Pozycja Federacji Rosyjskiej na rynku energetycznym jest wciąż stosunkowo dobra, chociaż stopniowo słabnie od 2014 roku. Po inwazji na Ukrainę wielu kupców, w tym z Europy Wschodniej, odwróciło się czasowo od energetycznego potentata, szukając źródeł dywersyfikacji. Ta słabnąca rola na międzynarodowym rynku energetycznym jest spowodowana tym, że państwa czujące się zagrożone ze strony Rosji, dążą do niezależności względem niepewnego źródła dostaw.
Przykładem takich działań jest ukierunkowanie się Unii Europejskiej na pozyskiwanie energii z USA, Bliskiego Wschodu, a także Afryki Północnej. Wydaje się, że rynek rosyjski jest niestabilny, a działania mające na celu negatywne wpływanie na odbiorców energii oraz podnoszenie cen paliw, powodują większe rozdarcia między Rosją a jej partnerami (wpływa to w dużo mniejszym stopniu na Polskę niż na Niemcy). Kolejne działania mające na celu wzmocnienie swojej pozycji, są prezentowane przez Kreml w postaci zawyżania cen lub straszeniem wstrzymaniem dostaw do krajów UE.
Bezpieczeństwo energetyczne — perspektywa rosyjska
Rosyjska doktryna bezpieczeństwa energetycznego wśród wielu zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego Rosji, wskazuje również dyskryminację rosyjskiego sektora energetycznego poza granicami państwa[1]. Eksport surowców energetycznych posiada kluczowe znaczenie dla rosyjskiej gospodarki, stanowiąc jedno z głównych źródeł dochodów państwa, odpowiadając za 40-50% wpływów do budżetu. Z kolei głównym kierunkiem eksportu jest właśnie kierunek zachodni[2]. Rosja zajmuje kluczowe pozycje w strukturze europejskiego importu surowców energetycznych.
Od dwóch dekad można zaobserwować szereg działań ze strony poszczególnych państw, jak i organów ponadnarodowych (np. Komisji Europejskiej). Skutkuje to zmniejszeniem swobody działań rosyjskich przedsiębiorstw energetycznych na rynkach europejskich oraz ograniczeniem potencjału energetyki jako hard power Rosji w relacjach międzynarodowych, ostatecznie mogące prowadzić do zakończenia jej roli jako kluczowego źródła europejskich surowców energetycznych. Kolejne pakiety sankcji na Rosję, potwierdzają ten trend.
Jednym z kluczowych aspektów w tych działaniach jest dążenie Unii Europejskiej do ustrukturyzowania rynku energetycznego regionu, zmniejszając rosyjskie możliwości oddziaływania oraz czerpania korzyści kosztem poszczególnych krajów członkowskich. Kluczowym było wdrążenie III pakietu energetycznego UE z 2009 r., co skutkowało odejściem od preferowanych przez Moskwę długoterminowych kontraktów gazowych na rzecz krótkoterminowych. Również ten sam pakiet znosił praktykę klauzul w kontraktach, zgodnie z którymi zakazane było odsprzedanie importowanego rosyjskiego gazu innym państwom. Również wymierzona w Rosję była wprowadzona regulacja o unbundlingu (tzw. „Klauzula Gazpromu”), ws. rozdzielenia działalności przesyłania bądź dystrybucji gazu od dostarczania do odbiorców. Poprzez tę regulację Gazprom stracił udziały w szeregu firm energetycznych[3].
Manipulowanie dostawami surowców energetycznych, od których uzależniona jest Europa, nie jest bowiem tylko instrumentem oddziaływania na państwa Środkowo-Wschodniej Europy, lecz stanowi również zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego innych państw europejskich. Bardzo negatywnie na rosyjskie wpływy na europejskie firmy energetyczne wpłynęły sankcje nałożone na Rosję z powodu aneksji Krymu przez państwa Unii Europejskiej oraz Stany Zjednoczone[4].
Można wskazać również ekonomiczne powody dyskryminacji. Jest nim przede wszystkim dywersyfikacja źródeł dostaw surowców energetycznych, umotywowana nie tylko politycznie, ale i gospodarczo. Wiąże się to rozwojem branży gazu skroplonego LNG, wzrostu produkcji tego surowca oraz znaczne inwestycje w terminale, umożliwiające import od producentów z całego globu. Również niekorzystnym dla Moskwy stało się pojawienie na rynku amerykańskiego gazu łupkowego[5].
Szczególnie bolesnymi dla władz rosyjskich wydają się ekologiczne pobudki dyskryminacji. Przyjęte przez kraje europejskiego programy mające na celu dekarbonizację czy osiągnięcie neutralności klimatycznej mocno uderzają w sektor energetyczny Rosji. Zgodnie z przyjętymi planami eksport surowców energetycznych może stracić dotychczasową dochodowość za sprawą nakładanych dodatkowych opłat ekologicznych (m. in. Carbon Border Adjustment Mechanism) czy zmniejszeniem atrakcyjności paliw kopalnych[6].
Wnioski
Podważanie bezpieczeństwa energetycznego innych państw m.in. nagłe i niezapowiadane wstrzymywanie czy ograniczanie dostaw surowców energetycznych, jest formą nacisku. Poprzez efekt zaskoczenia Moskwa jest w stanie osiągać w krótkim czasu znaczne korzyści polityczne oraz ekonomiczne, przede wszystkim za sprawą swej dominującej pozycji na europejskim rynku energetycznym.
Rosja może skutecznie realizować swą politykę energetyczną jedynie przy braku jednolitej polityki państw europejskich. Jednym z aspektów dyplomacji energetycznej jest również rozbijanie tej jedności. Korzystne warunki zakupu surowców energetycznych dla jednych państw są często nierynkowymi cenami dla innych. Ponadto projekty inwestycyjne, dzięki którym jedne państwa regionu zyskują kosztem innych (vide Nord Stream), to również ważny element działań władz Rosji, zmiękczający skutki dyskryminacji rosyjskiego sektora paliwowego.
Władze Rosji i rosyjskie firmy energetyczne aktywnie przeciwdziałają dyskryminacji, pod którą kryje się wypieranie rosyjskiego udziału w energetyce poszczególnych państw. Takie działania należy uznać za niezbędne dla UE, gdyż rosyjski eksport surowców energetycznych nie ma charakteru wyłącznie gospodarczego, lecz jest także działaniem politycznym. Każdy rodzaj współpracy energetycznej z Rosją może przekształcić w oręż, przy realizacji mocarstwowych ambicji Kremla. Unia Europejska musi zatem skoncentrować się na innych źródłach energii, dywersyfikując dostawców, aby byli jak najbardziej stabilni.
[1] Доктрина энергетической безопасности Российской Федерации (2019), https://minenergo.gov.ru/node/14766, с. 4-5.
[2] Т. Ружинская, М. Назарова, Роль экспорта энергоресурсов во внешней торговле России, [в:] Экономическая теория и хозяйственная практика: Глобальные вызовы. Материалы международной конференции «Эволюция международной торговой системы: проблемы и перспективы» (Санкт Петербург, 25-27 октября, 2018 г.), Санкт-Петербург 2019, с. 41-42.
[3] F. Proedrou, Russian Energy Policy and Structural Power in Europe, „Europe-Asia Studies” 2018, nr 70 (1), ss. 78-81.
[4] J. Richaman, N. Ayyılmaz, Can the US and Europe contain Russian power in the European energy market? A game theoretic approach, „Energy Strategy Reviews” 2019, nr 26, ss. 2-3, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211467X19300860; N. Slobodian, Political Technologies
of Russian Energy Diplomacy, „Nowa Polityka Wschodnia” 2018, nr 1 (16), pp. 58-61.
[5] V. Kutcherov et al., Russian natural gas exports: An analysis of challenges and opportunities, „Energy Strategy Reviews” 2020, nr 30, ss. 6-7.
[6] M. Siddi, What does the European Green Deal mean for EU-Russia relations?, The European Leadership Network 6 X 2021, https://www.europeanleadershipnetwork.org/commentary/what-does-the-european-green-deal-mean-for-eu-russia-relations, dostęp: 22.04.2022.
Autor: dr Aleksander Olech
