Wolność religijna jest powszechnie uznaną wartością, która odnajduje swoje zabezpieczenie w konstytucjach wielu europejskich państw – dlatego właśnie, że odegrała ona znaczącą rolę w kształtowaniu się europejskiej kultury. Jednym z decydujących momentów rozwoju europejskich społeczności było stosowne uregulowanie relacji państwa z jego wymiarem duchowym, który znajduje swoje urzeczywistnienie w jakimś instytucjonalnym wymiarze Kościoła / religii. Historyczny przebieg napięć między tymi wymiarami doprowadził w poszczególnych krajach do stawiania specyficznych akcentów w ustanawianiu prawa wolności religijnej. Zdaje się, że właśnie tutaj można dopatrywać się jednego z zasadniczych powodów różnej realizacji idei religijnej wolności. Rzeczywiście Marek Safjan zaobserwował, że większość państwowych regulacji jest dwustopniowa: w bardzo podobny sposób – nie odbiegając od regulacji EKPC – zabezpieczona zostaje wolność jednostki w sferze religijnej (idea wolności religijnej); znaczne różnice widoczne są jednak w realizacji wolności korporacyjnej, która reguluje relację państwa do Kościołów / związków religijnych.
Francja definiuje się jako republika laicka. Podstawę prawną – a może nawet i zalążek francuskiej filozofii laickości – znaleźć można w tzw. bloku konstytucyjnym, który razem z obowiązującą Konstytucją zawiera również m.in. prawa i wolności zapisane w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1798 r. – nawiązując przez to bezpośrednio do tradycji Rewolucji Francuskiej, (co powoduje sprzężenie idei wolności z jej negatywnym wymiarem). Ten historyczny dokument, podpisany 26 sierpnia 1789 r., nieprzerwanie posiada wysoką wartość dla klarowania się mentalności francuskiej. W nim właśnie, w artykule 10, wyrażona została istota wolności religijnej:
„Nikt nie może być niepokojony z powodu swych przekonań także religijnych, pod warunkiem, że wyrażanie tych przekonań nie zakłóca porządku publicznego ustanowionego przez prawo.“[1]
Wolność religijna oznacza więc przede wszystkim wymiar subiektywnej sposobności przeżycia własnych poglądów religijnych. Nikt więc nie będzie przymuszany przez aparat państwowy do porzucania własnych przekonań – może jednak zostać ograniczony w publicznym sposobie ich wyrazu, (jednak jedynie ze względu na poszanowanie prawnego porządku publicznego). Strefa publiczna ma właśnie odznaczać się bezwzględną laickością, która teoretycznie powinna zagwarantować wystarczający fundament jedności w nowoczesnym społeczeństwie pluralistycznym. Zasada laickości publicznej została bezpośrednio unormowana w art. 2 Konstytucji z 1958 r.:
„Francja jest republiką niepodzielną, laicką, demokratyczną i społeczną. Zapewnia równość wobec prawa wszystkich obywateli, bez różnicy pochodzenia, rasy lub religii. Szanuje wszystkie przekonania.“[2]
Zasada laickości jest więc pryzmatem przez który trzeba interpretować znaczenie prawa do wolności religijnej, które nigdy nie może być traktowane jako wartość nadrzędna. Zagwarantowanie laickości państwa jest wystarczającą przesłanką do wprowadzania ograniczeń wyrazu religii w sferze publicznej.
Brigitte Gaudemet zauważyła, że sposób rozumienia laickości wyraźnie zmieniał się na przestrzeni historii państwa francuskiego. Laickość agresywna – jak ją określiła – osiągnęła swoje apogeum pod koniec okresu Trzeciej Republiki (1880-1905), gdzie dążono do bezwzględnego wyeliminowania wszelkich wpływów Kościoła katolickiego z obszaru publicznego, często sięgając do bardzo brutalnych metod. Aktualnie zaobserwować można zdecydowane przesunięcie w kierunku laickości pozytywnej, która nieprzerwanie oznacza bezwzględną neutralność Państwa w sprawach religijnych, ale nie deprecjonuje się już wartości życia religijnego.
Prawo wolności religijnej jest ustanowione w artykule 4 Ustawy Zasadniczej (Grundgesetz), który rozumiany jest przede wszystkim w charakterze niezbywalnej obywatelskiej wolności – jako gwarantowane przez państwo prawo podstawowe. Jego zadaniem jest ochrona religijnej strony życia przed nieuzasadnionymi ingerencjami ze strony państwa. Dlatego też – jak sugeruje Heinrich de Wall – pojęcia religii i wolności religijnej posiadają bardzo szerokie znaczenie, gdyż próba zbyt konkretnego definiowania mogłaby już na początku ograniczać ludzką wolność do religijnego samostanowienia oraz ingerowałaby w samorozumienie organizacji religijnych. Treściowe wypełnienie pojęcia religii pozostaje więc w znacznej części domeną organizacji religijnych i zrzeszonych w nich członków.[3] Zabezpieczając jednak przed całkowitą dobrowolnością interpretacyjną, Trybunał konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht) orzekł, że pod pojęciem religii czy światopoglądu trzeba rozumieć
„połączoną z osobą człowieka pewność, dotyczącą określonych wypowiedzi o całości świata, jak również o początku czy celowości ludzkiego życia“.[4]
Religia musi więc dotyczyć pewnych wyobrażeń metafizycznych, (które mogą mieć konkretne implikacje etycznej natury). Wyobrażenia te powinny ponadto cechować się odpowiednim stopniem logicznej spójności. Trybunał konstytucyjny rozumie w swoim orzecznictwie prawo wolności religijnej jako prawo podstawowe, które może zostać ograniczone jedynie ze względu na inne prawa tej samej (konstytucyjnej) rangi; takie ograniczenie musi być orzeczone przez stosowne formalne prawo. Artykuł 4 Ustawy Zasadniczej gwarantuje, że „wolność wiary, sumienia oraz wolność wyznania religijnego i światopoglądowego […] są nienaruszalne“, oraz w ust. 2 zabezpiecza możliwość niezakłóconego wyrażania religii (również w przestrzeni publicznej). Można więc zauważyć, że artykuł gwarantuje cztery różne prawa, które w orzecznictwie Trybunału konstytucyjnego złączone zostały w dwa różne – choć ze sobą powiązane – prawa podstawowe: wolność sumienia i wolność religii. Wolność religii składa się więc z trzech poszczególnych praw: indywidualnej wolności wiary, posiadania własnych przekonań religijnych czy ogólnie światopoglądowych (niekoniecznie religijnej natury), oraz możliwość do zewnętrznego wyrażania swojej religii.[5] Podstawowe prawo wolności religijnej gwarantuje więc, że każdy ma pełne prawo do kształtowania swojego życia w zgodności z własnymi przekonaniami religijnymi. Wolność religijna, zgodnie z artykułem 4 Konstytucji, jest prawem przysługującym nie tylko obywatelom niemieckim, ale również każdemu obcokrajowcowi przebywającemu na terenie kraju (aspekt indywidualnej wolności religijnej) oraz, zgodnie z art. 19 Konstytucji, przysługuje również wszystkim osobom prawnym – czyli np. organizacjom religijnym (aspekt korporacyjnej wolności religii)[6]. Związki religijne mają więc możliwość dochodzenia swojego prawa wolności religijnej na równi z osobami fizycznymi. Przykładowo mają prawo do swobodnego głoszenia uznawanych przez siebie treści religijnych,[7] oraz udzielania lekcji religii w szkołach – (dla własnych członków). Widoczny jest tutaj pozytywny aspekt wolności religijnej, czyli prawa do wyrażania swoich poglądów nie tylko słowami, ale również w konkretnym działaniu. Zaliczyć trzeba tutaj prawo rodziców do wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami: religijnymi czy również niereligijnymi.[8] Właśnie ze względu na poszanowanie prawa do wychowania dzieci w zgodności ze światopoglądem rodziców, przyznana została możliwość do udzielania lekcji religii na terenie szkół publicznych.[9] Państwo staje się pomocne w wypełnianiu tego podstawowego prawa do wychowania światopoglądowego -nie przejmuje jednak za to pełnej odpowiedzialności.
Federalne państwo niemieckie rozumie się w odróżnieniu od Francji nie jako państwo bezwzględnie laickie, lecz raczej jako naturalne światopoglądowo – z wyraźną tendencją do kooperacji ze związkami religijnymi; zastrzegając jednak, że żadna religia/organizacja religijna nie będzie traktowana w sposób uprzywilejowany.[10] Jednak kooperacja między państwem a związkami religijnymi może być uregulowana jedynie na poziomie krajów związkowych (Bundesland) – nie jest to kompetencja rządu federacyjnego.[11] Relacja pomiędzy państwem a organizacjami religijnymi określona została w artykułach Konstytucji weimarskiej (art. 136, 137, 138, 139, 141), które włączone zostały w artykule 140 do Ustawy Zasadniczej – i dlatego cieszą się nieustannie mocą obowiązywania. Zwięzły opis zawartych w nich regulacji przedstawiony został przez Marka Safjana:
„[p]ostanawia się tam w szczególności, że nie istnieje Kościół państwowy, gwarantuje się swobodę zrzeszania w związki religijne. Każdy związek religijny samodzielnie zarządza i administruje swoimi sprawami (…). Nikt nie jest zobowiązany do ujawnienia swych przekonań religijnych. Organy publiczne uprawnione są do zapytywania o przynależność religijną jedynie w tych przypadkach, gdy zależą od tego prawa bądź obowiązki lub też wymaga tego ustawowo regulowane badanie statystyczne“.[12]
Państwo niemieckie nie wyklucza więc współpracy ze związkami religijnymi – co nie zaprzecza wcale neutralności światopoglądowej; osiągnięcie jedności społeczeństwa pluralistycznego nie musi oznaczać publicznego odcięcia się od religii. Państwo powinno raczej dążyć do umożliwienia owocnej współpracy różnych związków religijnych / Kościołów, gdyż dzięki temu lepiej jest wstanie zabezpieczyć jedność społeczeństwa pluralistycznego.
Wolność religijna jest zagwarantowana w art. 15 Konstytucji federalnej (Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft z 18.04.1999 r.), który reguluje wolność wiary i sumienia. Błędem byłoby jednak sądzić, że mamy tutaj do czynienia z osobnymi obszarami wolności – tak jak w Niemczech, które prawnie byłyby zabezpieczone. Sąd federalny (Bundesgericht) nie rozróżnia w swoim orzecznictwie pomiędzy tymi poszczególnymi wymiarami, lecz odwołuje się do pojęcia wolności religijnej – którego używa jako pojęcia nadrzędnego, obejmującego wszystkie prawa podstawowe odnoszące się do religijności.[13] Zarazem podkreśla, że wolność sumienia – zgodnie z wykładnią konstytucyjną – powinna być traktowana jako odnosząca się jedynie do religijnych wartości. Wolność religijna oznacza więc, że państwo nie będzie ingerować w wyobrażenia religijnej natury swoich obywateli, które mogą – ale nie muszą – być przez nich uznawane. Artykuł ten stanowi, że
„Ust. 1: Zapewniona jest wolność wiary i sumienia. Ust. 2: Każda osoba ma prawo do wybrania sobie w sposób [całkowicie] wolny własnej religii i przekonań światopoglądowych, oraz wyznawać je samemu i we wspólnocie z innymi. Ust. 3: Każda osoba ma prawo wstąpić do wspólnoty religijnej (Religionsgemeinschaft), przynależeć do niej i uczęszczać na nauczanie religii. Ust. 4: Nikt nie może zostać przymuszony do wstąpienia do religijnej wspólnoty (Religionsgemeinschaft), do przynależenia do niej, do podjęcia religijnych działań (Handlung) czy do uczestniczenia w nauczaniu religii“.[14]
Wolność religijna określona jest więc w wymiarze pozytywnym, jako możliwość posiadania i wyrażania własnych przekonań religijnych wraz z innymi osobami. Podkreślone jest jednak zarazem – w aspekcie negatywnym, że każdy posiada również możliwość nieprzynależenia do jakiejkolwiek organizacji religijnej. Sąd federalny doprecyzował jednak, że zewnętrzna wolność pozytywna może odbywać się tylko w granicach wspólnego poglądu na kwestie moralnej natury.[15] Nadrzędną więc wartością są ogólnie przyjęte w społeczeństwie zasady moralne – (pojęcie, które przez swoje szerokie znaczenie wprowadza pewną dowolność w możliwości ograniczania prawa wolności religijnej). W wielu przypadkach pozwala się decydować społeczeństwu, czy zewnętrzne przejawy religijności – takie jak muzułmańskie minarety – odpowiadają powszechnie przyjętej moralności. Można zadać pytanie, czy o moralności – o prawdzie – można decydować przez głosowanie? Próba dookreślenia, jakie wyobrażenia religijne mogą powoływać się na ochronę wolności z artykułu 15, znajduje się przede wszystkim w orzecznictwie sądu federalnego (Bundesgericht):
„[ochroną] objęte są w zasadzie wszystkie [możliwe] sposoby wyobrażenia [sobie] relacji człowieka do boskości czy [po prostu] do transcendencji“.[16]
Odwołanie się do boskości sugeruje, że prawo wolności religijnej odnosić się powinno jedynie do takich religijnych zrzeszeń, które faktycznie zawierają w swoim nauczaniu wyobrażenie o bogu, czy nieosobowo pojętej boskości/transcendencji.[17] W takim jednak wypadku niektóre formy uznanej religijności byłyby wykluczone.[18] Dlatego sąd federalny podkreśla, że „wszystkie religie, niezależnie od ilościowej reprezentacji w Szwajcarii“ objęte są wolnością religijną.[19] Decydującym jest również fakt, czy dane wyobrażenie religijne charakteryzuje się odpowiednim, całościowym oglądem świata, który ma egzystencjalny wpływ na prowadzenie życia przez osobę je uznającą.[20] Widać tutaj znaczącą różnicę w stosunku do tendencji EKPC, która pozostawia pojęcia religijne raczej niedoprecyzowane, oraz pewną zbieżność do systemu niemieckiego.
Regulacja relacji państwa do Kościołów / zgromadzeń religijnych nie jest już sprawą państwa, jako federacji, ale decydowana jest na poziomie kantonalnym. Dlatego też można zaobserwować znaczną różnorodność prawną, która powodowana jest między innymi różnymi doświadczeniami historycznymi – (wpływu liberalizmu politycznego z okresu XIX w., i jego tendencji do precyzyjnego regulowania współżycia społecznego; wpływu reformacji czy wreszcie Rewolucji Francuskiej). Sprawy wewnętrzne Kościołów/ zgromadzeń religijnych (czyli np. doktryna, kult, duszpasterstwo) pozostają oczywiście autonomiczne; jedynie przy sprawach zewnętrznych państwo/Kanton rości sobie prawo do współdecydowania. Stopień splecenia Kościołów / zgromadzeń religijnych i administracji państwowej zależny jest od prawa kantonalnego.[21] Takiego typu realizacja wymaga jednak od obywateli wysokiego poziomu świadomości religijnej i zaangażowania w życie swojego zgromadzenia religijnego – w przeciwnym wypadku wolność religijna może być znacząco ograniczana.
W następnym punkcie przedstawione zostaną niektóre przykłady praktycznej realizacji wolności religijnej widocznej w orzecznictwie sądowym poszczególnych krajów. Chociaż wszystkie gwarantują poszanowanie religijnych wyobrażeń obywateli – stawiają im również zdecydowane granice w przestrzeni publicznej.
[1] Art. 10, DPCiO (1798), cytowany za: M. Safjan, Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich, w: J. Krukowski, O. Theisen, Materiały III międzynarodowej konferencji na temat: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej. Warszawa, 2-4 września 2002, Religia i Prawo: Tom 3, Lublin 2003, s. 46.
[2] Art. 2, Konstytucja (1958), cytowany za: M. Safjan, Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich, w: J. Krukowski, O. Theisen, Materiały III międzynarodowej konferencji na temat: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej. Warszawa, 2-4 września 2002, Religia i Prawo: Tom 3, Lublin 2003, s. 46.
[3] Por. A. Isak, Das Selbstverständnis der Kirchen und Religionsgemeinschaften und seine Bedeutung für die Auslegung staatlichen Rechts, Berlin 1994, s. 259n.
[4] BVerfGE 90, 112.
[5] Wyroki Trybunału konstytucyjnego (BVerfGE): 32, 98 (106n); 44, 37 (49);
Por. H. de Wall, Religionsfreiheit und Religionsverfassungsrecht in Deutschland, w: P. Antes, H. de Wall (Wyd.), Religions- und Weltanschaungsfreiheit. Verfassungsrechtliche Grundlagen und konfessionelle Perspektiven, Stuttgart 2018, s. 11.
[6] Por. BVerfGE 19, 129 (132).
[7] Por. A. von Campenhausen, H. de Wall, Staatskirchenrecht. Eine systematische Darstellung des Religionsverfassungsrechts in Deutschland und Europa. Ein Studienbuch, Juristische Kurz-Lehrbücher, München 42006, s. 52-53.
[8] Por. BVerfGE 41, 29 (47n).
[9] Por. H. de Wall, Religionsfreiheit und Religionsverfassungsrecht in Deutschland, w: P. Antes, H. de Wall (Wyd.), Religions- und Weltanschaungsfreiheit. Verfassungsrechtliche Grundlagen und konfessionelle Perspektiven, Stuttgart 2018, s. 12n.
[10] Por. Ibid., s. 12-13.
[11] Jedynym wyjątkiem jest ciągle obowiązujący Konkordat III Rzeszy (1933), który reguluje niektóre elementy współpracy państwa federacyjnego i Kościoła katolickiego.
[12] M. Safjan, Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich, w: J. Krukowski, O. Theisen, Materiały III międzynarodowej konferencji na temat: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej. Warszawa, 2-4 września 2002, Religia i Prawo: Tom 3, Lublin 2003, s. 48.
[13] Por. F. Hafner, Glaubens- und Gewissensfreiheit, w: D. Thürer, J-F. Aubert, J.P. Müller (Wyd.), Verfassungsrecht der Schweiz, Zürich 2001, s. 708.
[14] Art. 15, Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft (18.04.1999).
[15] Por. Por. BGE 119 Ia 183n, potwierdzony przez BGE 134 I 116.
[16] Por. BGE 119 Ia 183n, potwierdzony przez BGE 134 I 116;
[Tłumaczenie własne, cytowane za: F. Hafner, Religionsfreiheit im Kontext der Menschenrechte, w: A. Loretan (Wyd.), Religionsfreiheit im Kontext der Grundrechte. Religionsrechtliche Studien. Teil 2, Zürich 2011, s. 131.]
[17] Por. F. Hafner, Religionsfreiheit im Kontext der Menschenrechte, w: A. Loretan (Wyd.), Religionsfreiheit im Kontext der Grundrechte. Religionsrechtliche Studien. Teil 2, Zürich 2011, s. 131.
[18] Por. Ch. Meister, Wprowadzenie do filozofii religii, Łódź 2018, s. 88-90.
[19] Aktualnie prowadzona jest dyskusja w środowisku prawniczym, żeby wypracować wolność sumienia i światopoglądu jako osobnego bloku wolności, który – podobnie do wolności religijnej – objęte byłyby szczególną prawną ochroną. Wskazuje się zarazem, że wolność religijna mogłaby być ograniczona jedynie do poglądów faktycznie odwołujących się do boskości / sfery transcendentnej a poglądy, które nie mają takiej charakterystyki – nawet jeżeli religioznawstwo określałoby je jako religijne – rozumieć jako światopoglądowe; i dlatego objąć je ochroną.
Por. F. Hafner, Religionsfreiheit im Kontext der Menschenrechte, w: A. Loretan (Wyd.), Religionsfreiheit im Kontext der Grundrechte. Religionsrechtliche Studien. Teil 2, Zürich 2011, s. 134.
[20] Por. BGE 119 Ia 183n, potwierdzony przez BGE 134 I 116.
[21] Por. M. Safjan, Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich, w: J. Krukowski, O. Theisen, Materiały III międzynarodowej konferencji na temat: Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej. Warszawa, 2-4 września 2002, Religia i Prawo: Tom 3, Lublin 2003, s. 50-51.
