Współcześnie na świecie rośnie nacisk na wykorzystanie surowców znajdujących się w Arktyce. Każdy z aktorów ma inne cele, ale rola Rosji, Chin i Unii Europejskiej staje się powoli niepodważalna. O ile UE przestrzega Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza i prawa międzynarodowego, aby zapewnić ochronę regionu, o tyle Pekin i Moskwa prowadzą własną rozgrywkę o surowce i wpływy, często łamiąc przy tym prawo. Rosja próbuje zamknąć swoje cieśniny w pobliżu Arktyki dla żeglugi międzynarodowej.
Wyznaczenie ich jako wód wewnętrznych pod suwerenną kontrolą Rosji stwarza bariery regulacyjne i administracyjne dla zagranicznej żeglugi państw UE. Nakłada również wymóg uzyskania zgody Rosji na wjazd i tranzyt przez jej wyłączną strefę ekonomiczną i morze terytorialne. Ponadto Chiny podjęły wysiłki na rzecz wzmocnienia swojej pozycji w Arktyce, deklarując się jako „państwo arktyczne” z ambicją stania się „mocarstwem polarnym”. Chiny odpowiadają obecnie za około 90 procent światowej produkcji pierwiastków ziem rzadkich i twierdzą, że ich rezerwy mogą się wyczerpać w ciągu najbliższych 20 lat. Jest to jeden z czynników kierujących strategią Pekinu, aby przejąć kontrolę nad rezerwami Arktyki. Dlatego też Arktyka powinna odgrywać centralną rolę w Europejskim Sojuszu na rzecz Surowców (ogłoszony we wrześniu 2020 r. w ramach planu działania UE w sprawie surowców krytycznych) w celu zabezpieczenia dostępu do surowców krytycznych i strategicznych dla UE.
Rosja oraz Chiny są zdecydowanie bardziej postrzegani jako sojusznicy niż rywale. Ich współpraca bazuje na kooperacji z wyboru i silnej kalkulacji dotyczącej wytworzenia sojuszu przeciwko wpływom Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Zarówno strona rosyjska, jak i chińska, dostrzegają próby osłabienia tego sojuszu przez kraje zachodnie.
Moskwa jest zainteresowana przede wszystkim wymiarem militarnym oraz utrzymaniem silnych wpływów w dawnych republikach radzieckich. Pekin jest zainteresowany wymiarem ekonomicznym i budowaniem swojej pozycji poprzez zależności gospodarcze oraz zapewnienie bezpieczeństwa swoim projektom takim, jak Nowy Jedwabny Szlak, który przebiegać ma przez Unię Europejską.
Arktyka polem rozgrywki
Wyróżnia się cztery grupy krajów, które są zainteresowane Arktyką. Pierwsza z nich to państwa z bezpośrednim dostępem do Oceanu Arktycznego i pierwszeństwem w wydobyciu surowców. Są to państwa takie, jak Rosja, Stany Zjednoczone, Kanada, Dania czy też Norwegia. Druga grupa państw znajduje się w obrębie koła podbiegunowego i zaliczają się do nich Islandia, Szwecja oraz Finlandia. Trzecią grupę wyróżnia się na podstawie aktywnie prowadzonej polityki arktycznej i zaliczają się do niej kraje członkowskie NATO, Unii Europejskiej czy też Europy Północnej. Do czwartej grupy zaliczane są kraje Azji Wschodniej takie, jak Chiny, Japonia, Korea Południowa[1]. Warto zauważyć, iż w grupach najbardziej zainteresowanych odnaleźć można niemal same państwa Unii.
Jako potęga geopolityczna i jeden z głównych aktorów gospodarczych na świecie, UE ma strategiczne interesy w Arktyce, koncentrując się aby region pozostał bezpieczny, stabilny, zrównoważony oraz nie był eksploatowany przez inne państwa, w tym przede wszystkim Rosję i Chiny. Unia dąży do zielonej transformacji, w ramach której Arktyka pozostanie regionem nienaruszalnym. Łączy się to z rozwojem innowacyjnych sektorów (m.in. e-kształcenie, e-zdrowie, łączność i infrastruktura, zrównoważona turystyka, zielone technologie, rybołówstwo i rolnictwo), ale wspólnota będzie nalegać, aby ropa, węgiel i gaz pozostały w ziemi bez czyjegokolwiek zwierzchnictwa. Są zawarte w nowej strategii arktycznej Unii Europejskiej plany dotyczące ograniczenia wydobycia paliw kopalnych, mające na celu przyspieszenie globalnej transformacji energetycznej, a przez to UE naciska, aby ropa, węgiel i gaz pozostały wolne w Arktyce[2].
Dla Federacji Rosyjskiej Arktyka to przede wszystkim strategiczne centrum zasobów, które jest kluczowe dla jej bezpieczeństwa narodowego. Tereny te stanowią pewien rdzeń jej wizerunku i statusu jako supermocarstwa. Już w 2016 roku w Koncepcji Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej podkreślono ważność Północnej Drogi Morskiej, jako szlaku narodowego i potrzebę zachowania pokoju, stabilności i konstruktywnej współpracy międzynarodowej w Arktyce[3]. Północna Droga Morska, której obszar z racji topniejących lodowców stale się zwiększa, rozciąga się na wschód od Nowej Ziemi, od Morza Karskiego, wzdłuż Syberii, kończąc się na Cieśninie Beringa. Rosja jest bardzo ostrożna w stosunku do działań państw niearktycznych w tym regionie i początkowo nie chciała, aby Chiny angażowały się w ten obszar. Wraz z postępującą kooperacją państw można dostrzec pewne zmiany w tym obszarze, jednak dopuszczenie Państwa Środka bardziej wynika z niwelowana wpływów Stanów Zjednoczonych. Federacja Rosyjska jest największym państwem arktycznym z linią brzegową przylegającą do obszaru arktycznego o długości 24 150 km. Posiada również największą flotę lodołamaczy mając w swoich zapasach również te o napędzie atomowym[4]. Półwysep Jamalski, Półwysep Gdański, Półwysep Tazowski oraz Zatoka Obska to tereny, gdzie najwięcej inwestuje się w wydobycie ropy i gazu, a prym wiodą w tym Gazpromnieft oraz prywatny koncern Novatek[5].
Wnioski
Chińska Republika Ludowa postrzega obszar Arktyki jako tzw. Polarny Jedwabny Szlak będący pewną odnogą głównego projektu Pasa i Drogi[6]. Rosja chciałaby przede wszystkim zachować władzę nad swoją przestrzenią morską i lądową. Kłóci się to ze strategią Chin, które jako państwo poniekąd skazane na pomoc innych krajów w wydobyciu surowców na tym obszarze, będzie bardziej opowiadać się za internacjonalizacją tego terytorium. Odzwierciedleniem różnic interesów między Rosją a Chinami może być podejście do spraw militarnych w rejonie Arktyki. Federacja Rosyjska nie zapraszała Chin na wspólne ćwiczenia wojskowe w tym regionie. Znacząco różni się to z podkreślanymi wspólnymi manewrami wojskowymi Chin i Rosji w regionie Azji Centralnej czy też na Morzu Japońskim. Jest to też wskazówka, jak ważnym i newralgicznym elementem dla Rosji jest jej dominacja na obszarze Arktyki.
Co ważne, w kontekście Arktyki aby utrzymać swoją pozycję i zainteresowanie, Unia Europejska przyspieszy przejście na energię odnawialną, tak aby stała się ona, po przystępnej cenie, dostępna dla wszystkich. Arktyka ma ogromny potencjał dla odnawialnych źródeł energii (m.in. geotermia, wiatr, zielony wodór i energia wodna). Rozwój technologii czystej energii leży zarówno w interesie Arktyki i UE. Tym samym, ani Rosja, ani Chiny, nie mogą podejmować działań na rzecz własnych korzyści, zaburzając legalną działalność innych państw i sojuszy, w tym przede wszystkim Unii Europejskiej.
[1] Zhou Geer, Интересы Китая в освоении Арктики и инициатива «Ледяной шелковый путь», Society: Politics, Economics, Law. 2021. No. 9. ss. 54–60.
[2] European Commission, Questions and answers on the EU’s Arctic Strategy, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/qanda_21_5164, dostęp: 30.04.2022.
[3] Концепция внешней политики Российской Федерации (утверждена Президентом Российской Федерации В.В.Путиным 30 ноября 2016 г.), https://www.mid.ru/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/CptICkB6BZ29/content/id/2542248, dostęp: 30.04.2022.
[4] Rosyjska flota powiększyła się o atomowy lodołamacz, https://www.rp.pl/Polityka/190529559-Rosyjska-flota-powiekszyla-sie-o-atomowy-lodolamacz.html, dostęp: dostęp: 01.05.2022.
[5] M. Woźniak, Polityka ekonomiczna Federacji Rosyjskiej wobec regionu arktycznego, https://ine.org.pl/polityka-ekonomiczna-federacji-rosyjskiej-wobec-regionu-arktycznego/, dostęp: 01.05.2022.
[6] A. P. MacDonald, China-Russian cooperation in the Arctic: A cause for concern for the Western Arctic States?, “Canadian Foreign Policy Journal”, Volume 27, 2021 – Issue 2, s. 197.
Autor: dr Aleksander Olech
