WPROWADZENIE
Europa po II wojnie światowej odkrywała ideę swojej jedności jako niezbędny warunek pokoju i współżycia pomiędzy narodami. Idea Europy jako jednej organizacji powstawała powoli. Stanowiła ona swego rodzaju reakcję na skutki zarówno pierwszej, jak i drugiej wojny światowej w XX wieku na kontynencie europejskim.
Dążenia zjednoczeniowe były przede wszystkim wielkim przedsięwzięciem o charakterze politycznym, którego początki wiążą się z Kongresem Europy (tzw. Kongresem haskim), który odbył się 7–10 maja 1948 roku w Hadze, a także z utworzeniem Rady Europy, w Londynie, 5 maja 1949 roku[1].
Stolica Apostolska z uwagą wspierała proces integracji europejskiej, widząc w nim nie tylko powrót do korzeni – międzynarodowej wspólnoty zjednoczonej wokół tych samych wartości – ale także pożytek dla Kościoła w Europie.
Idea jedności Europy wyrastała z troski o zachowanie i przekazanie przyszłym pokoleniom bogatego dziedzictwa kultury europejskiej.
Zrodziła się w gronie mężów stanu, ludzi żywej wiary, blisko związanych z Kościołem katolickim. Ojcowie idei zjednoczenia Europy byli równocześnie przedstawicielami trzech różnych narodów europejskich.
Jednym z nich był Włoch Alcide de Gasperi (1881–1954), polityk włoskiej chadecji,który w swojej działalności politycznej kierował się inspiracjami religijnymi. Inspiracje te docenił Jan Paweł II, gdy przemawiał 2 kwietnia 1981 roku w Rzymie, w setną rocznicę urodzin Alcide de Gasperiego, do przywódców Partii Demokratyczno-Chrześcijańskich Europy, Ameryki Łacińskiej i Afryki[2].
Pozostali dwaj mężowie stanu, którzy kładli fundamenty pod konstrukcję zjednoczonej Europy, to kanclerz Republiki Federalnej Niemiec Konrad Adenauer (1876–1967) i Robert Schuman (1886–1963) – minister spraw zagranicznych Francji.
Konrad Adenauer przyczynił się do integracji Niemiec z Europą Zachodnią, a po przyjęciu Planu Marshalla doprowadził do członkostwa Niemiec w EWG i NATO.
Robert Schuman w swojej książce „Pourl’Europe”[3] wyraźnie podkreślił:
„Europa zawdzięcza swe istnienie chrześcijaństwu.
Powstała ona wówczas, kiedy człowiek został wezwany do zrealizowania w swym życiu doczesnym godności osoby ludzkiej, w ramach wolności indywidualnej, poszanowania praw każdego i praktyki braterstwa wobec wszystkich (…).
Demokracja jest związana z chrześcijaństwem doktrynalnie i chronologicznie (…). Chrześcijaństwo uczyło równości wszystkich ludzi, dzieci tego samego Boga, odkupionych przez Chrystusa, bez różnicy rasy, koloru skóry, klasy i zawodu.
Przyniosło ono uznanie godności pracy i obowiązek jej uznania przez wszystkich. Przyniosło ono pierwszeństwo wartości wewnętrznych”[4].
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku dyplomacja watykańska była w Europie bardzo czynna.
Zależało jej na pojednaniu francusko-niemieckim oraz na wzmocnieniu Europy zachodniej, czyli kontynentu, który był zamieszkały w dużej mierze przez katolików. Stolica Apostolska z entuzjazmem przyjęła utworzenie w 1949 roku Rady Europy, która była początkiem odradzającej się Europy i dzięki Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, uchwalonej w 1950 roku, zapewniała postęp w międzynarodowej obronie praw człowieka.
W tym samym czasie Stolica Apostolska utworzyła w styczniu 1950 roku w Strasburgu Katolicki Sekretariat dla spraw Europejskich[5]. W 1964 roku papież Paweł VI ogłosił św. Benedykta, przedstawiciela Kościoła Zachodniego, patronem Europy.
Jego następca Jan Paweł II podkreślał, że Kościół Zachodni i Kościół Wschodni są ze sobą ściśle związane, dlatego w 1981 roku ogłosił współpatronami Europy św. Cyryla i św. Metodego, którzy byli przedstawicielami Kościoła Wschodniego w Europie.
W ten sposób papież podkreślił jedność Kościoła Zachodniego i Kościoła Wschodniego, która istniała w I i II tysiącleciu chrześcijaństwa na kontynencie europejskim.
Wysiłki Jana Pawła II względem odbudowania jedności w Europie nie ograniczały się tylko do działalności religijnej i głoszenia Ewangelii, ale miały także wymiar polityczny, czego dowodem była papieska wizyta 20 maja 1985 roku w siedzibie EWG (Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) w Brukseli.
Pontyfikat papieża Jana Pawła II przypadł zarówno w okresie intensywnych procesów unifikacyjnych Europy, jak i w czasie wielkiego przełomu związanego z rokiem 1989, który otworzył Europę Zachodnią na wielkie obszary Europy Środkowej i Wschodniej.
Papież poczuwał się do szczególnej odpowiedzialności za duchowe i moralne oblicze Europy, a za sferę szczególnej troski Kościoła uważał kulturę europejską, która kształtowała się wraz z narodzinami chrześcijaństwa w poszczególnych narodach czy państwach.
Kościół katolicki i Europa były zdaniem papieża Jana Pawła II „dwiema rzeczywistościami ściśle ze sobą związanymi w swoim bycie i w swoim przeznaczeniu. Przebyły one razem drogę, która trwa od wieków i pozostają obie naznaczone tą samą historią.
Europa została ochrzczona chrześcijaństwem, a narody w swojej różnorodności, stały się miejscem wcielenia chrześcijaństwa. W swoim spotkaniu wzajemnie się ubogacały wartościami, które nie tylko stały się duszą cywilizacji europejskiej, lecz także dziedzictwem ludzkości”[6].
Istotnym elementem dla Jana Pawła II było pojmowanie Europy nie tylko w sensie pewnej przestrzeni kulturowej, ale równocześnie geograficznej i historycznej.
To on przypomniał, że Europa jest kontynentem bardzo złożonym, jest „owocem połączenia dwóch prądów tradycji chrześcijańskiej, do których dochodzą dwie formy różnych, lecz jednocześnie głęboko uzupełniających się kultur”, a mianowicie kultury łacińskiej i bizantyjskiej[7].
Jeszcze w czasach komunistycznych, kiedy Jan Paweł II zwracał się do Prezydium Zgromadzenia Wspólnot Europejskich, używając zwrotu: „w tej części Europy, którą reprezentujecie”, podkreślił, że „12 państw EWG nie stanowi całej Europy”. Pragnieniem Jana Pawła II było, aby Europa mogła pewnego dnia rozwinąć się do rozmiarów, jakie nadały jej geografia i historia.
Był gorącym orędownikiem krajów słowiańskich i zwolennikiem ich wejścia do struktur zjednoczonej Europy.
Wyrażał pogląd, że Europa zachodnia ma do spłacenia dług sprawiedliwości wobec krajów wyzwolonych spod jarzma komunizmu[8].
1. ANALIZA
Kardynał Karol Wojtyła został wybrany na papieża 16 października 1978 roku i przyjął imię Jan Paweł II, aby kontynuować misję swoich poprzedników: Jana XXIII, który zwołał Sobór Watykański II i Pawła VI, który ten sobór zakończył.
Pontyfikat Jana Pawła II trwał prawie 27 lat. Ze względu na Jego zainteresowanie kwestią Europy, spośród wszystkich papieży XX wieku zostawił najobszerniejsze nauczanie na temat kontynentu europejskiego.
W swoich przemówieniach i wystąpieniach zawsze dopominał się, aby zostały przezwyciężone podziały na kontynencie europejskim i aby Europa oddychała dwoma płucami: zachodnim i wschodnim[9].
Na początku pontyfikatu Jan Paweł II wyraził swój pogląd na wspólnotowy proces europejski, który opiera się na braterstwie pomiędzy narodami i na wartościach duchowych.
W dniu 17 maja 1979 roku na Monte Casino myśl tę pogłębił, dodając:
„(…) Dzisiaj zwłaszcza Europa próbuje urzeczywistnić swoją jedność, nie tylko ekonomiczną, lecz także społeczną i polityczną, z poszanowaniem jednak poszczególnych narodowości.
Liczne i złożone są problemy, które muszą być podjęte i rozwiązane, od pola kulturalnego i szkolnego do pola prawnego i ekonomicznego.
Ale słuchając św. Benedykta, którego Pius XII określił jako «ojca Europy» i którego Paweł VI ogłosił jej niebieskim patronem, czasy pobudzają do coraz intensywniejszego wzajemnego zrozumienia, które by zwyciężyło i przewyższyło nierówności społeczne, egoistyczną obojętność, przemoc, nietolerancję.
I czyż to nie jest orędzie wiary chrześcijańskiej?
Tej wiary chrześcijańskiej, która jest duszą i duchem Europy… Widzimy całe aktualne poszukiwanie większej jedności między narodami europejskimi, spodziewamy się, że zaprowadzi ono także do głębszej świadomości korzeni – korzeni duchowych, korzeni chrześcijańskich – ponieważ, jeżeli trzeba budować wspólny dom, trzeba także zbudować głębszy fundament.
Nie wystarcza fundament powierzchowny”[10].
W czasie pierwszej pielgrzymki do Polski, 3 czerwcu 1979 roku, Jan Paweł II w Gnieźnie wyraził swoje żywe pragnienie:
„…ażeby ten papież-Polak, papież-Słowianin, właśnie teraz odsłonił duchową jedność chrześcijańskiej Europy, na którą składają się dwie wielkie tradycje: Zachodu i Wschodu?
My, Polacy, którzy braliśmy przez całe tysiąclecie udział w tradycji Zachodu, podobnie jak nasi bracia Litwini, szanowaliśmy zawsze przez nasze tysiąclecie tradycje chrześcijańskiego Wschodu.
Nasze ziemie były gościnne dla tych tradycji, sięgających swych początków w Nowym Rzymie – w Konstantynopolu.
Ale też pragniemy prosić gorąco naszych braci, którzy są wyrazicielami tradycji wschodniego chrześcijaństwa, ażeby pamiętali na słowa Apostoła: Jedna wiara, jeden… chrzest. Jeden Bóg i Ojciec wszystkich. Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa.
Ażeby o tym pamiętali. I żeby teraz, w dobie szukania nowej jedności chrześcijan, w dobie nowego ekumenizmu, wspólnie z nami przykładali rękę do tego wielkiego dzieła, które tchnie Duch Święty!”[11].
Jan Paweł II, jako syn narodu polskiego ze względu na swoje pochodzenie, tradycje i kulturę, zawsze uważał się za Europejczyka. Kiedy przemawiał w Santiago de Compostela, 9 listopada 1982 roku, zadeklarował:
„Ja, Jan Paweł, syn polskiego narodu, który zawsze uważał się za naród europejski ze względu na swe początki, tradycje, kulturę i żywotne więzy, syn narodu słowiańskiego wśród Latynów i łacińskiego pośród Słowian, ja, następca Piotra na Stolicy Rzymskiej, stolicy, którą Chrystus zechciał umieścić w Europie i którą kocha za jej trud szerzenia chrześcijaństwa na całym świecie;
ja, biskup Rzymu i pasterz Kościoła powszechnego, z Santiago kieruję do ciebie, stara Europo, wołanie pełne miłości: Odnajdź siebie samą! Bądź sobą! Odkryj swoje początki. Tchnij życie w swoje korzenie.
Ale szczególną myśl chcę poświęcić patronom Europy: św. Benedyktowi z Nursji oraz św. Cyrylowi i św. Metodemu.
Od pierwszych dni pontyfikatu nigdy nie zaprzestałem podkreślać mojej troski o życie Europy oraz wskazywać, jakie nauki płyną z ducha i z dzieła «patriarchy Zachodu» i «dwu braci greckich», apostołów narodów słowiańskich”[12].
W dniu 7 września 1986 roku Jan Paweł II skierował pamiętny apel do mieszkańców Europy:
„Korzenie jedności Europy tkwią we wspólnym dziedzictwie wartości, którymi żyją poszczególne kultury narodowe. Istotą tego dziedzictwa są prawdy wiary chrześcijańskiej.
Dlatego z wysokości tego alpejskiego proscenium, z którego można ogarnąć wzrokiem trzy różne kraje, ponawiam mój apel do Europy o to, by porzuciwszy anachroniczne napięcia i przestarzałe uprzedzenia, odkryła podstawy swojej jedności i odnalazła te wartości, które na przestrzeni dziejów nadawały wielkość jej historii.
Europa ma swoją rolę do spełnienia w historii trzeciego milenium.
Ona, która tak wiele wniosła do postępu ludzkości może stać się dla świata jaśniejącą pochodnią cywilizacji”[13].
Jan Paweł II, przemawiając 8 października 1988 roku do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w Strasburgu, upomniał się o wierność chrześcijańskiej tożsamości Europy:
„…mężczyźni i kobiety tego starego kontynentu z tak udręczoną historią muszą odzyskać świadomość tego, co kształtuje ich wspólną tożsamość i co pozostaje jako bogactwo zbiorowej pamięci.
Oczywiście tożsamość europejska nie jest rzeczywistością łatwą do opisania. Odległe źródła tej cywilizacji są liczne, wywodzące się z Grecji i Rzymu, z podłoży celtyckich, germańskich i słowiańskich, z chrześcijaństwa, które je głęboko ukształtowało.
Wiemy, jak różnorodne są języki, kultury oraz tradycje prawne tych narodów, regionów, jak różne są instytucje.
Jednak w porównaniu z innymi kontynentami Europa jawi się nam jako całość, nawet jeżeli tej zwartości nie uświadamiają sobie w pełni jej twórcy.
Jeżeli Europa chce pozostać sobie wierna, musi umieć zebrać wszystkie żywotne siły kontynentu, uznając jednocześnie niepowtarzalność charakteru każdego regionu i odnajdując w swoich korzeniach wspólnego ducha. Europa przez całe wieki odgrywała wielką rolę w innych częściach świata”[14].
W dniu 11 października 1988 roku papież Jan Paweł II po raz pierwszy odwiedził Parlament Europejski. W swoim wystąpieniu podkreślił i wskazał perspektywę rozszerzenia wspólnot europejskich. Mówił wówczas:
„Pragnieniem moim – jako najwyższego pasterza Kościoła powszechnego, który pochodzi ze wschodniej Europy i zna aspiracje ludów słowiańskich, tego drugiego «płuca» naszej wspólnej europejskiej ojczyzny – jest to, by Europa suwerenna i wyposażona w wolne instytucje rozszerzyła się kiedyś aż do granic, jakie wyznacza jej geografia, a bardziej jeszcze historia.
Jakże miałbym tego nie pragnąć, skoro inspirowana wiarą chrześcijańską kultura, tak głęboko naznaczyła dzieje wszystkich ludów naszej Europy, ludów greckich i łacińskich, germańskich i słowiańskich, mimo wszelkich dziejowych tragedii, ponad systemami społecznymi i ideologiami?”
W dalszej części przemówienia do Parlamentu Europejskiego wskazał na potrzebę pojednania Europejczyków w trzech obszarach:
„Kończąc, pragnę wymienić trzy dziedziny, w których zjednoczona Europa jutra – otwarta ku wschodniej części kontynentu, wielkoduszna wobec krajów drugiej półkuli – winna, jak mi się zdaje, na nowo objąć rolę przewodniczki cywilizacji światowej: – najpierw należy pojednać człowieka ze stworzeniem, dbając o zachowanie integralności natury, jej fauny i flory, powietrza i rzek, jej subtelnej równowagi, ograniczonych surowców oraz piękna głoszącego chwałę Stwórcy; – następnie trzeba pojednać człowieka z jego bliźnim tak, aby Europejczyk akceptował innych mieszkańców tego kontynentu, reprezentujących różne kultury i prądy myślowe, był gościnny wobec przybysza i uchodźcy, otwarty na duchowe bogactwa ludów innych części świata; – na koniec, należy pojednać człowieka z nim samym: tak, trzeba na nowo stworzyć integralną i całościową wizję człowieka i świata, która przeciwstawi się kulturze zwątpienia i dehumanizacji; wizję, w której nauka, technika i sztuka nie wykluczają, ale prowadzą do wiary w Boga”[15].
W wizji papieża Jana Pawła II Europa jest kontynentem, który wiele dał innym kontynentom. Od tysiącleci Europa eksportowała sztukę, kulturę, naukę i cywilizację.
Wielkie odkrycia naukowe minionych wieków miały miejsce w Europie i stąd rozprzestrzeniły się na cały świat. Na polu religijnym Europa też ma wiele zasług. Zaliczyć do nich można niezliczoną rzeszę europejskich misjonarzy głoszących Ewangelię na innych kontynentach, dających światu tak wiele dobra.
Jan Paweł II, dostrzegając, że pojawiają się siły, które dążą do marginalizacji chrześcijaństwa i chrześcijan w Europie, w przemówieniu na Uniwersytecie w Uppsali, 9 czerwca 1989 roku, papież zauważył:
„Minęły już dni, kiedy europejskie uniwersytety jednogłośnie odnosiły się do jednego centralnego autorytetu w chrześcijaństwie.
Nasze społeczeństwa muszą żyć w pluralistycznym kontekście, który wymaga dialogu między wieloma tradycjami duchowymi w nowym poszukiwaniu harmonii i współpracy.
Ale nadal istotne jest, aby uniwersytet, jako instytucja, stale odwoływał się do intelektualnego i duchowego dziedzictwa, które kształtowało naszą europejską tożsamość na przestrzeni wieków.
Czym jest to dziedzictwo?
Pomyślmy przez chwilę o następujących fundamentalnych wartościach naszej cywilizacji: godności osoby, świętości życia, centralnej roli rodziny, znaczeniu edukacji, wolności myśli, słowa i wyznawania własnej własnych przekonań lub religii, zgodna z prawem ochrona jednostek i grup, współpraca wszystkich dla dobra wspólnego, pojęcie pracy jako udziału w dziele własnym Stwórcy, władza państwa, która sama kieruje się prawem i rozumem.
Wartości te należą do skarbu kultury Europy, skarb, który jest wynikiem wielu przemyśleń, debat i cierpienia. Stanowią one duchowe osiągnięcie rozumu i sprawiedliwości, które przynosi cześć narodom Europy, dążącym do urzeczywistnienia w porządku doczesnym ducha chrześcijańskiego braterstwa, którego naucza Ewangelia”[16].
Następnie dodał:
„Uniwersytety powinny być szczególnym miejscem dawania światła i ciepła tym wierzeniom, które są zakorzenione w świecie grecko-rzymskim i które zostały wzbogacone i podniesione przez tradycję judeochrześcijańską”[17].
Europa w 1989 roku przeżyła historyczne chwile, kiedy doszło do zburzenia Muru Berlińskiego, który był symbolem podziału Niemiec.
W tym samym roku Jan Paweł II, w swoim przemówieniu w dniu 22 grudnia skierowanym do kardynałów i do Kurii Rzymskiej, podkreślił, że: „Historia kształtowania się narodów europejskich rozwija się równolegle z ich ewangelizacją do tego stopnia, że granice Europy pokrywają się z zasięgiem przenikania Ewangelii”[18].
Ta europejska tożsamość, wyrastająca z chrześcijańskich korzeni, także dziś winna być oparciem dla szlachetnych wysiłków tych wszystkich, którzy starają się znieść podziały i obalić „mury”, będące często sztucznym wytworem człowieka[19].
Jan Paweł II w tym wystąpieniu nawiązał do historycznego przezwyciężania podziałów, jakie dokonało się poprzez obalenie Muru Berlińskiego.
W encyklice „Centesimus Annus”, 1 maja 1991 roku, Jan Paweł II upomniał się o wsparcie w imię sprawiedliwości i solidarności krajów byłego bloku komunistycznego, wyzwalających się spod szkodliwej ideologii, przez pozostałe kraje europejskie:
„W obecnej trudnej sytuacji inne narody powinny solidarnie wspierać byłe kraje komunistyczne. Aktualne trudności i niedostatki są skutkiem historycznego procesu, w którym kraje te były często przedmiotem, a nie podmiotem, a zatem ich sytuacja nie jest wynikiem wolnego wyboru czy popełnionych błędów, lecz narzuconego przemocą ciągu tragicznych wydarzeń historycznych, które uniemożliwiły im pójście drogą gospodarczego i obywatelskiego rozwoju.
Pomoc ze strony innych krajów, zwłaszcza europejskich, które uczestniczyły w tej samej historii i ponoszą za nią odpowiedzialność jest wymogiem sprawiedliwości.
Leży to jednak również w interesie Europy i służy jej ogólnemu dobru”[20].
W dniu 31 października 1991 roku Jan Paweł II zwołał w Rzymie Specjalne Zgromadzenie Synodu Biskupów poświęcone Europie. W swoim przemówieniu do uczestników zgromadzenia powiedział:
„Europa staje dzisiaj na rozdrożu. To, co wydarzyło się w ciągu dwóch ostatnich lat, spowodowało głębokie zmiany na naszym kontynencie i w naszym sposobie postrzegania go.
Pierwszy raz od zburzenia wielkiego muru ideologicznego i policyjnego, który tragicznie podzielił Europę, dzielicie się z nami doświadczeniem kultury, cywilizacji tradycji duchowych, teologicznych, filozoficznych, artystycznych i literackich, które zarazem różnią się i uzupełniają.
Te tradycje, organicznie powiązane, tworzą dziedzictwo Europy. Dziś jesteśmy świadkami narodzin nowej Europy, wyzwolonej z ucisku ideologicznego, lecz stojącej wobec rozmaitych trudności i zagrożeń ze strony tego wszystkiego, co w naszych społeczeństwach nie do końca odpowiada godności człowieka.
Działania polityczne i ekonomiczne, choć niezbędne, nie wystarczają, by uleczyć Europejczyka zranionego, kulturowo chwiejnego i zdezorientowanego.
Odzyska on równowagę i żywotne siły, jeśli będzie sięgał do swych najgłębszych korzeni chrześcijańskich.
Europa, jak powiedział Goethe, narodziła się w pielgrzymce, a jej językiem ojczystym jest chrześcijaństwo”[21].
Papież Jan Paweł II, 10 września 1992 roku, napisał list do uczestników VI Międzynarodowego Spotkania „Ludzie i religie”.
Czytamy w nim m.in. wezwanie do wyrównywania szans ubogich krajów Południa, by zniwelować przepaść społeczną i gospodarczą, jaka wyrosła między bogatymi krajami Północy a ubogimi Południa:
„Nie można budować nowej Europy, wspólnego europejskiego domu, nie troszcząc się o całą planetę, o wspólne dobro ludzkości.
Można powiedzieć, że Europa będzie mogła budować swoją przyszłość, jeśli nauczy się sięgać wzrokiem poza własne granice, zwłaszcza ku ogromnej półkuli południowej, to jest ku obszarom, gdzie od dziesięcioleci wybucha najwięcej konfliktów i gdzie niesprawiedliwość staje się tak dotkliwa, że nie można jej dłużej tolerować.
Przepaść społeczna i gospodarcza, jaka oddziela bogate kraje Północy od ubogich krajów Południa, musi zostać zlikwidowana, inaczej bowiem nie będzie możliwe ustanowienie nowego porządku światowego”[22].
Jan Paweł II zapoczątkował spotkania z młodzieżą z różnych kontynentów, podczas których młodzi ludzie słuchali Jego słów i wspólnie przeżywali swoją wiarę oraz dawali żywe świadectwo o Chrystusie i budowali wspólnotę Kościoła.
W dniach 9–10 września 1995 roku odbyło się w Loreto spotkanie papieża z młodymi, w czasie którego skierował do młodych Europejczyków następującą zachętę:
„Z Loreto odbyliśmy szczególną pielgrzymkę od Atlantyku po Ural, docierając do każdego zakątka kontynentu, wszędzie tam, gdzie żyją młodzi, poszukujący «wspólnego domu».
Wszystkim Wam mówię, oto Wasz dom. Młodzieży Europy wędrująca ku rokowi 2000, wejdź do tego domu, aby razem budować inny świat, w którym zapanuje cywilizacja miłości!
Dzisiaj zaś, gdy Europa jest włączona w kontekst całej planety, trzeba sięgać jeszcze głębiej, dokonując nowej syntezy między wartościami a potrzebami, między wiarą a kulturą, między Ewangelią a życiem.
Wy jesteście młodym obliczem Europy”[23].
Jan Paweł II miał wizję zjednoczonej Europy jako „wspólnoty ducha”, gdzie bogate wielokulturowe i wieloreligijne dziedzictwo kontynentu Europejskiego wpłynęło na kształt jej kultury, które związane było z dziejową rolą, jaką chrześcijaństwo odgrywało w historii Europy.
Podkreślał, że Europa nie jest tylko pojęciem geograficznym, lecz jest przestrzenią kulturową, w której myśl grecko-rzymska połączyła się z religijną tradycją judeochrześcijańską.
Na spotkaniu w Gnieźnie, 3 czerwca 1997 roku, powiedział do siedmiu prezydentów krajów europejskich, przybyłych na spotkanie z nim u grobu św. Wojciecha: „Nie będzie jedności Europy, dopóki nie będzie ona wspólnotą ducha”[24].
W czasie całego pontyfikatu Jan Paweł II podkreślał, że bardzo mu zależy, aby Polska znalazła się i miała pełny udział wśród narodów europejskich oraz brała czynny udział w instytucjach europejskich.
Podczas wystąpienia w Polskim Parlamencie w czerwcu 1999 roku przyznał, jak ceni włączenie Polski w struktury Unii Europejskiej:
„integracja Polski z Unią Europejską jest od samego początku wspierana przez Stolicę Apostolską.
Przy okazji dzisiejszego spotkania, pragnę jeszcze raz wyrazić moje uznanie dla podejmowanych konsekwentnie i solidarnie wysiłków, których celem, od chwili odzyskania suwerenności, jest poszukiwanie i utrwalanie należnego i bezpiecznego miejsca Polski w jednoczącej się Europie i świecie.
Polska ma pełne prawo, aby uczestniczyć w ogólnym procesie postępu i rozwoju świata, zwłaszcza Europy. Integracja Polski z Unią Europejską jest od samego początku wspierana przez Stolicę Apostolską. Doświadczenie dziejowe, jakie posiada naród polski, jego bogactwo duchowe i kulturowe mogą skutecznie przyczynić się do ogólnego dobra całej rodziny ludzkiej, zwłaszcza umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie”[25].
W Roku Wielkiego Jubileuszu, 16 grudnia 2000 roku, w Watykanie odbyła się sesja naukowa poświęcona 1200. rocznicy koronacji Karola Wielkiego na cesarza. W czasie tej sesji papież powiedział:
„Wspaniała synteza starożytnej kultury klasycznej, przede wszystkim rzymskiej, z kulturami ludów germańskich i celtyckich, oparta na fundamencie Ewangelii Jezusa Chrystusa, stanowi kluczowy element wielkiego dzieła, przez które Karol Wielki przyczynił się do powstania kontynentu.
Europa bowiem nie była wówczas jednością z geograficznego punktu widzenia i tylko dzięki przyjęciu wiary chrześcijańskiej stała się kontynentem, który w ciągu następnych stuleci potrafił szerzyć swoje wartości prawie we wszystkich częściach ziemi, dla dobra ludzkości.
Mówiąc o tym, trzeba także zwrócić uwagę, że ideologie, które w ciągu XX stulecia rozlały wiele łez i krwi, również zrodziły się w Europie, gdy próbowała ona zapomnieć o swoich chrześcijańskich fundamentach”[26].
W dniach 7 i 8 czerwca 2003 trwało ogólnokrajowe referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej.
Podczas spotkania z Polakami, 18 maja 2003 roku na placu Św. Piotra w Rzymie, Jan Paweł II powiedział historyczne zdanie:
„Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej! To jest wielki skrót, ale bardzo wiele się w tym skrócie mieści wielorakiej treści. Polska potrzebuje Europy”[27].
W dniach 20–23 czerwca 2002 roku odbywał się w Rzymie kongres poświęcony nowej konstytucji europejskiej, zorganizowany z inicjatywy Wikariatu Rzymu przy współpracy Federacji Uniwersytetów Katolickich Europy i Komisji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej.
W obradach wzięło udział 250 wykładowców z katolickich uczelni Europy. Do uczestników kongresu Jan Paweł II skierował ważne przesłanie:
„Rozszerzenie Unii Europejskiej, czy raczej proces «europeizacji» całego kontynentu, do czego wielokrotnie nawoływałem, stanowi cel priorytetowy. Należy do niego dążyć odważnie i bezzwłocznie, dając konkretną odpowiedź na oczekiwania milionów ludzi, którzy wiedzą, że łączy ich wspólna historia, i mają nadzieję, że będą mogli żyć w jedności i solidarności.
Wymaga to weryfikacji struktur instytucjonalnych Unii Europejskiej, mającej na celu dostosowanie ich do nowych wymogów i jednocześnie rodzi potrzebę określenia nowego porządku prawnego, w którym będą zdefiniowane cele budowy Europy, kompetencje Unii oraz wartości, które muszą znaleźć się u jej podstaw.
W obliczu różnych możliwych wizji tego złożonego i ważnego «procesu» europejskiego Kościół, wierny swojej tożsamości i misji ewangelizacyjnej, powtarza to, co mówił już w odniesieniu do pojedynczych państw, a więc że nie ma «tytułu do opowiadania się za takim albo innym rozwiązaniem instytucjonalnym czy konstytucyjnym i w związku z tym pragnie respektować słuszną autonomię porządku demokratycznego (por. Centesimus annus, 47).
Jednocześnie właśnie ze względu na ową tożsamość i misję nie może on pozostawać obojętny wobec wartości inspirujących różne wybory instytucjonalne.
Nie można mieć bowiem wątpliwości, że za każdym razem, kiedy zostaje dokonany w tej dziedzinie konkretny wybór, obejmuje on aspekty moralne, ponieważ owe wybory i związane z nimi uwarunkowania w sposób nieunikniony wyrażają, w określonym kontekście historycznym, koncepcje osoby, społeczeństwa i wspólnego dobra, z których się rodzą i które je kształtują.
Na tej właśnie świadomości opiera się prawo i obowiązek Kościoła, by zabrać głos i zaofiarować właściwy sobie wkład, jakim jest wizja godności osoby ludzkiej i wynikające z niej następstwa, które precyzuje on w katolickiej nauce społecznej”[28].
Istotnym przedmiotem nauczania Jana Pawła II była troska o tożsamość Europy.
To zagadnienie dotyczące tożsamości Europy było obecne w adhortacji posynodalnej Ecclesia in Europa z 28 czerwca 2003 roku, stanowiącej owoc odbywającego się wcześniej w Rzymie Synodu Biskupów od 1 do 23 października 1999 roku, którego tematem było: „Jezus Chrystus żyjący w swoim Kościele źródłem nadziei dla Europy”.
„Europo, nie zapominaj swojej historii!” – nawoływał papież podczas homilii w dniu, w którym podpisał wcześniej wspomnianą adhortację apostolską. Źródłem życia dla Europy – podkreślał – jest Ewangelia. „Jeśli prawdą jest, że chrześcijaństwa nie można sprowadzić do jednej poszczególnej kultury, lecz że prowadzi ono dialog z każdą z nich, wspierając wszystkie w wyrażeniu tego, co w nich najlepsze w każdej dziedzinie poznania i ludzkiego działania, to chrześcijańskie korzenie są dla Europy podstawową gwarancją jej przyszłości.
Czyż mogłoby żyć i rozwijać się drzewo pozbawione korzeni?”[29].
W adhortacji apostolskiej Ecclesia In Europa czytamy ważne przesłanie:
„Słowo «Europa» winno oznaczać otwartość. Domaga się tego sama jej historia, pomimo przeciwnych doświadczeń i znaków, których nie brakowało: Europa naprawdę nie jest terytorium zamkniętym ani izolowanym, gdyż kształtowała się przez kontakty z zamorskimi ludami, kulturami i cywilizacjami”[30].
Jan Paweł II podkreślił także, że trzeba pamiętać „że z jednej strony różnice narodowe winny być zachowane i podtrzymywane jako podstawa europejskiej solidarności, a z drugiej strony, że sama tożsamość narodowa urzeczywistnia się jedynie w otwarciu na inne narody i poprzez solidarność z nimi”[31].
W encyklice Ecclesia in Europa papież Jan Paweł II zwraca się z prośbą do instytucji europejskich i poszczególnych państw Europy, by uznały:
„W dążeniu do ukształtowania nowego oblicza kontynentu z wielu względów decydującą rolę pełnią instytucje międzynarodowe związane z terytorium Europy…. Instytucje europejskie w swej różnorodności i dzięki specyficznej tożsamości każdej z nich służą umacnianiu kontynentu, a bardziej jeszcze służą człowiekowi”[32].
Papież zauważa także, że celem instytucji europejskich jest ochrona praw osoby ludzkiej, które przyczynią się do budowania Europy wartości i prawa i mocno akcentuje, że Europa potrzebuje też wymiaru religijnego.
W czasie swojego pontyfikatu Jan Paweł II wielokrotnie zachęcał Europejczyków do dążenia do celów i do ideałów, które nazywał „wspólnym domem” i „Europą ducha”. Dla odbudowy Europy głosił prymat etyki nad ideologiami, prymat osoby nad rzeczami, wyższość ducha nad materią. Od początku swojego pontyfikatu Jan Paweł II podkreślał konieczność chrześcijańskiej wizji nad przemianami społecznymi i politycznymi, których doświadczał kontynent europejski.
W tamtym czasie nikt w Europie nie kwestionował porządku ustalonego na konferencji w Jałcie, natomiast Jan Paweł II wyraźnie mówił, że Europejczycy nie powinni pogodzić się z podziałem, który został dokonany po II wojnie światowej. Papież, który pochodził zza żelaznej kurtyny, wspierał przejście kontynentu europejskiego do świata demokracji i dążył do połączenia Wschodu i Zachodu Europy. Jego nauczanie i Jego postawa pokazują, że papież Jan Paweł II był nie tylko świadkiem Ewangelii, którą głosił Europie i Światu, ale także był znakomitym dyplomatą.
Nauczanie Jana Pawła II można streścić w jednym zdaniu, będącym parafrazą słów Roberta Schumana: „Europa będzie chrześcijańska albo nie będzie jej wcale”[33].
2. WNIOSKI
Na podstawie przeprowadzonej analizy wybranych tekstów z nauczania Jana Pawła II, dotyczących Europy, należy zauważyć, że:
1. Podkreślał on, że w historii Europy decydującym czynnikiem było i jest chrześcijaństwo.
2. Wskazał na istotny wkład państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski, w kształtowanie chrześcijańskiego ducha Europy.
3. Uważał, że Europa powinna być wolna od egoistycznych nacjonalizmów.
4. Twierdził, że zdobycze nauki, gospodarki i życia społecznego służą każdemu człowiekowi, bez względu na jego religię i wyznanie.
5. Podkreślał, że jedność Europy opiera się na prawdziwej wolności, bo uważał, iż bez wolności nie ma odpowiedzialności ani przed Bogiem, ani przed ludźmi.
6. Marzył, by w Europie politycy wszystkich krajów potrafili wykorzystać swoje bogactwa i zdolności dla budowania cywilizacji wszystkich Europejczyków w taki sposób, by powstała Europa ludzi wolnych i wolnych narodów.
7. Popierał jednolity rynek Unii Europejskiej, który gwarantuje cztery swobody, czyli: możliwość swobodnego przepływu towarów, usług, ludzi i kapitału na całym terytorium Unii Europejskiej.
8. Jako głowa Kościoła rzymskokatolickiego, a zarazem głowa Państwa Watykańskiego, aktywnie włączał się w proces integracji Europy, mówiąc, że Europa nie może być jedynie kontynentalną strukturą geograficzną i gospodarczą, ale musi być także porozumieniem kulturowym i duchowym.
9. Ustanowił w 1990 roku odrębnego przedstawiciela Państwa Watykańskiego przy Wspólnotach Europejskich, aby prowadził dialog pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a przedstawicielami państw europejskich.
Bibliografia:
1. H. Deletraz, Il Consiglio d’Europa nel quadro instituzionale europeo, „La CiviltaCattolica” 1996.
2. Insegnamenti di Giovanni Paolo II, Citta del Vaticano 1981.
3. Instytut Myśli Schumana. Deklaracja Schumana 2017, Warszawa 2017.
4. Jan Paweł II, Europa Zjednoczona w Chrystusie, wyd. 2, Kraków 2011.
5. Jan Paweł II, Encykliki, t. 1 i 2, Kraków 1996.
6. Jan Paweł II, Akt europejski, „L’ Osservatore Romano” 1983, wyd. polskie, nr 2.
7. Jan Paweł II, Homilia z okazji 1000. rocznicy śmierci św. Wojciecha, Gniezno, 3.06.1997 (KAI).
8. Jan Paweł II, Posłuchajmy głosu św. Benedykta. Braterstwo narodów opiera się na wartościach duchowych, Monte Cassino, 17 maja 1979 r., https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie-inne-przemowienia-i-homilie-poswiecone-zyciu-konsekrowanemu/1979-05-17-monte-cassino-przemowienie-posluchajmy-glosu-sw-benedykta-braterstwo-narodow-opiera-sie-na-wartosciach-duchowych-20805 [dostęp: 12.07.2023].
9. Jan Paweł II, Przemówienie do Prezydium Parlamentu Europejskiego, 5 kwiecień 1979 roku.
10. Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. na Wzgórzu Lecha, Gniezno, 3 czerwca 1979 r.; https://www.ekai.pl/dokumenty/homilia-w-czasie-mszy-sw-gniezno [dostęp: 12.07.2023].
11. Jan Paweł II, List do kardynała Miloslava Vlka, przewodniczącego Rady Konferencji Episkopatów Europy, 16 października 2002, Insegnamenti XXIII/2, 628, „L’Ossrvatore Romano” 2001, wyd. polskie nr 1.
12. Portal Opoka, Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej podczas podróży apostolskiej do Polski 5–17.06.1999, Warszawa 11.06.1999, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/warszawa_1_11061999 [dostęp: 13.07.2023].
13. Portal Opoka, Jan Paweł II, Europa i wartości chrześcijańskie. Przesłanie papieskie z okazji 1200. rocznicy koronacji Karola Wielkiego, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/karolw_14122000.html [dostęp: 13.07.2023].
14. Portal Kurier Historyczny, J. Wojas, „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” – dlaczego Jan Paweł II poprał wejście Polski do Unii Europejskiej?, 18.05.2020, https://kurierhistoryczny.pl/artykul/od-unii-lubelskiej-do-unii-europejskiej-dlaczego-jan-pawel-ii-popral-wejscie-polski-do-unii-europejskiej,629 [dostęp: 13.07.2023].
15. Portal Opoka, Jan Paweł II, Wartości chrześcijańskie duchowym fundamentem Europy. Przesłanie papieskie do uczestników Europejskiego Kongresu Naukowego nt. Ku konstytucji europejskiej?, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/eu_wartoscichrz_20062002.html [dostęp: 13.07.2023].
16. Portal Opoka, Jan Paweł II, Europo, nie zapominaj swojej historii! Homilia podczas nieszporów – podpisanie adhortacji „Ecclesia in Europa”, 28.06.2003, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/homilie/europonie_28062003.html [dostęp: 21.07.2023].
17. Pour I’Europe (1963), wyd. pol. Dla Europy, tłum. M. Krzeptowska, Kraków 2003.
18. Serwis Stolicy Apostolskiej, Jan Pawel II, Przemówienie do szwedzkiej społeczności uniwersyteckiej, University of Uppsala, 9 czerwca 1989, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/speeches/1989/june/documents/hf_jp-ii_spe_19890609_univ-upsala.html [dostęp: 21.07.2023].
19. Synod Biskupów. II Zgromadzenie Specjalne poświęcone Europie, Instrumentum laboris, n. 85, „L’Osservatore Romano” z 6.08.1999.
20. T. Pieronek, Stolica Apostolska a Unia Europejska, w: H. Juros (red.), Europa i Kościół, Warszawa 1997.
Ks. Grzegorz Świst
[1] H. Deletraz, Il Consiglio d’ Europa nel quadro instituzionale europeo, „La CiviltaCattolica” 1996, s. 462–463.
[2] Zob. Insegnamenti di Giovanni Paolo II, Citta del Vaticano 1981, s. 860–864.
[3] Tenże, PourI’Europe (1963), wyd. pol. Dla Europy, tłum. M. Krzeptowska, Kraków 2003.
[4] Cytuję za rękopisem referatu wygłoszonego w Paryżu przez amb. J. Łukaszewskiego, dnia 21 czerwca 1993 roku, „Robert Schuman (1886–1963) – człowiek, myśli, dzieło. Zob. „Le Figaro” z 21.06.1993.
[5] Stanowisko papieża Piusa XII, Jana XXIII i Pawła VI podaję za: Ph.Chenaux, Le Saint-Siège et la CommunautéEuropéenne (1965–1990), w: La politicainternazionaledella Santa Sede 1965–1990: atti del seminario di studio, Perugia, 8–9–10 novembre 1990 / a cura di Giovanni Barberini. Seria: „PubblicazionidellaFacoltà di Giurisprudenza” – UniversitàdegliStudi di Perugia, Napoli 1992, s. 58–59.
[6] Zob. T. Pieronek, Stolica Apostolska a Unia Europejska, w: H. Juros (red.), Europa i Kościół, Warszawa 1997, s. 106.
[7] Zob. T. Pieronek, Stolica Apostolska, s. 107.
[8] Jan Paweł II, Encykliki, t. 2, Kraków 1996, s. 493.
[9] Aluzja do zwrotu użytego przez Jana Pawła II po raz pierwszy w przesłaniu do chrześcijańskich społeczności niekatolickich w siedzibie nuncjatury, Paryż, 31 maja 1980 r. Powiedział wówczas: „Muszę też powiedzieć, że moja wizyta w Konstantynopolu dała mi wiele nadziei. (…) W tym środowisku, które ewidentnie stanowi wielką rzeczywistość duchową, komplementarną rzeczywistość [do naszej]! Cóż, nie można oddychać jako chrześcijanie lub, lepiej, jako katolicy, mając tylko jedno płuco; trzeba mieć oba płuca, to znaczy wschodnie i zachodnie. (…). Mamy nadzieję, że Pan pozwoli nam ujrzeć dzień, w którym będziemy zjednoczeni, i na pewno – możemy być tego pewni – tego dnia inaczej będziemy patrzeć na trudności, które wydają nam się dzisiaj tak wielkimi”.
[10] Jan Paweł II, Posłuchajmy głosu św. Benedykta. Braterstwo narodów opiera się na wartościach duchowych, Monte Cassino, 17 maja 1979 r., https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie-inne-przemowienia-i-homilie-poswiecone-zyciu-konsekrowanemu/1979-05-17-monte-cassino-przemowienie-posluchajmy-glosu-sw-benedykta-braterstwo-narodow-opiera-sie-na-wartosciach-duchowych-20805 [dostęp: 12.07.2023].
[11] Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy św. na Wzgórzu Lecha, Gniezno, 3 czerwca 1979 r.; https://www.ekai.pl/dokumenty/homilia-w-czasie-mszy-sw-gniezno [dostęp: 12.07.2023].
[12] Jan Paweł II, Europa Zjednoczona w Chrystusie, wyd. 2, Kraków 2011, s. 29–36.
[13] Tamże, s. 86–89.
[14] Tamże, s. 101–110.
[15] Tamże, s. 112–118.
[16] Serwis Stolicy Apostolskiej, Jan Pawel II, Przemówienie do szwedzkiej społeczności uniwersyteckiej, University of Uppsala, 9 czerwca 1989, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/speeches/1989/june/documents/hf_jp-ii_spe_19890609_univ-upsala.html [dostęp: 21.07.2023].
[17] Tamże.
[18] Jan Paweł II, Akt europejski, „L’ Osservatore Romano” 1983, wyd. polskie, nr 2, s. 29.
[19] Zob. Jan Paweł II, Europa Zjednoczona, s. 129–136.
[20] Jan Paweł II, Encykliki, s. 493.
[21] Tamże, s. 163–167.
[22] Jan Paweł II, Europa Zjednoczona, s. 201–203.
[23] Tamże, s. 265–269.
[24] Jan Paweł II, Homilia z okazji 1000. rocznicy śmierci św. Wojciecha, Gniezno, 3.06.1997 (KAI), za: Portal Mateusz.pl, http://mateusz.pl/JPII/witamy/0401.htm [dostęp: 15.07.2023].
[25] Portal Opoka, Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej podczas podróży apostolskiej do Polski 5–17.06.1999, Warszawa 11.06.1999, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/warszawa_1_11061999 [dostęp: 13.07.2023].
[26] Portal Opoka, Jan Paweł II, Europa i wartości chrześcijańskie. Przesłanie papieskie z okazji 1200. rocznicy koronacji Karola Wielkiego, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/karolw_14122000.html [dostęp: 13.07.2023].
[27] Portal Kurier Historyczny, J. Wojas, „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” – dlaczego Jan Paweł II poprał wejście Polski do Unii Europejskiej?, 18.05.2020, https://kurierhistoryczny.pl/artykul/od-unii-lubelskiej-do-unii-europejskiej-dlaczego-jan-pawel-ii-popral-wejscie-polski-do-unii-europejskiej,629 [dostęp: 13.07.2023].
[28] Portal Opoka, Jan Paweł II, Wartości chrześcijańskie duchowym fundamentem Europy. Przesłanie papieskie do uczestników Europejskiego Kongresu Naukowego nt. Ku konstytucji europejskiej?, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/eu_wartoscichrz_20062002.html [dostęp: 13.07.2023].
[29] Portal Opoka, Jan Paweł II, Europo, nie zapominaj swojej historii! Homilia podczas nieszporów – podpisanie adhortacji „Ecclesia in Europa”, 28.06.2003, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/homilie/europonie_28062003.html [dostęp: 21.07.2023].
[30] Jan Paweł II, List do kardynała Miloslava Vlka, przewodniczącego Rady Konferencji Episkopatów Europy, 16 października 2002, Insegnamenti XXIII/2, 628, „L’Ossrvatore Romano” 2001, wyd. polskie nr 1, s. 46.
[31] Synod Biskupów. II Zgromadzenie Specjalne poświęcone Europie, Instrumentum laboris, n. 85, „L’Osservatore Romano” z 6.08.1999, Suplement, s. 17; por. Proposito 39.
[32] Jan Paweł II, Przemówienie do Prezydium Parlamentu Europejskiego, 5 kwiecień 1979 roku, Insegnamenti II/I, s. 796–799.
[33] Cyt. za: Instytut Myśli Schumana. Deklaracja Schumana 2017, Warszawa 2017 s. 4.
