzywność, co oznacza, że inne państwa członkowskie UE mogą do niego przystąpić bez jakichkolwiek ograniczeń. Zostało to wprost uregulowane w art. 20 TUE, gdzie zaznaczono, że współpraca będzie otwarta dla wszystkich państw członkowskich w równym stopniu i w dowolnym czasie, oraz w art. 328 TFUE, który stanowi:

Od chwili jej ustanowienia, wzmocniona współpraca pozostaje otwarta dla wszystkich Państw Członkowskich, pod warunkiem spełnienia ewentualnych warunków uczestnictwa określonych w decyzji upoważniającej. Państwa Członkowskie mogą przystąpić do współpracy także w dowolnym innym momencie, o ile, poza spełnieniem wyżej wymienionych warunków, będą również przestrzegać aktów już przyjętych w ramach tej współpracy[77].

Ponadto Komisja i państwa członkowskie uczestniczące w EnC są zobowiązane na mocy traktatów UE, żeby zapewnić, iż wzmocniona współpraca będzie otwarta i dostępna w każdej chwili dla jak największej liczby państw członkowskich. Obowiązek ten jest konieczny, aby zagwarantować inkluzywność i dynamiczny charakter mechanizmu EnC jako takiego. Oczywiście EnC może zostać ustanowiona jedynie w ograniczonym zakresie, który został dokładnie określony w art. 326 TFUE: „Współpraca ta nie może naruszać rynku wewnętrznego ani spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Nie może ona stanowić przeszkody ani dyskryminacji w handlu między Państwami Członkowskimi, ani prowadzić do zakłócenia konkurencji między nimi”[78]. Art. 329 TFUE stanowi, że państwa członkowskie, które pragną ustanowić między sobą wzmocnioną współpracę w jednej z dziedzin, o których mowa w Traktatach, „kierują wniosek do Komisji, określając zakres zastosowania i cele przewidywanej wzmocnionej współpracy. Komisja może przedłożyć Radzie odpowiedni wniosek. Jeżeli Komisja nie przedłoży takiego wniosku, zawiadamia o tym zainteresowane Państwa Członkowskie, podając uzasadnienie”[79]. Jeśli Komisja nie przedłoży takiego wniosku, informuje zainteresowane państwa członkowskie powyższego. Procedura obejmuje cztery etapy:

co najmniej 9 państw członkowskich powinno złożyć do Komisji formalny wniosek, określając obszar i cele wzmocnionej;
Komisja ocenia wniosek pod kątem warunków i ograniczeń ustanowienia mechanizmu wzmocnionej współpracy, a następnie może przedłożyć Radzie UE wniosek o upoważnienie do podjęcia wzmocnionej współpracy. Komisja nie jest zobowiązana do przedłożenia wniosku Radzie, jeżeli stwierdzi, że jest on sprzeczny z prawem UE, o czym jest zobowiązana poinformować państwa członkowskie, które złożyły wniosek;
poza Komisją Parlament Europejski pełni funkcję instytucjonalnego arbitra w procesie uruchamiania mechanizmu wzmocnionej współpracy, jako że wyraża zgodę na ustanowienie mechanizmu EnC; oraz
ostateczne upoważnienie do podjęcia wzmocnionej współpracy (tj. zatwierdzenie wniosku) jest udzielane przez Radę, która kwalifikowaną większością głosów podejmuje formalną decyzję o ustanowieniu wzmocnionej współpracy w drodze zwykłej procedury decyzyjnej[80] (ryc. 2).

Komisja jest pierwszą instytucją, która otrzymuje wniosek dotyczący propozycji EnC, a zatem występuje w roli „pierwszego ważnego strażnika”[81], jak stwierdzili prof. dr Wolfgang Wessels i Carsten Gerards. Rola ta implikuje, że Komisja występuje jako „(instytucjonalny) podmiot mający uprawnienie do wstrzymywania, zahamowania ustanowienia lub przebiegu procedury”[82], bowiem posiada kompetencje do oceny wniosku pod kątem celów i zakresu EnC. Jak wynika z art. 329 TFUE, Komisja może nie przesłać wniosku do Rady, lecz w takim wypadku poda uzasadnienie państwom członkowskim, które ten wniosek przesłały, jeżeli stwierdzi, że wniosek o EnC nie odpowiada postanowieniom traktatów UE pod względem zakresu i celów proponowanej współpracy. Art. 329 ust. 2 TFUE przewiduje z kolei, że: „Upoważnienie do podjęcia wzmocnionej współpracy, o której mowa w akapicie pierwszym, jest udzielane przez Radę na wniosek Komisji i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego”[83].

Ryc. 2. Procedura mechanizmu wzmocnionej współpracy (Źródło: opracowanie własne w oparciu o diagram wzmocnionej współpracy stworzony przez EU Monitor[84] i rozważania prof. dr. Wolfganga Wesselsa anid Carstena Gerardsa[85])

INITIATION
AUTHORIZATION (“GATEKEEPERS”)
IMPLEMENTATION
Group of min. 9 EU Member States requests to initiate EnC mechanism on proposal
European Commission approves request
Council approves request
European Parliament approves request
Group of Member States negotiate on the proposal
Group of Member States adopts the proposal
European Commission decline request and notify the applicants why it did not approve it
Council decline request
European Parliament decline request
Group of Member States failed to adopt
the proposal

Wraz z Traktatem Lizbońskim Parlament Europejski uzyskał więcej uprawnień w procesie decyzyjnym i zaczął występować jako „strażnik” w procedurze EnC – zatwierdza wniosek zwykłą większością głosów, wraz z Radą, która pełni funkcję ostatniego „strażnika” aprobującego wniosek, zanim procedura EnC zostanie rozpoczęta. Działalność Rady istotnej podlega istotnej zasadzie, którą musi się ona kierować:

W obradach mogą uczestniczyć wszyscy członkowie Rady, ale w głosowaniu biorą udział jedynie ci z jej członków, którzy reprezentują państwa uczestniczące we wzmocnionej współpracy. W związku z tym jednomyślność jest osiągana wyłącznie głosami przedstawicieli uczestniczących państw członkowskich, a większość kwalifikowana przeliczana jest odpowiednio[86].

Ponadto, w ślad za art. 330 TFUE:: „Jednomyślność jest osiągana wyłącznie głosami przedstawicieli uczestniczących Państw Członkowskich”[87]. W ramach EnC uczestniczące państwa członkowskie mogą stosować klauzulę pomostową w procesie decyzyjnym Rady. Dokładnie rzecz ujmując, „klauzule pomostowe pozwalają na odstępstwo od procedur legislacyjnych przewidzianych pierwotnie w traktatach”[88], a zatem, na podstawie art. 333 TFUE oraz art. 40 i 48 TUE, państwa członkowskie UE uczestniczące w EnC mogą przyjmować decyzje dotyczące:

Zmiany zasady jednomyślności na zasadę większości kwalifikowanej w danym obszarze polityki, przy czym w Radzie decyzję podejmują jednomyślnie uczestniczące państwa członkowskie. Większość kwalifikowana została zdefiniowana w art. 238 ust. 3 TFUE.
Zmiany specjalnej procedury legislacyjnej na zwykłą procedurę legislacyjną w danym obszarze polityki w ramach EnC (należy zasięgnąć opinii Parlamentu Europejskiego).

W ramach EnC decyzje podejmowane są przez przedstawicieli uczestniczących państw członkowskich. Natomiast pozostałe państwa członkowskie, tj. ich przedstawiciele, nie odgrywają żadnej roli w procedurze decyzyjnej, poza konsultacyjną. Artykuł 20 ust. 4 TUE stanowi, że: „Akty przyjmowane w ramach wzmocnionej współpracy wiążą wyłącznie uczestniczące Państwa Członkowskie. Nie są one uważane za dorobek, który musi zostać przyjęty przez państwa kandydujące do przystąpienia do Unii”[89]. Można zatem uznać, że tylko państwa członkowskie uczestniczące w EnC są uprawnione do podejmowania decyzji w sektorach EnC. Decyzje tego rodzaju będą dotyczyć wyłącznie państw partycypujących i nie oddziałują na inne państwa członkowskie UE ani na państwa kandydujące do UE. Ta sama logika dotyczy wydatków (kosztów) z mechanizmu EnC, co reguluje art. 332 TFUE: „Wydatki wynikające z realizacji wzmocnionej współpracy, inne niż koszty administracyjne ponoszone przez instytucje, obciążają uczestniczące we współpracy Państwa Członkowskie, chyba że Rada, stanowiąc jednomyślnie głosami wszystkich swoich członków, po konsultacji z Parlamentem Europejskim, zadecyduje inaczej”[90].

Jeśli chodzi o proces decyzyjny, Rada podejmuje decyzje w zakresie wzmocnionej współpracy na zasadzie jednomyślności. W pewnych okolicznościach może jednak stanowi również kwalifikowaną większością głosów, ale musi to być wcześniej zatwierdzone jednomyślnie. Zgodnie z art. 333 TFUE: „Jeżeli postanowienie Traktatów, które może być zastosowane w ramach wzmocnionej współpracy przewiduje, że Rada stanowi jednomyślnie, Rada, stanowiąc jednomyślnie zgodnie z zasadami zawartymi w artykule 330, może podjąć decyzję o stanowieniu większością kwalifikowaną”[91]. W niektórych kwestiach Rada może podjąć jednomyślną decyzję o stanowieniu większością kwalifikowaną. W tym zakresie w ust. 2 art. 333 TFUE, zaznaczono, że:

Jeżeli postanowienie Traktatów, które może być zastosowane w ramach wzmocnionej współpracy przewiduje, że Rada przyjmuje akty zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą, Rada, stanowiąc jednomyślnie zgodnie z zasadami zawartymi w artykule 330, może przyjąć decyzję o stanowieniu zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą. Rada stanowi po konsultacji z Parlamentem Europejskim[92].

Rada może jednomyślnie postanowić, że w dalszym procesie decyzyjnym będzie stanowić zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, co oznacza, że decyzje podejmowane będą kwalifikowaną większością głosów, nie zaś jednomyślnie – zasada jednomyślności nie znajduje zastosowania do „decyzji mających wpływ na kwestie wojskowe lub obronne”[93].

Traktat Lizboński dodał możliwość, by „państwa członkowskie, których potencjał wojskowy spełnia wyższe wymogi i które przyjęły wobec siebie bardziej wiążące zobowiązania w tej kwestii w celu realizacji najbardziej wymagających misji, mogły podjąć stałą współpracę strukturalną w ramach Unii”[94]. Państwa te muszą powiadomić o swoim zamiarze Radę i Wysokiego Przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa. Następnie Rada zatwierdza kwalifikowaną większością głosów decyzję o rozpoczęciu stałej współpracy strukturalnej (PESCO) i określeniu listy uczestniczących państw członkowskich[95]. Każde inne państwo członkowskie, które spełnia wymogi i wyraziło wolę uczestnictwa, może dołączyć do PESCO przy wykorzystaniu tej samej procedury, ale tylko państwa członkowskie już uczestniczące w tym mechanizmie EnC będą głosować nad decyzją. Również w Protokole w sprawie stałej współpracy strukturalnej przewidziano specjalne kryteria przystąpienia do PESCO, takie jak wymogi współpracy i harmonizacji oraz łączenia środków w dziedzinach związanych z zakupami, badaniami, finansowaniem i wykorzystaniem sprzętu obronnego, możliwościami zapewnienia wyspecjalizowanych jednostek zbrojnych przeznaczonych do udziału w planowanych misjach, których strukturę określono na poziomie planu taktycznego jako zgrupowanie taktyczne, a także zdolność do realizacji zadań w zakresie wspólnych operacji rozbrojeniowych, zadań humanitarnych i ratowniczych, zadań w zakresie doradztwa i pomocy wojskowej, zadań w zakresie zapobiegania konfliktom i utrzymywania pokoju, zadań sił bojowych w zakresie zarządzania kryzysowego, w tym przywracania pokoju i stabilizacji pokonfliktowej[96].

Wzmocniona współpraca: podejście porównawcze

Doświadczenia UE

Żeby zobrazować, czy EnC może posłużyć jako dynamiczny federator rdzeniowy, praktyki stosowane w UE zestawimy z praktykami obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych (USA). Na gruncie unijnym ustanowiono szereg form wzmocnionej współpracy w zakresie prawa rozwodowego, patentów i podatku od transakcji finansowych, ustrojów majątkowych małżeństw międzynarodowych oraz ochrony interesów finansowych UE poprzez ustanowienie Prokuratury Europejskiej (EPPO) (tabela 2).

Tabela 2. Uczestnicy wzmocnionej współpracy (Źródło: Opracowanie własne, na podstawie stosownych decyzji Rady UE)

WZMOCNIONA WSPÓŁPRACA W UNII EUROPEJSKIEJ *
Państwa członkowskie	Rozporządzenie Rzym III	Jednolity system ochrony patentowej	Ustroje majątkowe małżeństw międzynarodowych	Prokuratura Europejska	Podatek od transakcji finansowych **
Austria	+	+	+	+	+
Belgia	+	+	+	+	+
Bułgaria	+	+	+	+	–
Cypr	–	+	+	+	–
Chorwacja	–	–	+	+	–
Czechy	–	+	+	+	–
Dania	–	+	–	–	–
Estonia	+	+	–	+	–
Finlandia	–	+	+	+	–
Francja	+	+	+	+	+
Niemcy	+	+	+	+	+
Grecja	+	+	+	+	+
Węgry	+	+	–	–	–
Irlandia	–	+	–	–	–
Włochy	+	+	+	+	+
Łotwa	+	+	–	+	–
Litwa	+	+	–	+	–
Luksemburg	+	+	+	+	–
Malta	+	+	+	+	–
Holandia	–	+	+	+	–
Polska	–	+	–	–	–
Portugalia	+	+	+	+	+
Rumunia	+	+	–	+	–
Słowacja	–	+	–	+	+
Słowenia	+	+	+	+	+
Hiszpania	+	–	+	+	+
Szwecja	–	+	+	–	–
Zjednoczone Królestwo (przed Brexitem)	–	+	–	–	–
Uwaga: (+)* Uczestniczy; (-) Nie uczestniczy ** Biorąc pod uwagę, że nie da się przewidzieć, kiedy inicjatywa dotycząca podatku od transakcji finansowych zostanie zrealizowana, nie będzie ona przedmiotem dalszych badań. Jako ciekawostkę można wskazać, że już 10 państw członkowskich zacieśnia swoją współpracę po rezygnacji Estonii. Ponadto żadne państwo członkowskie nie dołączyło na późniejszym etapie.

Rozporządzenie Rzym III jest pierwszym przypadkiem skutecznie wdrożonego mechanizmu EnC w UE – począwszy od 2012 r. zostało on zastosowany przez 17 uczestniczących państw członkowskich. Oficjalna nazwa rozporządzenia Rzym III to „Prawo właściwe dla rozwodów i separacji prawnej”. Podstawą prawną tego mechanizmu EnC jest rozporządzenie Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (Dz.U. L 343, 29.12.2010)[97] wraz z innymi powiązanymi dokumentami. Rozporządzenie to ma na celu stworzenie jednolitego zestawu przepisów określających, które prawo krajowe powinno znajdować zastosowanie do postępowania w sprawie rozwodu lub separacji prawnej z udziałem małżonków mających różne obywatelstwa, mieszkających w państwie innym niż ich państwo obywatelstwa lub nie mieszkających już w tym samym państwie członkowskim UE, a także stanowi uzupełnienie rozporządzenia (WE) nr 2201/2003 określającego zasady ustalania, w którym sądzie należy złożyć pozew o rozwód lub separację prawną. Rozporządzenie to stosuje się w przypadku kolizji przepisów krajowych w sprawach dotyczących rozwodów i separacji prawnej, tj. gdy do danego rozwodu lub danej separacji prawnej może mieć zastosowanie więcej niż jedno prawo krajowe (art. 1). Art. 2 wylicza sprawy, w których Rozporządzenie nie znajduje zastosowania, takie jak: zdolność do czynności prawnych osób fizycznych; istnienie, ważność lub uznanie małżeństwa; unieważnienie małżeństwa; nazwisko małżonków; wpływ małżeństwa na kwestie majątkowe; odpowiedzialność rodzicielska; obowiązki alimentacyjne; majątek powierniczy lub dziedziczenie[98]. Rozporządzenie Rzym III obowiązuje w 17 państwach członkowskich UE: Belgii, Bułgarii, Niemiec, Estonii, Grecji, Hiszpanii, Francji, Włoch, Łotwy, Litwy, Luksemburga, Węgier, Malty, Austrii, Portugalii, Rumunii i Słowenii, przy czym pozostałe państwa członkowskie mogą w każdej chwili do niego przystąpić[99].

Innym mechanizmem EnC jest „Wzmocniona współpraca dotycząca spraw majątkowych w małżeństwach i zarejestrowanych związkach partnerskich”. Forma ta została ustanowiona przez 2 główne rozporządzenia UE i jedną decyzję Rady:

Rozporządzenie (UE) 2016/1103 wdrażające wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych;
Rozporządzenie (UE) 2016/1104 wdrażające wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich.
Decyzję Rady (UE) 2016/954 z dnia 9 czerwca 2016 r. upoważniającą do podjęcia wzmocnionej współpracy w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w zakresie ustrojów majątkowych par międzynarodowych, obejmującej zarówno sprawy dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych, jak i skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich (Dz.U. L 159, 16.6.2016, s. 16-18) [100].

„W obu rozporządzeniach określono zasady mające zastosowanie do majątku małżonków lub zarejestrowanych partnerów w przypadku, gdy każdy z małżonków lub zarejestrowanych partnerów ma obywatelstwo innego państwa UE lub gdy składniki ich majątku znajdują się w innym państwie UE”[101]. Główne rozporządzenia – Rozporządzenie (UE) 2016/1103 i Rozporządzenie (UE) 2016/1104 – ustanawiają zasady dotyczące uznawania, wykonalności i wykonywania orzeczeń, które są podobne do innych obowiązujących w UE zasad w zakresie współpracy sądowej w sprawach cywilnych. Wśród podstaw nieuznania orzeczenia można wymienić okoliczności, w których takie uznanie byłoby w sposób oczywisty sprzeczne z porządkiem publicznym państwa UE, w którym wystąpiono o uznanie. Zakres stosowania tego mechanizmu EnC ograniczony jest do kwestii dotyczących zdolności prawnej małżonków, uznania lub ważności małżeństwa, zobowiązań alimentacyjnych oraz dziedziczenia prawnej małżonków. Rozporządzenia nie zmieniają przepisów krajowych dotyczących małżeństwa lub zarejestrowanych związków partnerskich. Wskazano w nich, że prawo właściwe ma zastosowanie do wszystkich składników majątku, niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, i bez względu na to, czy takie prawo jest prawem państwa UE[102]. Niniejszy mechanizm EnC znajduje zastosowanie do 18 państw członkowskich: Belgii, Bułgarii, Cypru, Czech, Niemiec, Grecji, Hiszpanii, Francji, Chorwacji, Włoch, Luksemburga, Malty, Holandii, Austrii, Portugalii, Słowenii, Finlandii i Szwecji, zgodnie z upoważnieniem zawartym w decyzji Rady (UE) 2016/954. Pozostałe państwa członkowskie UE mogą dołączyć po przyjęciu Rozporządzenia.

W 2012 roku Rada UE i Parlament Europejski przyjęły dwa rozporządzenia – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1257/2012 z dnia 17 grudnia 2012 r. wprowadzające wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej oraz Rozporządzenie Rady (UE) nr 1260/2012 wprowadzające wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej w odniesieniu do mających zastosowanie ustaleń dotyczących tłumaczeń – kładąc podwaliny pod unijny jednolity system ochrony patentowej. Niedługo potem, w lutym 2013 r., 25 państw członkowskich UE podpisało Porozumienie w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego (UPC). „Dzięki nowemu patentowi europejskiemu (jednolitemu systemowi ochrony patentowej) wynalazcom wystarczy jedno zgłoszenie, aby uzyskać ochronę swojego wynalazku w 25 państwach członkowskich”[103], lub ujmując bardziej precyzyjnie:

Po przyznaniu patentu europejskiego właściciel będzie miał możliwość złożenia wniosku o rejestrację jednolitego skutku. Jeśli wymogi formalne zostaną spełnione, patent europejski będzie miał jednolity skutek – tj. jednolitą ochronę i takie same rezultaty – we wszystkich uczestniczących państwach członkowskich. W związku z tym składając wyłącznie jeden wniosek, właściciel patentu europejskiego będzie mógł uzyskać ochronę patentową w 25 państwach członkowskich Unii Europejskiej[104].

Pojęcie „patent europejski o jednolitym skutku”, w ślad za art. 2 lit. a) Rozporządzenia Rady (UE) nr 1260/2012 oznacza „patent europejski mający jednolity skutek w uczestniczących państwach członkowskich na mocy rozporządzenia (UE) nr 1257/2012”. Jak wskazano w rozporządzeniu założycielskim, „patent unijny ma wyeliminować złożoność obecnego europejskiego systemu patentowego i związane z nim koszty”[105]. Opisywany mechanizm EnC „ułatwia także dostęp do ochrony patentowej, obniża jego koszty i zapewnia bezpieczeństwo pod względem prawnym”[106]. Podsumowując, główne atrybuty zaawansowanego europejskiego systemu patentowego to:

Patent europejski w 25 państwach członkowskich UE w rezultacie złożenia jednego wniosku.
Jednolity skutek patentu europejskiego obejmie terytoria tych umawiających się państw członkowskich, które ratyfikowały porozumienie o Jednolitym Sądzie Patentowym.
Właściciel patentu europejskiego o jednolitym skutku będzie płacił tylko jedną roczną opłatę za przedłużenie.
Sąd Pierwszej Instancji przy Jednolitym Sądzie Patentowym będzie jednym sądem z kilkoma wydziałami.
Językiem postępowania w wydziale centralnym będzie język, w którym udzielono patentu.
Jednolity Sąd Patentowy będzie sądem wspólnym dla umawiających się państw członkowskich.
Przewodniczącymi w sądzie będą zarówno sędziowie posiadający kwalifikacje prawnicze, jak i sędziowie posiadający kwalifikacje techniczne.
Sąd Apelacyjny przy Jednolitym Sądzie Patentowym będzie gwarantem jednolitego orzecznictwa^[107].

Z tego należy podkreślić, że jednolity system patentowy jest „nierozerwalnie związany z utworzeniem Jednolitego Sądu Patentowego, który będzie miał jurysdykcję nad patentami jednolitymi i ‘klasycznymi’”[108]. Opisywany mechanizm EnC 25 państw członkowskich UE: Austrii, Belgii, Bułgarii, Cypru, Czech, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Niemiec, , Germany, Grecji, Węgier, Irlandii, Włoch, Łotwy, Litwy, Luksemburga, Holandii, Polski, Portugalii, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Szwecji. 17 państw członkowskich UE uczestniczących w mechanizmie EnC, które już ratyfikowały porozumienia i będą uczestniczyć w jednolitym systemie patentowym w momencie jego uruchomienia, to Austria, Belgia, Bułgaria, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Malta, Holandia, Portugalia, Słowenia i Szwecja[109]. W oparciu o powyższe warto wspomnieć, że jednolity system patentowy może nie obejmować wszystkich uczestniczących państw członkowskich, „zważywszy że niektóre z nich jeszcze nie ratyfikowały Porozumienia w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego w momencie, kiedy weszło ono w życie. Pozostałe państwa będą najpewniej ratyfikować je sukcesywnie, w związku z tym mogą istnieć różne generacje jednolitych patentów o różnym zasięgu terytorialnym”[110].

Jako ciekawostkę należy nadmienić, że decyzje dotyczące wzmocnionej współpracy zostały zaskarżone do Trybunału Sprawiedliwości UE (TSUE) przez państwa członkowskie nieuczestniczące w jednolitym systemie patentowym (Hiszpanię i Włochy). Analizując skargę o stwierdzenie nieważności złożoną przez wspomniane państwa członkowskie, TSUE uznał wszystkie argumenty Hiszpanii i Włoch za nieuzasadnione i w związku z tym oddalił ich skargi (sprawy połączone C-274/11 i C-295/11). W swoim wyroku TSUE stwierdził między innymi, że:

Rada nie była zobowiązana dostarczyć w zaskarżonej decyzji dodatkowych informacji dotyczących szczegółów systemu przyjętego przez uczestników omawianej wzmocnionej współpracy. Przedmiotem tej decyzji było bowiem jedynie upoważnienie państw członkowskich występujących z wnioskiem o nawiązanie wzmocnionej współpracy do jej podjęcia. A zatem to do tych ostatnich należy stworzenie, za pośrednictwem instytucji Unii w trybie przewidzianym w art. 20 TUE i art. 326–334 TFUE, jednolitego patentu i ustanowienie rządzących nim reguł, w tym ewentualnie szczególnych reguł dotyczących sądowej ochrony prawnej[111].

W marcu 2013 roku Hiszpania wniosła o stwierdzenie nieważności rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1257/2012 (17 grudnia 2012 r.) wprowadzającego wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej (Dz.U. L 361, s. 1). W obu sprawach TSUE oddalił w całości roszczenia hiszpańskie (Case-146/13).

Kolejną formą wzmocnionej współpracy jest Prokuratura Europejska (EPPO) powołana rozporządzeniem Rady (UE) 2017/1939. Koniecznie trzeba podkreślić, że zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia EPPO jest organem posiadającym osobowość prawną. EPPO jest niezależną prokuraturą UE (niepodatną na wpływu UE czy państw członkowskich), upoważnioną do działania w interesie UE jako całości, zorganizowaną niezależnie na poziomie centralnym i pozacentralnym, z kompetencjami do „dochodzenia, ścigania i sądzenia (przed sądami krajowymi) w sprawach dotyczących przestępstw wpływających na budżet UE, do których należą m.in. nadużycia finansowe (powyżej 10 000 EUR), korupcja, pranie pieniędzy, sprzeniewierzenie lub transgraniczne wyłudzenia VAT w kwocie powyżej 10 mln EUR”[112]. W tym sensie, jeżeli EPPO zdecyduje się na wykonywanie swojej właściwości, właściwe organy krajowe odstępują od wykonywania swojej właściwości w zakresie tego samego czynu zabronionego (art. 25 rozporządzenia Rady (UE) 2017/1939). Jest to sformułowanie o podstawowym znaczeniu, gdyż sprzyja podejściu ponadnarodowemu – nie zaś wyłącznie krajowe – w danym sektorze współpracy. Jeśli to podejście zostanie odzwierciedlone w innych (istniejących lub przyszłych) sektorach współpracy, mechanizm EnC może posunąć integrację w bardziej ponadnarodowym kierunku (i potencjalnie stworzyć podstawy dla długookresowych stosunków federalnych między państwami członkowskimi). Na poziomie organizacyjnym EPPO opiera się na dwóch filarach:

Szczebel centralny, na który składa się prokuratura centralna w siedzibie EPPO w Luksemburgu.
Szczebel pozacentralny stanowią delegowani prokuratorzy europejscy, którzy działają w uczestniczących państwach członkowskich[113].

Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie do 22 uczestniczących państw członkowskich UE: Belgia, Bułgaria, Czechy, Niemcy, Estonia, Grecja, Hiszpania, Francja, Chorwacja, Włochy, Cypr, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Malta, Niderlandy, Austria, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Słowacja i Finlandia. Irlandia, Węgry, Polska i Szwecja mogą dołączyć w dowolnym momencie. Dania na stałe odstąpiła, na mocy klauzuli opt-out, od udziału w działaniach UE dotyczących sądownictwa karnego[114].

Doświadczenia USA

W dalszej części artykułu doświadczenia UE z mechanizmem EnC zestawimy z amerykańską współpracą międzystanową w oparciu o tzw. compact clause przewidzianą w Konstytucji USA. Doświadczenia USA w kwestii umów są najstarszym przykładem współpracy międzystanowej w ramach systemu federalnego i stanowią wzór dla klauzuli elastyczności. Artykuł I § 10 akapit trzeci Konstytucji USA stanowi, że:

Żaden stan nie może bez zgody Kongresu wprowadzać ceł od tonażu, utrzymywać w czasie pokoju wojska lub okrętów wojennych, zawierać porozumień lub układów z innym stanem albo z państwem obcym ani też przystępować do wojny, chyba że zostanie faktycznie napadnięty albo znajdzie się w niebezpieczeństwie tak bezpośrednim, że jakakolwiek zwłoka jest niemożliwa.[115]

W kwestii tego rodzaju umów międzystanowych Konstytucja USA posługuje się terminami „umowa”, „porozumienie”, „układ” czy „traktat” itp. Umowny charakter właściwy dla układów (compacts) jest wynikiem faktu, że suwerenne ustawodawstwa stanowe uchwalały i przyjmowały prawa co do zasady bardzo podobne. Procedura wygląda w tym przypadku następująco:

oferta (przedstawienie wzajemnej ustawy co najmniej ustawodawstwom stanowym),
akceptacja (faktyczne uchwalenie ustawy przez co najmniej dwa ustawodawstwa stanowe), oraz
rozpatrzenie (rozstrzygnięcie sporu lub stworzenie wspólnego systemu regulacyjnego)[116].

Wyjąwszy sytuacje, kiedy stany zachowują prawo do jednostronnej zmiany umowy wzajemnej, takie umowy często nie kwalifikują się jako układy, gdyż te mogą być egzekwowane jako umowy między stanami (Ne. Bancorp v. Bd. of Governors of Fed. Reserve Sys. (1985)).

Układ międzystanowy jest jedynym formalnie uznanym narzędziem (poza ustawodawstwem federalnym i prawem regulacyjnym), które pozwala poszczególnym stanom wyjść poza swoje granice i wspólnie zarządzać działaniami podejmowanymi przez inne stany i ich obywateli. W skrócie, układy to umowy zawierane długoterminowo umożliwiające rozwiązywanie problemów regionalnych (międzystanowych). Buenger i inni zdefiniowali układy międzystanowe jako „formalnie wiążącą umowę, zatwierdzoną lub uchwaloną przez legislatywę dwóch lub więcej stanów działających w charakterze Stanów” [117]. Rada Rządów Stanowych (Council of State Governments) podsumowała istotę układów międzystanowych w następujący sposób:

Układy są umowami między dwoma stanami lub większą ich liczbą, za pomocą których wiążą się one postanowieniami układów, podobnie jak umowa wiąże co najmniej dwie strony w transakcji handlowej. Jako takie, układy podlegają materialnym zasadom prawa umów i ochronie z tytułu konstytucyjnego zakazu ustanawiania prawa, które naruszałoby wynikające z umów[118].

Na tej podstawie można stwierdzić, układy pakty są porozumieniami umownymi zawartymi między dwoma stanami lub większą ich liczbą, w których wyznaczone strony wyrażają analogiczne stanowisko w danej kwestii politycznej i albo akceptują zbiór norm, albo współpracują w określonej kwestii krajowej lub regionalnej.

W sprawie Petty v. Tennessee-Missouri Bridge Commission (1959) Sąd Najwyższy USA uznał, że „Układ to w końcu forma umowy”[119].

Compact clause, jak zauważył Sąd Najwyższy USA, „dostosowuje do potrzeb naszej Unii suwerennych Stanów odwieczne prawo niezależnych suwerennych narodów do zawierania traktatów” [120]. Możemy prześledzić historię tej idei na przykładzie sporów pomiędzy amerykańskimi granicami kolonialnymi. Nieporozumienia w tym zakresie były rozstrzygane w drodze dyskusji i negocjacji, przy czym ostateczne porozumienie podlegało musiało zostać zatwierdzone przez Koronę Brytyjską. W czasach przypadających po separacji politycznej z Koroną Artykuły Konfederacji przewidywały, że należy odwołać się do Kongresu we wszystkich sporach pomiędzy dwoma stanami lub większą ich liczbą o granice lub „w jakichkolwiek innych sprawach”, i nakładały obowiązek uzyskania zgody Kongresu na wszelkiego rodzaju „konfederację lub sojusz traktatowy”, którego stroną miałby być dany stan[121].

Gdybyśmy mieli użyć tych samych terminów, jakimi posługuje się UE w kontekście procedury EnC, moglibyśmy powiedzieć, że Kongres USA jawi się jako główny „strażnik” procedury układowej. Z tego względu to właśnie Kongres zatwierdza układy między stanami, wydając zgodę lub zezwolenie, co można poczytywać jako wzmocnioną współpracę na poziomie horyzontalnym, bardzo podobną do procedury EnC w UE, w której Komisja Europejska odgrywa kluczową rolę, jako że otrzymuje i przekazuje wnioski do Rady i Parlamentu. Zasadnicza różnica między unijną a amerykańską procedurą wzmocnionej współpracy polega jednak na tym, że z chwilą wyrażenia zgody przez Kongres na zawarcie układu, układ taki staje się prawem federalnym, a zatem zastępuje prawa stanowe ze skutkiem erga omnes, w przeciwieństwie do unijnego mechanizmu EnC, który ma jedynie skutek inter partes (ważny tylko dla uczestników EnC), ponieważ nie może wpływać na prawo wspólnotowe (acquis communautaire).

Z tego powodu, „gdy pakt uzyska aprobatę Kongresu, Konstytucja USA – na zasadzie compact clause – zapewnia, że będzie on egzekwowany w przypadku wszelkich naruszeń dobrej wiary przez co najmniej jedną ze stron” [122]. O efekcie tym pisano w sprawie Cuyler v. Adams (1981), która dotyczyła międzystanowej umowy o osobach zatrzymanych (Interstate Agreement on Detainers):

W przypadku, gdy Kongres upoważnił Stany do zawarcia umowy o współpracy, a przedmiot tej umowy podpada pod właściwy zakres ustawodawstwa kongresowego, zgoda Kongresu przekształca umowę Stanów w prawo federalne na mocy compact clause, a wykładnia tej umowy stanowi sprawę federalną. W tym przypadku Kongres już wcześniej wyraził zgodę na zawarcie międzystanowej umowy o osobach zatrzymanych, bowiem uchwalił ustawę o zgodzie na kontrolę przestępczości z 1934 roku (Crime Control Consent Act). Ustawa ta miała stanowić wyrażenie zgody na podstawie compact clause, a przedmiot tej ustawy jest właściwym przedmiotem ustawodawstwa kongresowego[123].

Ponadto, układ międzystanowy może przewidywać, że jego wejście w życie zależy od przyjęcia ustawy federalnej w momencie zatwierdzenia go przez Kongres. Na przykład układ dotyczący rzeki Belle Fourche pomiędzy Dakotą Południową a Wyoming wskazywał, że nie będzie obowiązywać, jeśli Kongres nie wyrazi na niego zgody i nie zostanie uchwalona ustawa, która spełni trzy nakreślone warunki, jakich zażądały strony porozumienia[124].

Wcześniej, w przełomowej sprawie Virginia v. Tennessee (1893 r.), Sąd Najwyższy USA stwierdził, że „zastosowanie klauzuli o układach międzystanowych (Interstate Compact Clause) ograniczone jest do umów, których celem jest utworzenie jakiegokolwiek połączenia zmierzającego do zwiększenia władzy politycznej w stanach, co może naruszyć lub zakłócić sprawiedliwe zwierzchnictwo Stanów Zjednoczonych”.

Również Sąd Najwyższy USA rozszerzył definicję układu, dodając następujące słowa: „Deklaracja legislacyjna przyjmie formę umowy lub układu, gdy obejmuje pewne wzajemne świadczenie od jednej strony umowy na rzecz drugiej” [125]. Termin „układ” obejmuje „wszelkie formy przyrzeczeń, wyrażone w formie pisemnej lub ustnej, dotyczące kwestii wszelakiego rodzaju; te, wobec których Stany Zjednoczone nie mogą mieć żadnych możliwych zastrzeżeń (…), jak również te, które mogą przyczynić się do zwiększania i kreowania wpływów politycznych umawiających się stanów” [126].

Ograniczenia nałożone na stany w zakresie zawierania układów i umów bez zgody Kongresu nie odnosiły się do drobnych spraw, takich jak zmiany granic, które nie mogły wpłynąć na rozszerzenie władzy politycznej umawiających się stanów ani zagrozić konstytucyjnej supremacji USA. Zgodnie ze sprawą Virginia v. Tennessee porozumienie w sprawie granic między dwoma stanami, jako że nie może mieć żadnego w powyższych skutków, nie wymaga bezpośredniej aprobaty Kongresu USA; w gruncie rzeczy układ został zatwierdzony w sposób dorozumiany przez rząd federalny. Patrząc na postanowienie, w którym widnieją terminy „układ” lub „umowa”, okazuje się oczywiste, że zakaz dotyczy tworzenia wszelakich związków zmierzających do zwiększenia władzy politycznej w stanach, które mogą wkraczać w dziedziny zastrzeżone dla USA lub podważyć supremację USA. W powyższej sprawie podkreślono, że:

Pojęcia „umowy” lub „układu” same w sobie są dostatecznie szerokie, aby objąć wszystkie formy wszelkie formy przyrzeczeń, wyrażone w formie pisemnej lub ustnej, dotyczące kwestii wszelakiego rodzaju; te, wobec których Stany Zjednoczone nie mogą mieć żadnych możliwych zastrzeżeń lub w które nie mają interesu ingerować, jak również te, które mogą przyczynić się do zwiększania i kreowania wpływów politycznych umawiających się stanów, tak aby wkraczać w dziedziny zastrzeżone dla Stanów Zjednoczonych lub podważyć supremację Stanów Zjednoczonych bądź ingerować w prawowity zarząd pewnych spraw oddanych pod ich całkowitą kontrolę (…). Skoro zatem pojęcia „umowy” lub „układu” w Konstytucji nie odnoszą się do każdej umowy ani każdego układu między jednym stanem a drugim, do których ważności potrzebna jest zgoda Kongresu, o jakich konkretnie umowach i układach mówi Konstytucja?[127]

W omawianej sprawie Sąd Najwyższy USA potwierdził, że układ nie wymagał zgody Kongresu, ponieważ nie prowadził on do zwiększenia siły politycznej ani wpływów stanów będących stroną tegoż układu i nie uzurpował pełnego i swobodnego wykonywania prerogatyw zastrzeżonych dla władzy federalnej[128].

Później, w sprawie New Hampshire v. Maine (1976), Sąd Najwyższy USA podtrzymał wniosek ze sprawy Virginia v. Tennessee i stwierdził, że umowa międzystanowa określające umiejscowienie dawnej granicy nie wymaga zgody Kongresu[129]. Sprawy Virginia v. Tennessee (1893) oraz Rhode Island v. Massachusetts (1838) można traktować jako pierwsze umowy (układy) międzystanowe, jakie zostały zawarte w Stanach Zjednoczonych, w celu rozstrzygnięcia granic stanów.

Układ może uzyskać potwierdzenie w postaci zgody na trzy główne sposoby:

Wyraźna zgoda: układ lub umowa została opracowana i przyjęta przez określoną liczbę stanów, a następnie przedłożono ją Kongresowi do zatwierdzenia.
Dorozumiana zgoda: ten rodzaj zgody ma miejsce, gdy Kongres podejmuje działania, które co do zasady zgadzają się z warunkami układu.
Zgoda wyprzedzająca: ten rodzaj zgody podobny jest do dorozumianej zgody, ale to Kongres jest grupą, która wszczyna proces[130].

Konstytucja USA „nie wskazuje, kiedy Kongres powinien udzielić zgody, czy powinna ona poprzedzać układ lub następować po jego zawarciu, czy powinna być wyraźna, a może dorozumiana”[131], ale znamienne jest to, że zgoda Kongresu jest wymagana wyłącznie w przypadku dwóch rodzajów umów lub układów:

tych, które naruszają polityczną i konstytucyjną równowagę między stanami a władzami federalnymi; oraz
tych, które ingerują w uprawnienia Kongresu.

Ostatnimi czasy Sąd Najwyższy USA w sprawie United States Steel Corp. v. Multistate Tax Commission (1978) przyznał, że podstawowym warunkiem wskazującym, czy układ wymaga zgody Kongresu, jest to, „czy układ ten wzmacnia władzę stanów kosztem rządu federalnego”. W 1921 r. układ jako narzędzie osiągnął punkt zwrotny w momencie, kiedy stany Nowy Jork i New Jersey utworzyły Port of New York Authority. Stany wykorzystały formułę układu międzystanowego w celu utworzenia agencji administracyjnej odpowiedzialnej za obsługę różnych środków transportu związanych ze wspólnym portem oraz za kierowanie rozwojem portu i jego produkcji. Drogą układu międzystanowego stany powołały organizację administracyjną, która miała nadzorować rozwój portu i jego produkcji oraz prowadzić inną infrastrukturę transportową związaną ze wspólnym portem. Argumentowały, że dzięki „pomysłowej adaptacji idei układu stany mogą połączyć swoje siły, aby rozwiązać rozliczne problemy mające swoje źródło w coraz dalej współzależności”[132] między stanami. Większość układów tworzyła różnego rodzaju agencje regulacyjne. Około 200 układów międzystanowych zajmowało się wieloma zagadnieniami, od energii i utylizacji niskoaktywnych odpadów promieniotwórczych do przydziału i oszczędzania wody[133]. Liczne układy dotyczą także kontroli przestępczości, edukacji i opieki nad dziećmi[134]. W skrócie, można by stwierdzić, że dzisiejsze układy obejmują kilka obszarów polityki: układy dotyczące rozwiązywania sporów granicznych, układy dotyczące dorzeczy, układy dotyczące usług metropolitalnych, układy przemysłowe oraz układy dotyczące usług publicznych, np. przestępczości, edukacji czy opieki społecznej. Głównym problemem jest przyjęcie zobowiązania, gdyż jeden stan nakłada na siebie obowiązek realizacji warunków umowy, co z czasem może osłabić jego zdolność do samodzielnego działania. Rada Rządów Stanowych dzieli układy na trzy szerokie kategorie:

Układy graniczne, tj. umowy między stanami dotyczące ustalenia granic stanów.
Układy doradcze, tj. umowy o utworzeniu komisji do zbadania jakiegoś problemu lub zagadnienia istotnego dla obu stanów.
Układy regulacyjne, tj. umowy o utworzeniu agencji do opracowania zasad i przepisów obowiązujących w stanach[135].

Ostatnim analizowanym układem jest National Popular Vote Interstate Compact (NPVIC lub NPV). Jest to umowa między wieloma stanami USA i Dystryktem Kolumbia, mająca zapewnić głosy elektorskie każdego stanu temu kandydatowi na prezydenta, który uzyska największe poparcie wyborców we wszystkich 50 stanach i Dystrykcie Kolumbia. Propozycja ta, oparta na ideach Roberta W. Bennetta, a także Akhila Reeda Amara i Vikrama Davida Amara, w sposób wyraźny miała stanowić alternatywę dla zmiany konstytucji zgodnie z procedurą, o której mowa w artykule V[136]. Matthew Pincus podkreślił, że systemu tego nie da się zmienić drogą legislacyjną, a „zważywszy na istotną trudność związaną z uchwaleniem poprawki do konstytucji, układ stanowi realny sposób na osiągnięcie niemożliwego w innym przypadku rezultatu. Zwolennicy NPV podkreślają, że zgoda Kongresu nie jest wymagana, aby pakt został uznany przez sądy za ważny”[137].

Natomiast przeciwnicy NPV uznają, że compact clause jest przeszkodą dla propozycji, ponieważ:

Jeśli uznamy National Popular Vote za „układ polityczny” w rozumieniu Compact Clause, to Konstytucja nakłada obowiązek uzyskania zgody Kongresu, a układ musiałby uzyskać aprobatę federalną. Uprawnienie do wyznaczania elektorów przyznane jest wyłącznie stanom, ale niezależnie od tego podlega innym postanowieniom Konstytucji. W związku z tym sąd musi zinterpretować powoływanie elektorów w świetle innych przepisów Konstytucji, w tym Compact Clause (McPherson v. Blacker (1892))[138].

Chcąc sprawić, by układ międzystanowy przekształcił się z narzędzia rozwiązywania problemów regionalnych w alternatywę lub obejście dla ustawodawstwa federalnego, zwolennicy NPV wykorzystują elastyczną interpretację przyjętą w sprawie United States Steel Corp. v. Multistate Tax Commission (1978) (US Steel), a także koncepcję „interesu stanu siostrzanego” [139]. Sąd Najwyższy USA zajął stanowisko, że liczba stanów przystępujących do układu jest „bez znaczenia, jeśli układ nie wzmacnia w sposób niedopuszczalny władzy stanów kosztem supremacji federalnej, a uprawnienia przekazane organowi administracyjnemu należy ocenić pod tym kątem, czy nie prowadzą one do takiego wzmocnienia” [140]. Rzecz jasna, test ze sprawy US Steel ma swoich krytyków i przeciwników. Jednym z nich jest sędzia White, który dowodził, że test ten sprowadza pytanie o to, czy układ wymaga zgody Kongresu, do pytania, czy daje on umawiającym się stanom możliwość korzystania z jakichkolwiek uprawnień, z których w przeciwnym razie nie mogłyby korzystać[141]. Fakt, że układ międzystanowy mają potencjał zmiany równowagi sił między rządem federalnym a rządami stanowymi, jest większym problemem w obecnej sytuacji pod rządami US Steel.

Poza tym w USA wzmożone zaangażowanie rządu federalnego w układy międzystanowe doprowadziło do opracowania (wertykalizacji) mechanizmu wzmocnionej współpracy. Jako przykład można podać, że rząd federalny jest stroną międzystanowej umowy o osobach zatrzymanych (Interstate Agreement on Detainers) (1971). Stronami tej umowy są: 47 stanów, Dystrykt Kolumbii i rząd federalny. Na potrzeby tej umowy USA występuje jako „stan”, tj. zajmuje pozycję równą stanom. W 1925 r. Felix Frankfurter i James Landis przewidzieli układy federalno-międzystanowe i uznali:

Połączone uprawnienia legislacyjne Kongresu i paru stanów pozwalają na wiele różnych wariacji i kombinacji działań ze strony rządu. Do bardzo niedawna możliwości te pozostawały w dużej mierze niezbadane. (…) Potrzebna jest kreatywność, aby stworzyć wiele różnych alternatyw prawnych, dzięki którym będziemy mogli sprostać różnorodnym formom interesów międzystanowych[142].

Unikalnym aspektem amerykańskiego systemu (wzmocnionej) współpracy międzystanowej jest współistnienie współpracy horyzontalnej i wertykalnej oraz to, że w modelach wertykalnych federacja i stany mają równą pozycję. Potwierdza to możliwość współpracy pionowej, co oznacza, że centrum federalne może być stroną układu międzystanowego, co prowadzi do powstania układu federalno-międzystanowego. Ze względu jednak na charakter układu, udział rządu federalnego konieczny jest jedynie w nielicznych przypadkach. Natomiast w systemie unijnym sytuacja tego rodzaju nie została w ogóle przewidziana.

Analiza porównawcza pozwala pokazać pewne podobieństwa i różnice pomiędzy unijnym mechanizmem wzmocnionej współpracy a amerykańskim systemem układów międzystanowych (tabela 3). Wyniki analizy są bardzo istotne, ponieważ pokazują one cechy unijnego mechanizmu wzmocnionej współpracy w porównaniu do amerykańskiego systemu współpracy międzystanowej w ramach (asymetrycznego) państwa federalnego, co pozwala odnieść się do hipotezy, że wzmocniona współpraca w UE pełni rolę czynnika federującego.

Tabela 3. Modele wzmocnionej współpracy w UE i USA (opracowanie własne, na podstawie analizy porównawczej doświadczeń UE i USA)

PORÓWNANIE MODELI WZMOCNIONEJ WSPÓŁPRACY
	UNIA EUROPEJSKA	STANY ZJEDNOCZONE
PODSTAWY PRAW	TUE i TFUE	Konstytucja USA
TERMIN	Wzmocniona współpraca	Układ międzystanowy, umowa, kontrakt, traktat
MOTYWACJA	Chęć posunięcia integracji do przodu i tym samym połączenia suwerennych uprawnień w nowych obszarach (sektorach) współpracy	Zobowiązanie do przestrzegania umowy międzystanowej (układ)
INICJATORZY	Min. 9 państw członkowskich	Min. 2 stany USA
DŁUGOŚĆ	Brak ograniczeń (Nie istnieją żadne ograniczenia prawne dotyczące okresu, jakiego potencjalne strony mogą potrzebować na podjęcie decyzji o przystąpieniu do EnC)	Brak ograniczeń (Nie ma konstytucyjnych ani ustawowych ograniczeń dotyczących okresu, jakiego potencjalne strony układu międzystanowego mogą potrzebować na podjęcie decyzji o przystąpieniu do układu)
REŻIM PRAWNY	Traktaty UE	Zasady materialne prawa umów
FUNKCJA	Wzmocnienie procesu eurointegracji (nie pozwala jednak na rozszerzenie uprawnień poza te, na które pozwalają traktaty UE)	Nieokreślony (stan przystępuje do układu międzystanowego, aby uzyskać pewne korzyści, których osiągnięcie możliwe jest jedynie drogą wzajemnie uzgodnionych skoordynowane działań z innymi stanami)
CEL	Wspieranie celów UE	Uregulowanie i rozwiązywanie kwestii międzystanowych
SPECJALNY SOJUSZ LUB KONFEDERACJA/FEDERACJA MIĘDZY UCZESTNIKAMI	Zakazany	Zakazany
CZĘSTOTLIWOŚĆ	Art. 20 TUE stanowi, że EnC jest środkiem stosowanym w ostateczności	Nieokreślona
ZAKRES	Konkretny obszar w UE (sektor)	Różny (brak konstytucyjnych ograniczeń zakresu obowiązywania układu międzystanowego poza dorozumianym ograniczeniem, że przedmiot układu musi należeć do uprawnień zastrzeżonych dla stanów)
PRAWO DO UDZIELANIA ZGODY	Rada UE daje upoważnienie do wdrożenia EnC na wniosek Komisji Europejskiej i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego	Kongres USA
WPŁYW NA PRAWO WSPÓLNOTOWE	Zakazany	Jeśli Kongres USA zatwierdzi układ, staje się on prawem federalnym, w przeciwnym razie brak
SKUTEK PRAWNY	Inter partes	Erga omnes, jeśli Kongres Stanów Zjednoczonych zatwierdził umowę, w przeciwnym razie inter partes
RODZAJ INTEGRACJI	Asymetryczny	Asymetryczny
RODZAJ ASYMETRII	Horyzontalny (między państwami członkowskimi UE)	Horyzontalny (układ międzystanowy) i wertykalny (układ federalno-międzystanowy)
KONTROLA SĄDOWA	TSUE	Sądy federalne i stanowe
PRZEDMIOT KONTROLI SĄDOWEJ	Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady wprowadzające wzmocnioną współpracę	Układ międzystanowy

Wnioski

Odnosząc się do pierwszego pytania badawczego (PB1: Jak definiowany i regulowany jest mechanizm EnC?), uznać można, że EnC jest elastyczną metodą współpracy międzyrządowej, która umożliwia określonej liczbie państw członkowskich UE zacieśnienie współpracy w konkretnych sektorach, zwłaszcza jako ostateczność, gdy Rada ustaliła, że UE jako całość nie może zrealizować celów, do których dążą państwa członkowskie. Należy pamiętać jednak, że wszelkie akty prawne uchwalone w ramach EnC są wiążące wyłącznie dla uczestniczących państw członkowskich i nie stanowią części istniejącego acquis communautaire ani nie są równoległe do UE.

Ze swej istoty mechanizm ten jawi się jako stan pośredni będący wyrazem kompromisu między tymi państwami członkowskimi, które chcą wzmocnienia procesów eurointegracji, a tymi, które postrzegają procesy eurointegracyjne ze sceptycyzmem, nieufnością lub brakiem zainteresowania.

W odpowiedzi na drugie pytanie badawcze (PB2: Jak objawia się mechanizm EnC?) przyjrzeliśmy się dotychczasowym formom wzmocnionej współpracy, z których wyróżnić można ustanowienie instytucjonalnych warunków dla europejskiego jednolitego patentu, Sądu Pierwszej Instancji przy Jednolitym Sądzie Patentowym oraz Sądu Apelacyjnego przy Jednolitym Sądzie Patentowym, który odpowiedzialny jest za ujednolicanie orzecznictwa. Ten rodzaj supranacjonalizacji sektorowej w ramach traktatów UE widoczny jest również na przykładzie wzmocnionej współpracy w ramach EPPO, co zapewnia, że – w sytuacji gdy EPPO zdecyduje się na wykonywanie swojej właściwości – właściwe organy krajowe nie będą wykonywać swojej właściwości w zakresie tego samego czynu zabronionego; stanowi to typowy przypadek zastosowania elementów ponadnarodowych, ograniczony do danego sektora, bez wpływu na UE jako całość.

W odpowiedzi na trzecie pytanie badawcze (PB3: Jakie są główne cechy odróżniające doświadczenia wzmocnionej współpracy w UE i w USA?), przeprowadzona analiza doszła do wniosku, że zauważyć można wiele istotnych podobieństw i różnic między mechanizmem EnC w UE i w USA. Funkcją unijnego mechanizmu EnC jest wzmocnienie procesu eurointegracji (bez wychodzenia poza prawnie ustanowione ramy traktatów UE) przez te państwa członkowskie, które chcą procedować z integracją i w ten sposób połączyć swoje suwerenne uprawnienia w nowych sektorach, przy czym mechanizm EnC stosowany jest wyłącznie jako ostateczność. Natomiast współpraca międzystanowa w Stanach Zjednoczonych wynika z tego, że stany amerykańskie wyraziły wolę przystąpienia do układu międzystanowego w celu uzyskania pewnych korzyści, które bez wzajemnie uzgodnionych i skoordynowanych działań z siostrzanymi stanami byłyby niemożliwe do osiągnięcia. Z kolei w kwestii wpływu mechanizmu EnC na prawo wspólnotowe i jego skutków prawnych w UE i USA można stwierdzić, że skutki prawne mechanizmu unijnego są ściśle ograniczone, bo odnosi się on wyłącznie do uczestniczących w nim państw członkowskich (inter partes). Zakazane są wszelkie naruszenia czy paralelizmy z opracowanym unijnym acquis. Z drugiej strony, w Stanach Zjednoczonych skutek prawny układu może mieć zakres federalny (erga omnes) i może wpływać na prawo całej wspólnoty, lecz tylko w sytuacji, gdy Kongres USA zatwierdzi układ.

Interesujące jest również to, że oba mechanizmy EnC umożliwiają integrację asymetryczną. Mechanizm unijny w ramach traktatów UE dopuszcza jednak jedynie asymetrię horyzontalną (państwo członkowskie – państwo członkowskie), tzn. wyklucza się prawo UE jako ciała ponadnarodowego do przystąpienia do mechanizmu EnC. Oprócz asymetrii horyzontalnej (w przypadku układów międzystanowych), w USA rząd federalny ma prawo przystąpić do paktów jako strona i w ten sposób ustanowić układ federalno-międzystanowy, co przekłada się na asymetrię wertykalną – pozwala to centrum federalnemu, dążącemu do realizacji celów federacji jako całości, uzyskać niekiedy rolę lidera lub stymulatora w zakresie określonej dziedziny współpracy.

Wreszcie odpowiedzieć należy na ostatnie pytanie badawcze (W jaki sposób mechanizm EnC może odgrywać rolę czynnika federującego UE?). Kwestia te wydaje się prosta do przedstawienia w przypadku państw federalnych ze względu na dość ścisłą konstytucję, która zarysowuje podział kompetencji pomiędzy poszczególnymi szczeblami władzy oraz sąd najwyższy, który rozstrzyga konflikty pomiędzy nimi. UE nie jest jednak państwem narodowym ani federacją (co wyjaśniliśmy powyżej), ale ponadnarodową wspólnotą 27 suwerennych państw członkowskich.

Z tego względu mechanizm EnC może odgrywać rolę faktycznego czynnika federującego w UE, przy czym jedynie o ograniczonym zakresie, ponieważ:

UE nie posiada konstytucji z wyraźnym podziałem kompetencji pomiędzy poszczególnymi szczeblami władzy;
zakres współpracy jest ograniczony do określonego sektora;
prawo tworzone w ramach mechanizmu EnC nie wpływa na dorobek prawny UE, oraz
wzmocniona współpraca musi być włączona w ramy istniejącego systemu instytucjonalnego UE bez prawa i możliwości jego zmiany lub modyfikacji.

Jako czynnik federujący de facto, mechanizm EnC gwarantuje ustaloną w traktatach UE równowagę między ponadnarodowymi instytucjami UE a suwerennymi państwami członkowskimi, zapewniając jednocześnie, że państwa nie będą czuć się zagrożone nadmiernym wzrostem władzy UE lub władzy jednego państwa członkowskiego lub ich grupy. Ponadto mechanizm ten w rzeczy samej prowadzi do „ponadnarodowego zróżnicowania” [143], zachęcając pozostałe państwa członkowskie do zaangażowania się w istniejące formy wzmocnionej współpracy i tym samym przeniesienia współpracy na poziom wyższy niż narodowy. Poziom ten będzie pośredni – ponadpaństwowy i wewnątrzunijny, lecz nie federalny. Wynika z tego, że mechanizm EnC nie ma mocy ustanowienia struktury federalnej (ze wszystkimi jej cechami), ale może tworzyć sieci wzmocnionej współpracy sektorowej, które będą mieć pewne aspekty ponadnarodowe (jak w przypadku EPPO czy UPP) w ramach systemu UE, obejmujące kwestie, w których UE ma niewyłączne kompetencje, co bardzo przypomina ideę budowania „federalnej Europy poprzez wspólnoty sektorowe” [144] zaproponowaną przez Jeana Monneta.

A Core, Avant-garde or Centre of Gravity and other ideas to enhance European Union Integration, dostęp: http://slideplayer.org/slide/1330772/ [18.07.2022].

An Enhanced European Patent System, The Select Committee. The Preparatory Committee; https://www.unified-patent-court.org/sites/default/files/enhanced-european-patent-system.pdf [11.07.2022].

Bamyeh M. A., Postnationalism, 2001; [12.05.2019].

Bulmer E., Federalism, International IDEA Constitution-Building Primer, 2015; https://www.idea.int/sites/default/files/publications/federalism-primer.pdf [18.08.2022].

Background on Interstate Compacts. Every Vote Equal; https://www.every-vote-equal.com/sites/default/files/eve-4th-ed-ch5-web-v1.pdf [12.07.2022].

Böttner R., The Constitutional Framework for Enhanced Cooperation in EU Law. „Nijhoff Studies in European Union Law”, t. 17, E-Book ISBN: 9789004459151; DOI: https://doi.org/10.1163/9789004459151_010 [23.08.2022].

Bryder T., Xenophobia, Politics and Right Wing Populism in Europe, University of Copenhagen, Faculty of Social Science/Department of Political Science, 2009.

Buenger M. L., J. B. Litwak, M. H. Mccabe i R. L. Masters, The Evolving Law And Use Of Interstate Compacts, „ABA Publ”, wyd. 2, 2016.

Castaldi R., Europe needs initiative and leadership to overcome the crisis, „Perspectives on Federalism”, 2012; http://www.on-federalism.eu/attachments/069_download.pdf [20.06.2022].

Cantore C. M., We’re one, but we’re not the same: Enhanced Cooperation and the Tension between Unity and Asymmetry in the EU, „Perspectives on Federalism”, t. 3, nr 3, 2011; http://webarchive-2009-2021.on-federalism.eu/attachments/103_download.pdf [12.08.2022].

Chang P-F (V)., Enhanced Cooperation in the EU and ASEAN? Provision of Enhanced Cooperation in the European Union in Comparison to Similar Institutional Developments in the Association of Southeast Asian Nations, „Political Perspectives”, t. 2, 2008; http://www.politicalperspectives.org.uk/wp-content/uploads/2010/08/Vol2-2-2008-5.pdf [10.12.2021].

Council Regulation (EU) No 1259/2010, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32010R1259&from=EN [12.07.2022].

Consolidated version of the Treaty on European Union, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12016M020 [10.05.2022].

Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:12016E326&from=EN [14.07.2022].

Cuyler v. Adams, 449 U.S. 433 (1981), „US Supreme Court opinions”; https://supreme.justia.com/cases/federal/us/449/433/ [09.08.2022].

Constitution of the United States, US Senate; https://www.senate.gov/civics/constitution_item/constitution.htm#a1 [10.04.2022].

Rsch. Serv., ArtI.S10.C3.3.1 Overview of the Compact Clause, Constitution Annotated; https://constitution.congress.gov/browse/essay/artI-S10-C3-3-1/ALDE_00001106/ [16.08.2022].

Interstate Compacts, Center for the Study of Federalism; dostęp: Interstate Compacts – Federalism in America [10.08.2022].

Congressional consent and the permission for states to enter into interstate compacts, „Council of State Governments Knowledge Center”; https://www.csg.org/work/publications/ [15.02.2021].

Duff A., On governing Europe, Policy Network, Londyn, 2012.

Duff A., Federal Union Now. Federal Trust for Education and Research. European Movement, 2011; http://www.euromove.org.uk/fileadmin/files_euromove/federal-union-now-book.pdf [15.06.2017].

Diez G., Habermas, the Last European: A Philosopher’s Mission to Save the EU, „Spiegel Online”, 25.11.2011; http://www.spiegel.de/international/europe/habermas-the-last-european-a-philosopher-s-mission-to-save-the-eu-a-799237.html [15.07.2022].

Delors J., An ‘Avant-garde’ driving the European unification process forward, Jacques Delors Institute, 2001; http://www.delorsinstitute.eu/011-681-An-Avant-garde-driving-the-European-unification-process-forward.html [12.12.2021].

Enhanced cooperation on matrimonial and registered partnership property issues. „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=LEGISSUM:4353120 [10.06.2022].

Enhanced cooperation, EU Monitor; https://www.eumonitor.eu/9353000/1/j9vvik7m1c3gyxp/vh7dow6rirz [19.08.2022].

Frankfurter F. i J. Landis, The compact clause of the Constitution: A study in interstate adjustments, „The Yale Law Journal” 34, nr 7 (1925); doi: https://doi.org/10.2307/789345 [19.08.2022].

Fischer J., Vive l’Avant-Garde!, „Zeit Online”, 2008; http://www.zeit.de/online/2008/27/joschka-fischer-europa [25.04.2020].

Fischer J., From Confederacy to Federation: Thoughts on the Finality of European Integration, 2000; http://www.federalunion.org.uk/joschka-fischer-from-confederacy-to-federation-thoughts on-the-finality-of-european-integration/ [25.04.2020].

Fabbrini F., The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022].

Flexibility in EU decision-making: passerelle clauses, brake clauses and accelerator clauses, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:ai0019 [18.07.2022].

Giddens A., Conversations with Anthony Giddens: Making Sense of Modernity, Stanford, Calif. 1998.

Giddens Q., Turbulent and Mighty Continent: What Future for Europe, Polity Press, wyd. 1, 11 października 2013.

Grajauskas R. i L. Kasčiūnas, Modern versus Postmodern Actor of International Relations: Explaining EU–Russia Negotiations on the New Partnership Agreement, 2009; http://lfpr.lt/wp-content/uploads/2015/08/LFPR-22-Grajauskas_Kasciunas.pdf [25.08.2022].

Grevi G., Flexible Means to Further Integration. In Franklin Dehousse [w:] W. Coussens i G. Grevi (red.), Integrating Europe: Multiple Speeds – One Direction?, EPC Working Paper, nr 9, kwiecień 2004; https://www.files.ethz.ch/isn/10837/doc_10868_ 290_en.pdf [25.04.2022].

Guerot U., Europe as a republic: the story of Europe in the twenty first century, „OpenDemocracy”; https://www.opendemocracy.net/caneurope-make-it/ulrike-guerot/europe-as-republic-story-of-europe-in-twenty-first-century [25.07.2022].

Habermas J., The Postnational Constellation, „Cambridge”, 2001.

Hayrapetyan A., Federalism, Functionalism and the EU: The Visions of Mitrany, Monnet and Spinelli, „E-International Relations” (ISSN 2053-8626); https://www.e-ir.info/2020/09/21/federalism-functionalism-and-the-eu-the-visions-of-mitrany-monnet-and-spinelli [12.08.2022].

Ilik G. i A. Adamczyk. Finalité Politique or just a Step Forward: The Lisbon Treaty and the Identity of the European Union As A Global Actor, „Journal of Liberty and International Affairs” 3 (supp. 1, 2017); https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/89 [25.06.2022].

Ilik G. The Forgotten Ideals: Manifestations of Elitism and Parochialism in the European Union Context, Konrad Adenauer Foundation, Institute for Democarcy “Societas Civilis”, Skopje, rok 14, nr 52, grudzień 2016; https://idscs.org.mk/en/2017/07/24/new-issue-political-thought-political-elites-citizenship-social-changes/ [20.07.2022].

Ilik G. i N. Lj. Iljevski, Avant-Garde Europe: The Problem of Modernism and the Common Foreign and Security Policy and Enlargement, „Yearbook of Polish European Studies”, 2017, file:///C:/Users/Goran/Desktop/Ilik_YPES_2017.pdf [25.08.2022].

Ilievski N. Lj., The Concept of Political Integration: The Perspectives of Neofunctionalist Theory, „Journal of Liberty and International Affairs” 1 (1, 2015); https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/13 [20.08.2022].

Is the European Union a federal union or supranational one?. News and Research on Europe highlighting Robert Schuman’s political, economic, philosophical contribution from the independent Schuman Project Directed by David H Price, Bron 1999- 2009; dostęp: https://schuman.info/fed.htm [28.08.2022].

Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 16 kwietnia 2013 r., Królestwo Hiszpanii i Republika Włoska przeciwko Radzie Unii Europejskiej, CJEU, Sprawy połączone C-274/11 i C-295/11; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A62011CJ0274 [24.08.2022].

Kotanidis S., Passerelle clauses in the EU Treaties: Opportunities for more flexible supranational decision-making. EPRS | European Parliamentary Research Service, 2020; https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2020/659420/EPRS_STU(2020)659420_EN.pdf [12.07.2022].

Kroll D. A., i D. Leuffen, Enhanced cooperation in practice. An analysis of differentiated integration in EU secondary law, „Journal of European Public Policy”, 22 (2015), https://dx.doi.org/10.1080/13501763.2014.956781 [12.08.2022].

Kröger S. i T. Loughran, The benefits and risks for the EU of ‘differentiated integration’, „The Loop”; https://theloop.ecpr.eu/the-benefits-and-risks-for-the-eu-of-differentiated-integration/ [15.08.2022].

Leuffen D., B. Rittberger i F. Schimmelfennig, Differentiated Integration Explaining Variation in the European Union, Palgrave Macmillan, 2013.

Levi L., R. Corbett, O. Zecchino, R. Bieber, J. Pinder, P. Ponzano, JL. Quermonne, P. de Schoutheete, Altiero Spinelli – European Federalist, Parlament Europejski, Bruksela, 2009.

Leuffen D., B. Rittberger i F. Schimmelfennig, Differentiated Integration Explaining Variation in the European Union. Palgrave Macmillan, 2013.

Law applicable to divorce and legal separation, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:230205_2 [10.06.2022].

Martinico , The Federal Language and the European Integration Process: The European Communities viewed from the US, „Politique européenne”, 2016; https://doi.org/10.3917/poeu.053.0038 [20.08.2022].

Majone G., Europe as the would-be world power: The EU at Fifty, Cambridge University Press, 2009; http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item2427975/?site_locale=en_GB [20.07.2021].

Opting out, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/opting-out.html [15.07.2022].

Open method of coordination, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/open-method-of-coordination.html [20.07.2022].

Protocol 10 of the amended Treaty on European Union (Article 42(6), Article 43(1), Article 46), Consilium; https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-6655-2008-INIT/en/pdf [19.08.2022].

Petty v. Tennessee-Missouri Bridge Comm’n, 359 U.S. 275 (1959); https://supreme.justia.com/cases/federal/us/359/275/ [11.07.2022].

Pincus M., When Should Interstate Compacts Require Congressional Consent?, „Columbia Journal of Law and Social Problems” (42, 2009); http://jlsp.law.columbia.edu/wp-content/uploads/sites/8/2017/03/42-Pincus.pdf [20.08.2022].

Stefanovic A., Role of the Judiciary in Shaping Federations: Cases of the Supreme Court in the United States of America and the Court of Justice in the European Union, „Journal of Liberty and International Affairs” 3 (supp. 1, 2020); https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/92 [25.08.2022].

Pusca A., European Union: Challenges and Promises of a New Enlargement, IDEA, 2004.

Reilly M., Constitutionality of Interstate Compacts, „OLR Research Report”, 2008-R-0221; https://www.cga.ct.gov/2008/rpt/2008-R-0221.htm [09.08.2022].

Sidjanski D., The Federal Approach to the European Union or the Quest for an Unprecedented European Federalism, „Notre Europe”, lipiec 2001; https://institutdelors.eu/wp-content/uploads/2020/08/etud14-en-1.pdf [10.09.2022].

Single EU patent boosts intellectual property protection and cuts related costs, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:2406030201_1 [10.07.2022].

Shaikhutdinova G .R., Enhanced Cooperation in Federal States: Democracy through Asymmetry, „Public Administration Issues”, wydanie specjalne (wersja elektroniczna); doi: 10.17323/1999-5431-2017-0-5-72-82, 2017.

Thym D., Supranational Differentiation and Enhanced Cooperation [w:] Prof. R. Schütze i Prof. T. Tridimas (red.), „Oxford Principles of European Union Law: The European Union Legal Order”, t. I, Zjednoczone Królestwo, wydanie online, Oxford Academic, 2018); https://doi.org/10.1093/oso/9780199533770.003.0030 [20.08.2022].

Tekin F., W. Wessels, Flexibility within Lisbon Treaty: Trademark or empty promise, EIPASCOP 2008/1, 2008.

The establishment of the European Public Prosecutor’s Office. „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:4319113 [20.08.2022].

Treaty of Nice amending the Treaty on European Union, the Treaties establishing the European Communities and certain related acts, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12001C%2FTXT [10.07.2022].

The Community and Intergovernmental Methods, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:community_intergovernmental_methods [20.07.2022].

Unitary Patent, EPO; https://www.epo.org/applying/european/unitary/unitary-patent.html [11.07.2022].

Understanding Interstate Compacts, „Council of State Governments”; https://www.csg.org/work/publications/ [19.08.2022].

Virginia v. Tennessee, „Opinion of the Court”, 1892; https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/usrep/usrep148/usrep148503/usrep148503.pdf [06.08.2022].

Wessels W., C. Gerards, The Implementation of Enhanced Cooperation in the European Union, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs Directorate General for Internal Policies of the Union, październik 2018; https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/604987/IPOL_STU(2018)604987_EN.pdf [14.08.2022].

[1] A. Stefanovic, Role of the Judiciary in Shaping Federations: Cases of the Supreme Court in the United States of America and the Court of Justice in the European Union, „Journal of Liberty and International Affairs” t. 3, suplement 1, 2020, dostęp: https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/92 [25.08.2022], s. 81.

[2] A. Giddens, Conversations with Anthony Giddens: Making Sense of Modernity, Stanford, Calif., 1998, s. 94.

[3] M. A. Bamyeh, Postnationalism, 2001; dostęp: http://www.riifs.org/journal/essy_v3no2_ bmyeh.htm [12.05.2019], s. 3.

[4] G. Ilik i N. Lj. Iljevski, Avant-Garde Europe: The Problem of Modernism and the Common Foreign and Security Policy and Enlargement, „Yearbook of Polish European Studies”, 2017, dostęp: file:///C:/Users/Goran/Desktop/Ilik_YPES_2017.pdf [25.08.2022], s. 70.

[5] R. Grajauskas i L. Kasčiūnas, Modern versus Postmodern Actor of International Relations: Explaining EU–Russia Negotiations on the New Partnership Agreement, 2009; http://lfpr.lt/wp-content/uploads/2015/08/LFPR-22-Grajauskas_Kasciunas.pdf [25.08.2022], s. 4.

[6] Ibid., s. 5.

[7] J. Habermas, The Postnational Constellation, „Cambridge”, 2001, s. 57.

[8] G. Ilik i N. Lj. Iljevski, Avant-Garde Europe: The Problem of Modernism and the Common Foreign and Security Policy and Enlargement, „Yearbook of Polish European Studies”, 2017, dostępt: file:///C:/Users/Goran/Desktop/Ilik_YPES_2017.pdf [25.08.2022], s. 63.

[9] G. Ilik i A. Adamczyk. Finalité Politique or just a Step Forward: The Lisbon Treaty and the Identity of the European Union As A Global Actor, „Journal of Liberty and International Affairs” t. 3, suplement 1, 2017; dostęp: https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/89 [25.06.2022], s 19.

[10] Ibid.

[11] Metoda wspólnotowa, zwana również metodą unijną, określa sposoby podejmowania decyzji przez UE, gdzie duży nacisk kładzie się na funkcje ponadnarodowych organów decyzyjnych, takich jak Komisja Europejska, Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej. Więcej na ten temat, zob.: The Community and Intergovernmental Methods, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:community_intergovernmental_methods [20.07.2022].

[12] E. Bulmer, Federalism. International IDEA Constitution-Building Primer, 2015; dostęp: https://www.idea.int/sites/default/files/publications/federalism-primer.pdf [18.08.2022], s. 21.

[13]A. Hayrapetyan, Federalism, Functionalism and the EU: The Visions of Mitrany, Monnet and Spinelli, “E-International Relations” (ISSN 2053-8626); dostęp: https://www.e-ir.info/2020/09/21/federalism-functionalism-and-the-eu-the-visions-of-mitrany-monnet-and-spinelli [12.08.2022], s. 1.

[14] Ibid., s. 2

[15] G. Martinico, The Federal Language and the European Integration Process: The European Communities viewed from the US, “Politique européenne”, 2016; dostęp: https://doi.org/10.3917/poeu.053.0038 [20.08.2022], s. 15.

[16] Supranacjonalizm „postrzega aktorów i procesy ponad państwem narodowym za główną sprężynę integracji europejskiej”. Więcej na ten temat, zob.: D. Leuffen, B. Rittberger i F. Schimmelfennig, Differentiated Integration Explaining Variation in the European Union, Palgrave Macmillan, 2013, s. 38.

[17] Is the European Union a federal union or supranational one?. Aktualne informacje i badania poświęcone Europie, zwracające uwagę na polityczny, gospodarczy i filozoficzny wkład Roberta Schumana z niezależnego Projektu Schumana, kierowanego przez Davida H Price’a, Bron 1999- 2009; dostęp: https://schuman.info/fed.htm [28.08.2022].

[18] Ibid.

[19] A. Duff, Federal Union Now. Federal Trust for Education and Research. European Movement, 2011; dostęp: http://www.euromove.org.uk/fileadmin/files_euromove/federal-union-now-book.pdf [15.06.2017], s. 2-16.

[20] G. Majone, Europe as the would-be world power: The EU at Fifty, Cambridge University Press, 2009; dostęp: http://www.cambridge.org/gb/knowledge/isbn/item2427975/?site_locale=en_GB [20.07.2021], s. 72.

[21] Ibid., s. 73.

[22] Ibid., s. 74.

[23] L. Levi, R. Corbett, O. Zecchino, R. Bieber, J. Pinder, P. Ponzano, JL. Quermonne, P. de Schoutheete, Altiero Spinelli – European Federalist, Parlament Europejski, Bruksela, 2009; s. 24.

[24] Ibid., s. 18.

[25] Ibid., s. 9.

[26] Ibid., s. 10.

[27] Ibid.

[28] Ibid., s. 19.

[29] N. Lj. Ilievski, The Concept of Political Integration: The Perspectives of Neofunctionalist Theory, ”Journal of Liberty and International Affairs” 1 (1, 2015); dostępt: https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/13 [20.08.2022], s. 5.

[30]A. Duff, Federal Union Now. Federal Trust for Education and Research. European Movement, 2011; dostęp: http://www.euromove.org.uk/fileadmin/files_euromove/federal-union-now-book.pdf [15.06.2017], s. 5.

[31] R. Castaldi, Europe needs initiative and leadership to overcome the crisis. “Perspectives on Federalism”, 2012; dostęp: http://www.on-federalism.eu/attachments/069_download.pdf [20.06.2022], s. 4.

[32] A. Duff, Federal Union Now. Federal Trust for Education and Research. European Movement, 2011; dostęp: http://www.euromove.org.uk/fileadmin/files_euromove/federal-union-now-book.pdf [15.06.2017], s. 2-16.

[33] Federalizm asymetryczny to „forma federalizmu, w której różne części terytorium państwa mają różny stopień autonomii”. Zob. więcej w: E. Bulmer, Federalism. International IDEA Constitution-Building Primer, 2015; dostęp: https://www.idea.int/sites/default/files/publications/federalism-primer.pdf [18.08.2022], s. 21.

[34] W kooperatywnych systemach federalnych „instytucje krajowe i niższego szczebla uważają się za partnerów w rządzeniu, dzieląc się uprawnieniami dla wspólnego dobra; z jednej strony stany lub prowincje mają istotny udział w opracowywaniu polityki federalnej, zaś z drugiej strony rząd federalny polega na stanach w kwestii realizacji swojej polityki. Typowym narzędziem dla federalizmu kooperacyjnego jest np. ustawa ramowa, na mocy której ustawodawca federalny określa podstawowe cele i zasady dla danego obszaru polityki, a następnie pozwala stanom realizować je na swój sposób”. Zob. więcej w: E. Bulmer, Federalism. International IDEA Constitution-Building Primer, 2015; dostęp: https://www.idea.int/sites/default/files/publications/federalism-primer.pdf [18.08.2022], s. 20.

[35] G. Ilik, The Forgotten Ideals: Manifestations of Elitism and Parochialism in the European Union Context. Konrad Adenauer Foundation, Institute for Democarcy “Societas Civilis”, Skopje, rok 14, nr 52, grudzień 2016; dostęp: https://idscs.org.mk/en/2017/07/24/new-issue-political-thought-political-elites-citizenship-social-changes/ [20.07.2022], s. 77.

[36] A. Giddens, Turbulent and Mighty Continent: What Future for Europe, Polity Press, wyd. 1, 11 października 2013 r.; s. 41-42.

[37] A Core, Avant-garde or Centre of Gravity and other ideas to enhance European Union Integration, dostęp: http://slideplayer.org/slide/1330772/ [18.07.2022].

[38] F. Tekin i W. Wessels, Flexibility within Lisbon Treaty: Trademark or empty promise. EIPASCOP 2008/1, 2008, s. 1

[39] J. Fischer, Vive l’Avant-Garde! „Zeit Online”, 2008; dostęp: http://www.zeit.de/online/2008/27/joschka-fischer-europa [25.04.2020].

[40] J. Fischer, From Confederacy to Federation: Thoughts on the Finality of European Integration. 2000; dostęp: http://www.federalunion.org.uk/joschka-fischer-from-confederacy-to-federation-thoughts on-the-finality-of-european-integration/ [25.04.2020].

[41]J. Delors, An ‘Avant-garde’ driving the European unification process forward. Jacques Delors Institute, 2001; dostęp: http://www.delorsinstitute.eu/011-681-An-Avant-garde-driving-the-European-unification-process-forward.html [12.12.2021], s. 3.

[42] A. Pusca, European Union: Challenges and Promises of a New Enlargement. IDEA, 2004; s. 131.

[43] F. Fabbrini, The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; dostęp: http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022], s. 19.

[44] G. Grevi, Flexible Means to Further Integration. In Franklin Dehousse [w:] W. Coussens i G. Grevi, eds. Integrating Europe: Multiple Speeds – One Direction? EPC Working Paper, nr 9, kwiecień 2004; dostęp: https://www.files.ethz.ch/isn/10837/doc_10868_ 290_en.pdf [25.04.2022], s .46.

[45]F. Fabbrini, The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; dostępt: http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022], s. 13.

[46] D. Thym, Supranational Differentiation and Enhanced Cooperation, In Prof. R. Schütze and Prof. T. Tridimas (eds.). „Oxford Principles of European Union Law: The European Union Legal Order”, t. I, Wielka Brytania, wydanie internetowe, Oxford Academic, 2018); dostęp: https://doi.org/10.1093/oso/9780199533770.003.0030 [20.08.2022], s. 879.

[47] Międzyrządowość „odróżnia się od supranacjonalizmu przede wszystkim założeniami dotyczącymi aktorów grających pierwszorzędne role i podziału władzy między rządami z jednej strony, a aktorami transnarodowymi i ponadnarodowymi z drugiej. Jak wskazuje sama nazwa teorii, uznaje ona rządy narodowe za głównych aktorów integracji europejskiej”. Więcej na ten temat, zob.: D. Leuffen, B. Rittberger i F. Schimmelfennig, Differentiated Integration Explaining Variation in the European Union. Palgrave Macmillan, 2013; s. 38.

[48] G. Diez, Habermas, the Last European: A Philosopher’s Mission to Save the EU. “Spiegel Online”, 25.11.2011; dostęp: http://www.spiegel.de/international/europe/habermas-the-last-european-a-philosopher-s-mission-to-save-the-eu-a-799237.html [15.07.2022].

[49]G. Ilik, The Forgotten Ideals: Manifestations of Elitism and Parochialism in the European Union Context. Konrad Adenauer Foundation, Institute for Democarcy “Societas Civilis”, Skopje, rok 14, nr 52, grudzień 2016; dostępat: https://idscs.org.mk/en/2017/07/24/new-issue-political-thought-political-elites-citizenship-social-changes/ [20.07.2022], s. 68.

[50] Consolidated version of the Treaty on European Union. “EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:12008M015:EN:HTML [10.05.2022].

[51] G. Ilik, The Forgotten Ideals: Manifestations of Elitism and Parochialism in the European Union Context. Konrad Adenauer Foundation, Institute for Democarcy “Societas Civilis”, Skopje, rok 14, nr 52, grudzień 2016; dostęp: https://idscs.org.mk/en/2017/07/24/new-issue-political-thought-political-elites-citizenship-social-changes/ [20.07.2022], s. 73.

[52] . Diez, Habermas, the Last European: A Philosopher’s Mission to Save the EU, „Spiegel Online”, 25.11.2011; dostęp: http://www.spiegel.de/international/europe/habermas-the-last-european-a-philosopher-s-mission-to-save-the-eu-a-799237.html [15.07.2022].

[53] W przeciwieństwie do współczesnej (westfalskiej) koncepcji interesów narodowych (raison d’état), interesy postnarodowe UE można zakwalifikować jako interesy wartości (raison de valeur) – wywodzą się one z wartości przewidzianych w traktatach konstytutywnych UE, takich jak demokracja, rządy prawa, uniwersalność i niepodzielność praw człowieka i podstawowych wolności, poszanowanie godności ludzkiej, zasady równości i solidarności oraz poszanowanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych i prawa międzynarodowego. Więcj na ten temat, zob. G. Ilik i N. Lj. Iljevski, Avant-Garde Europe: The Problem of Modernism and the Common Foreign and Security Policy and Enlargement, „Yearbook of Polish European Studies”, 2017, dostęp: file:///C:/Users/Goran/Desktop/Ilik_YPES_2017.pdf [25.08.2022], s. 64.

[54]U. Guerot, Europe as a republic: the story of Europe in the twenty first century, „OpenDemocracy”; dostęp: https://www.opendemocracy.net/caneurope-make-it/ulrike-guerot/europe-as-republic-story-of-europe-in-twenty-first-century [25.07.2022].

[55] Najlepsze podsumowanie cech właściwych dla populizmu i ruchów populistycznych w dzisiejszych czasach (zwłaszcza w Europie) daje Paul Taggart, proponując następujące sześć atrybutów: 1) brak tolerancji wobec demokracji przedstawicielskiej, 2) „naród” jako jądro – centrum ideologii populistycznej, 3) brak podstawowych wartości, 4) skłonności kameleonowe, 5) działanie w odpowiedzi na poczucie skrajnego kryzysu i wreszcie 6) samoograniczające się cechy populizmu. Zob. więcej w: T. Bryder, Xenophobia, Politics and Right Wing Populism in Europe, University of Copenhagen, Faculty of Social Science/Department of Political Science, 2009; s. 6-7.

[56] G. Ilik, The Forgotten Ideals: Manifestations of Elitism and Parochialism in the European Union Context. Konrad Adenauer Foundation, Institute for Democarcy „Societas Civilis”, Skopje, rok 14, nr 52, grudzień 2016; dostęp: https://idscs.org.mk/en/2017/07/24/new-issue-political-thought-political-elites-citizenship-social-changes/ [20.07.2022], s. 78.

[57] Opting out, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/opting-out.html [15.07.2022].

[58] Open method of coordination. „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/EN/legal-content/glossary/open-method-of-coordination.html [20.07.2022].

[59] Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:12008E352:EN:HTML [19.08.2022].

[60] D. Sidjanski, The Federal Approach to the European Union or the Quest for an Unprecedented European Federalism. „Notre Europe”, July 2001; dostęp: https://institutdelors.eu/wp-content/uploads/2020/08/etud14-en-1.pdf [10.09.2022], s. 7-25.

[61] A. Stefanovic, Role of the Judiciary in Shaping Federations: Cases of the Supreme Court in the United States of America and the Court of Justice in the European Union, „Journal of Liberty and International Affairs” 3 (suplement 1, 2020); dostęp: https://e-jlia.com/index.php/jlia/article/view/92 [25.08.2022], s. 81.

[62] C. M. Cantore, We’re one, but we’re not the same: Enhanced Cooperation and the Tension between Unity and Asymmetry in the EU. “Perspectives on Federalism”, t. 3, nr 3, 2011; dostęp: http://webarchive-2009-2021.on-federalism.eu/attachments/103_download.pdf [12.08.2022], s. 10.

[63] S. Kotanidis, Passerelle clauses in the EU Treaties: Opportunities for more flexible supranational decision-making. EPRS | European Parliamentary Research Service, 2020; dostęp: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2020/659420/EPRS_STU(2020)659420_EN.pdf [12.07.2022], s. 3.

[64] Ibid.

[65] F. Fabbrini, The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; dostęp: http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022], s. 5.

[66] D. A. Kroll i D. Leuffen, Enhanced cooperation in practice. An analysis of differentiated integration in EU secondary law. „Journal of European Public Policy”. 22 (2015), dostęp: https://dx.doi.org/10.1080/13501763.2014.956781 [12.08.2022], s. 354.

[67] R. Böttner, The Constitutional Framework for Enhanced Cooperation in EU Law, „Nijhoff Studies in European Union Law”, t.: 17, E-Book ISBN: 9789004459151; DOI: https://doi.org/10.1163/9789004459151_010 [23.08.2022], s. 328.

[68] C. M. Cantore, We’re one, but we’re not the same: Enhanced Cooperation and the Tension between Unity and Asymmetry in the EU, „Perspectives on Federalism”, t. 3, nr 3, 2011; dostęp: http://webarchive-2009-2021.on-federalism.eu/attachments/103_download.pdf [12.08.2022], s. 1-21.

[69] Treaty of Nice amending the Treaty on European Union, the Treaties establishing the European Communities and certain related acts. „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12001C%2FTXT [10.07.2022].

[70] C. M. Cantore, We’re one, but we’re not the same: Enhanced Cooperation and the Tension between Unity and Asymmetry in the EU, „Perspectives on Federalism”, t. 3, nr 3, 2011; dostęp: http://webarchive-2009-2021.on-federalism.eu/attachments/103_download.pdf [12.08.2022], s. 1-21.

[71] Zróżnicowana integracja oznacza, że „dane państwa członkowskie UE mogą zrezygnować z udziału w określonych politykach UE lub zostać z nich wyłączone, aż spełnią określone warunki minimalne. Została ona przyjęta z zadowoleniem jako sposób na zapewnienie postępu integracji europejskiej, przy jednoczesnym uwzględnieniu rosnącej heterogeniczności i upolitycznienia procesu integracji”. Zob. S. Kröger i T. Loughran, The benefits and risks for the EU of ‘differentiated integration’, „The Loop”; dostęp: https://theloop.ecpr.eu/the-benefits-and-risks-for-the-eu-of-differentiated-integration/ [15.08.2022].

[72] C. M. Cantore, We’re one, but we’re not the same: Enhanced Cooperation and the Tension between Unity and Asymmetry in the EU, „Perspectives on Federalism”, t. 3, nr 3, 2011; dostęp: http://webarchive-2009-2021.on-federalism.eu/attachments/103_download.pdf [12.08.2022], s. 1-21.

[73] P-F (V) Chang, Enhanced Cooperation in the EU and ASEAN? Provision of Enhanced Cooperation in the European Union in Comparison to Similar Institutional Developments in the Association of Southeast Asian Nations, „Political Perspectives”, t. 2, 2008; dostęp: http://www.politicalperspectives.org.uk/wp-content/uploads/2010/08/Vol2-2-2008-5.pdf [10.12.2021], s. 8-9.

[74] Consolidated version of the Treaty on European Union, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12016M020 [10.05.2022].

[75] Ibid.

[76] A. Duff, On governing Europe. Policy Network, London, 2012; s. 10.

[77] Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Unio, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:12016E326&from=EN [14.07.2022].

[78] Ibid.

[79] Ibid.

[80]F. Fabbrini, The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; dostęp: http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022], s. 5.

[81] W. Wessels and C. Gerards, The Implementation of Enhanced Cooperation in the European Union, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs Directorate General for Internal Policies of the Union, October 2018; dostęp: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/604987/IPOL_STU(2018)604987_EN.pdf [14.08.2022], s. 20.

[82] Ibid.

[83] Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:12008E352:EN:HTML [19.08.2022].

[84] Enhanced cooperation. EU Monitor; dostęp: https://www.eumonitor.eu/9353000/1/j9vvik7m1c3gyxp/vh7dow6rirz [19.08.2022].

[85] W. Wessels i C. Gerards, The Implementation of Enhanced Cooperation in the European Union, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs Directorate General for Internal Policies of the Union, październik 2018; dostęp: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/604987/IPOL_STU(2018)604987_EN.pdf [14.08.2022], s. 20.

[86] F. Fabbrini, The Enhanced cooperation procedure: A study in multispeed integration, Centro Studi Sul Federalismo, 2012; dostęp: http://www.csfederalismo.it/attachments/2433_CSF-RP_Fabbrini_ENHANCED%20COOPERATION_October2012.pdf [10.07.2022], s. 6.

[87] Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:12008E352:EN:HTML [19.08.2022].

[88] Flexibility in EU decision-making: passerelle clauses, brake clauses and accelerator clauses, „EUR-Lex”; https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:ai0019 [18.07.2022].

[89] Consolidated version of the Treaty on the Functioning of the European Union, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:12008E352:EN:HTML [19.08.2022].

[90] Ibid.

[91] Ibid.

[92] Ibid.

[93] Ibid.

[94] Protocol 10 of the amended Treaty on European Union (Article 42(6), Article 43(1), Article 46). Consilium; dostęp: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-6655-2008-INIT/en/pdf [19.08.2022].

[95] Ibid.

[96] Ibid.

[97] Council Regulation (EU) No 1259/2010, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:32010R1259&from=EN [12.07.2022].

[98]Ibid.

[99] Law applicable to divorce and legal separation. „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:230205_2 [10.06.2022].

[100] Enhanced cooperation on matrimonial and registered partnership property issues. „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=LEGISSUM:4353120 [10.06.2022].

[101] Ibid.

[102] Ibid.

[103] Single EU patent boosts intellectual property protection and cuts related costs, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:2406030201_1 [10.07.2022].

[104] An Enhanced European Patent System, The Select Committee. The Preparatory Committee; dostęp: https://www.unified-patent-court.org/sites/default/files/enhanced-european-patent-system.pdf [11.07.2022], s. 4.

[105] Single EU patent boosts intellectual property protection and cuts related costs, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:2406030201_1 [10.07.2022].

[106] Ibid.

[107] An Enhanced European Patent System, The Select Committee. The Preparatory Committee; dostęp: https://www.unified-patent-court.org/sites/default/files/enhanced-european-patent-system.pdf [11.07.2022], s. 4.

[108] Unitary Patent. EPO; dostęp: https://www.epo.org/applying/european/unitary/unitary-patent.html [11.07.2022].

[109] Ibid.

[110] Ibid.

[111] Judgment of the Court (Grand Chamber), 16 April 2013. Kingdom of Spain and Italian Republic v Council of the European Union.CJEU, sprawy połączone C‑274/11 i C‑295/11; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A62011CJ0274 [24.08.2022].

[112] The establishment of the European Public Prosecutor’s Office, „EUR-Lex”; dostęp: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=LEGISSUM:4319113 [20.08.2022].

[113] Ibid.

[114] Ibid.

[115] Constitution of the United States, US Senate; dostęp: https://www.senate.gov/civics/constitution_item/constitution.htm#a1 [10.04.2022].

[116] M. L. Buenger, J. B. Litwak, M. H. Mccabe i R. L. Masters, The Evolving Law And Use Of Interstate Compacts, „ABA Publ”, wyd. 2, 2016; s. 42-48.

[117] G .R. Shaikhutdinova, Enhanced Cooperation in Federal States: Democracy through Asymmetry, „Public Administration Issues”, wydanie specjalne (wersja elektroniczna 2017); doi: 10.17323/1999-5431-2017-0-5-72-82; s. 74-75.

[118] Background on Interstate Compacts. Every Vote Equal; dostęp: https://www.every-vote-equal.com/sites/default/files/eve-4th-ed-ch5-web-v1.pdf [12.07.2022], s. 207.

[119] Petty v. Tennessee-Missouri Bridge Comm’n, 359 U.S. 275 (1959); dostęp: https://supreme.justia.com/cases/federal/us/359/275/ [11.07.2022].

[120] Cong. Rsch. Serv., ArtI.S10.C3.3.1 Overview of the Compact Clause, Constitution Annotated; dostęp: https://constitution.congress.gov/browse/essay/artI-S10-C3-3-1/ALDE_00001106/ [16.08.2022].

[121] Ibid.

[122] Interstate Compacts. Center for the Study of Federalism; dostęp: Interstate Compacts – Federalism in America [10.08.2022].

[123] Cuyler v. Adams, 449 U.S. 433 (1981), „US Supreme Court opinions”; dostęp: https://supreme.justia.com/cases/federal/us/449/433/ [09.08.2022].

[124] Background on Interstate Compacts. Every Vote Equal; dostęp: https://www.every-vote-equal.com/sites/default/files/eve-4th-ed-ch5-web-v1.pdf [10.08.2022], s. 230.

[125] M. Reilly, Constitutionality of Interstate Compacts, „OLR Research Report”, 2008-R-0221; dostęp: https://www.cga.ct.gov/2008/rpt/2008-R-0221.htm [09.08.2022].

[126] Ibid.

[127] Virginia v. Tennessee, „Opinion of the Court”, 1892; dostęp: https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/usrep/usrep148/usrep148503/usrep148503.pdf [06.08.2022], s. 518.

[128] Background on Interstate Compacts, Every Vote Equal; dostęp: https://www.every-vote-equal.com/sites/default/files/eve-4th-ed-ch5-web-v1.pdf [10.08.2022], s. 237.

[129] Ibid.

[130] Congressional consent and the permission for states to enter into interstate compacts, „Council of State Governments Knowledge Center”; dostęp: https://www.csg.org/work/publications/ [15.02.2021].

[131] Virginia v. Tennessee, „Opinion of the Court”, 1892; dostęp: https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/usrep/usrep148/usrep148503/usrep148503.pdf [15.08.2022], s. 521.

[132] M. Pincus, When Should Interstate Compacts Require Congressional Consent?, „Columbia Journal of Law and Social Problems” (42, 2009); dostęp: http://jlsp.law.columbia.edu/wp-content/uploads/sites/8/2017/03/42-Pincus.pdf [20.08.2022], s. 518.

[133] Ibid.

[134] Ibid.

[135] Understanding Interstate Compacts. “Council of State Governments”; dostęp: https://www.csg.org/work/publications/ [19.08.2022].

[136] M. Pincus, When Should Interstate Compacts Require Congressional Consent?, „Columbia Journal of Law and Social Problems” (42, 2009); dostęp: http://jlsp.law.columbia.edu/wp-content/uploads/sites/8/2017/03/42-Pincus.pdf [20.08.2022], s. 521.

[137] Ibid.

[138] M. Reilly, Constitutionality of Interstate Compacts, „OLR Research Report”, 2008-R-0221; dostęp: https://www.cga.ct.gov/2008/rpt/2008-R-0221.htm [09.08.2022].

[139] Ibid.

[140] Ibid.

[141] M. Pincus, When Should Interstate Compacts Require Congressional Consent?, „Columbia Journal of Law and Social Problems” (42, 2009); dostęp: http://jlsp.law.columbia.edu/wp-content/uploads/sites/8/2017/03/42-Pincus.pdf [20.08.2022], s. 525.

[142] F. Frankfurter i J. Landis, The compact clause of the constitution: A study in interstate adjustments, „The Yale Law Journal” 34, nr 7 (1925); DOI: https://doi.org/10.2307/789345 [19.08.2022], s. 688.

[143] R. Böttner, The Constitutional Framework for Enhanced Cooperation in EU Law, „Nijhoff Studies in European Union Law”, t. 17, E-Book ISBN: 9789004459151; DOI: https://doi.org/10.1163/9789004459151_010 [23.08.2022], s. 327.

[144] L. Levi, R. Corbett, O. Zecchino, R. Bieber, J. Pinder, P. Ponzano, JL. Quermonne, P. de Schoutheete, Altiero Spinelli – European Federalist, Parlament Europejski, Bruksela, 2009; s. 27.