Państwa Europy Środkowej tak, jak bardzo różnią się między sobą – mimo znaczących cech wspólnych – tak prowadzą zróżnicowaną i wielopłaszczyznową politykę. Nawet (a może zwłaszcza?) państwa bezpośrednio sąsiadujące ze sobą mają odmienne podejście do zasadniczych ze względu na funkcjonowanie poszczególnych państwowości zagadnień. Część z nich współpracuje ze sobą w ramach posiadających wielu członków i sformalizowanych organizacji międzynarodowych, posiadających ugruntowaną podmiotowość, takich jak chociażby Unia Europejska i Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego. Niemal wszystkie tworzą mniejsze fora współdziałania, najczęściej zorientowane na kooperację na szerszym forum międzynarodowym lub na szeroko rozumiane działania rozwojowe.
Do najważniejszych formatów współpracy międzynarodowej państw zaliczanych zgodnie z określonym poniżej, bez wątpienia dyskusyjnym zakresem pojęcia „Europa Środkowa” zostały zaliczone (zgodnie z datą powstania): Inicjatywa Środkowoeuropejska, Grupa Wyszehradzka, Rada Państw Morza Bałtyckiego, Bukaresztańska Dziewiątka, Inicjatywa Trójmorza, Format Sławkowski, Centralna Piątka oraz Inicjatywa Trójkąta Lubelskiego. Natomiast poza przedmiotem zainteresowania, mimo obejmowania państw, które można zaliczyć przynajmniej w pewnych aspektach do Europy Środkowej, pozostają niektóre formaty współpracy wielostronnej w regionie Morza Bałtyckiego (RMB)[1], Czwórka Warneńska[2] oraz Europejskiej Wspólnoty Politycznej[3].
Opracowanie nie ma na celu wyczerpującego omówienia wskazanych formatów współpracy państw Europy Środkowej, a jedynie wskazanie założeń im przyświecających i określenie znaczenia, jakie mają lub mogą mieć zwłaszcza dla wzmacniania podmiotowości państw regionu. Takie przekrojowe omówienie zagadnienia pomoże w zorientowaniu się w różnorakich uwarunkowaniach polityki europejskiej, w naturalny sposób przede wszystkim z polskiej perspektywy. Może również pomóc w podjęciu decyzji związanych z ukierunkowywaniem działań tworzących lub ugruntowujących sojusze i formy kooperacji międzynarodowej nastawionych na osiągnięcie pożądanych w danych okolicznościach korzyści.
Określenie zakresu pojęcia „Europa Środkowa”
Określenie zakresu pojęcia „Europa Środkowa” z jednej strony jest intuicyjne – w tym zakresie odwołuje się przede wszystkim do cech geograficznych, jednakże z drugiej strony może rodzić pewne trudności, bowiem w uwagi na uwarunkowania geopolityczne niewłaściwym by było abstrahowanie od determinantów politycznych – w tym natomiast zakresie konieczne jest odwoływanie się do aktualnych, ale też i historycznych relacji zachodzących między państwami szeroko rozumianego regionu (pojmowanego szerzej niż sama Europa Środkowa) oraz działań (w szerokim znaczeniu) politycznych najważniejszych graczy na ogólnoświatowej arenie międzynarodowej.
Dlatego też biorąc pod uwagę obie wspomniane strony, a więc podchodząc do zagadnienia sensu largo, do państw Europy Środkowej można zaliczyć: Austrię, Białoruś, Bułgarię, Chorwację, Czechy, Litwę, Niemcy, Polskę, Rumunię, Serbię, Słowację, Słowenię, Ukrainę i Węgry. Jak widać jest to grupa państw znacznie liczniejsza, niż gdyby uwzględniać jedynie położenie geograficzne. W tym ostatnim przypadku były by to jedynie: Austria, Czechy, Niemcy, Polska, Rumunia, Słowacja i Węgry, a pozostałe państwa byłyby traktowane jako przynależące do Europy Wschodniej, Państw Nadbałtyckich lub Bałkanów.
Niemniej jednak Niemcy powszechnie traktowane są jako państwo zachodnie (należące do Europy Zachodniej). Choć też podejmują wiele starań by wykorzystując swoje położenie w centrum Europy w znaczący sposób wpływać na cały blok państw środkowoeuropejskich[4]. Analogicznie, mimo swojego wybitnie środkowoeuropejskiego położenia, Austria, która dodatkowo kreuje się na państwo w znacznej mierze neutralne, traktowana jest jako państwo zachodnie.
W tym kontekście, zwłaszcza z perspektywy działań podjętych przez Polskę po wywołaniu przez Rosję pełnoekranowego konfliktu zbrojnego z Ukrainą, można by było zastanowić się nad miejscem Polski w Europie. Skala samodzielnej pomocy udzielonej przez nią uchodźcom z Ukrainy oraz siłom zbrojnym na Ukrainie, działania podejmowane wspólnie z sojusznikami i partnerami w ramach Unii Europejskiej i innych formatów współpracy międzynarodowej (głównie NATO), silna podmiotowość międzynarodowa w tym w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego, skłaniają do traktowania Polski jako państwa należącego do „Nowego Zachodu”.
Powyższy postulat nie powoduje jednak wykluczenia Polski ze struktur środkowoeuropejskich. Również pozostałe państwa, które posiadają silne związki z państwami innymi niż zaliczane do Europy Środkowej sensu largo, np. Litwa będąca Państwem Nadbałtyckim wraz z Łotwą i Estonią, czy też Ukraina w znacznej mierze wieloaspektowo przynależąca do Europy Wschodniej lub niejako siłą rzeczy bałkańskie Chorwacja i Słowenia należy uznawać za Europę Środkową. Bardziej problematyczne są Bułgaria i Serbia, oraz reżimowa Białoruś.
Państwa Europy Środkowej sensu largo współpracują ze sobą na różnych płaszczyznach, w różnych konfiguracjach i na różnych forach.
Inicjatywa Środkowoeuropejska (CEI)
Inicjatywa Środkowoeuropejska (Central European Initiative, CEI, IŚE) jest najstarszą koncepcją współpracy w Europie Środkowej, Europie Wschodniej i Bałkanach. Została powołana w 1989 r. przez Austrię, Jugosławię, Węgry i Włochy[5]. W 1990 r. przystąpiła do niej Czechosłowacja[6], a w 1991 r. Polska. Pod obecną nazwą działa od 20 marca 1992 r. W 2018 r. wystąpiła z niej należąca do państw założycielskich Austria[7]. Obecnie Inicjatywa liczy 17 członków. Zaliczają się do nich: Albania, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Czarnogóra, Północna Macedonia, Mołdawia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Ukraina, Włochy i Węgry. Należ jednak podkreślić, że członkostwo Białorusi jest zawieszone[8]. Jednakże jasno widać, że ta forma współpracy, teoretycznie środkowoeuropejskiej, w znacznym stopniu odbiega od nawet szeroko zakreślonego pojęcia Europy Środkowej. Co wszak nie musi być oceniane negatywnie.
Utworzenie Inicjatywy traktowane jest jako próba ułatwienia przez rozwinięte państwa zaliczane do Europy Zachodniej – Włochy i Austrię, integracji ze strukturami europejskimi państw, które na przełomie XX i XXI w. były mniej rozwinięte[9]. Co charakterystyczne, mimo rozbudowanego członkostwa, w ramach Inicjatywy nie działają Niemcy. Można uznać, że jest to celowe założenie, zmierzające do stworzenia swoistej przeciwwagi dla hegemonistycznych działań niemieckich następujących już bezpośrednio po przemianach ustrojowych w środkowoeuropejskich państwach będących uprzednio w radzieckiej sferze wpływów.
Inicjatywa działa na mocy regulaminu przyjętego przez premierów podczas spotkania w Warszawie jesienią 1995 r. Jako misja CEI wskazywana jest współpraca przede wszystkim w zakresie integracji europejskiej i kooperacji regionalnej, przybierająca formę polityczną, gospodarczą, kulturalną i naukową. Współpraca instytucjonalna odbywa się głównie na poziomie rządowym[10] – przybiera formę corocznych jesiennych spotkań szefów rządów oraz corocznych wiosennych spotkań ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich. Poza tym odbywa się na płaszczyźnie parlamentarnej – Zgromadzenie Parlamentarnego Inicjatywy Środkowoeuropejskiej[11], lokalnej i regionalnej (Local Dimension, LD) oraz gospodarczej (Economic Dimension, ED) – przede wszystkim spotkania Izb Handlowych oraz Forum Ekonomiczne, w tym poprzez tak zwane partnerstwa strategiczne. Priorytety w ramach przyjętych obszarów współpracy określane są w trzyletnich Planach Działań, z realizacji których sporządzane są coroczne raporty[12].
Natomiast kluczowym organem odpowiedzialnym za definiowanie, koordynację, zarządzanie i wdrażanie współpracy w ramach Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, w tym także za wdrażanie programów i projektów poprzez odpowiednie jej struktury jest zbierający się kilka razy do roku i składający się z wyższych urzędników ministerstw spraw zagranicznych poszczególnych państw Komitet Koordynatorów Krajowych (Committee of National Coordinators, CNC). Komitet Koordynatorów Krajowych utrzymuje również relacje z innymi organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi. CEI obsługiwana jest przez mieszczący się we włoskim Trieście Sekretariat, a do głównych jej organów należy również Sekretarz Generalny. Przewodnictwo (Prezydencja) w Inicjatywie jest rotacyjna – sprawowana jest przez kolejne państwa[13] i zmienia się corocznie na początku roku kalendarzowego. Do Prezydencji (CEI Presidency) należy między innymi zwoływanie spotkań gremiów decyzyjnych[14].
Inicjatywa ma powiązania instytucjonalne z Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju (EBOR), w którym od 1996 r. działa jej fundusz powierniczy. Dzięki temu powiązaniu zarówno EBOR, jak Inicjatywa są między innymi wieloletnimi członkami Programu LEED OBWE (Local Employment and Economic Development Programme)[15].
Rola Inicjatywy Środkowoeuropejskiej przez ponad trzy dekady ulega stopniowej ewolucji. Obecnie szczególny nacisk kładziony jest na sprawy gospodarcze (ekonomiczne), społeczne i kulturalno-naukowe. Aspekt polityczny jest natomiast w znacznym stopniu wyciszany. Wynika między innymi z niejednokrotnie niejednokrotnie bardzo trudnych relacji narodowościowo-etnicznych (zwłaszcza na obszarze Bałkanów).
Ponadto elastyczna formuła organizacyjna, mimo jak na organizacje regionalne stosunkowo znacznej instytucjonalizacji i raportowości, jak się wydaje nie ułatwia rozliczania poszczególnych członków z rezultatów współpracy.
Wskazane założenia i faktyczne działania w ramach Inicjatywy Środkowoeuropejskiej uzasadniają dalsze utrzymywanie tej platformy współpracy, nawet przy znacznym zaangażowaniu organizacyjnym. Niemniej jednak nie wydaje się, by z perspektywy polskich interesów ta forma kooperacji powinna zdominować współpracę regionalną pod względem nakładów finansowych i zaangażowania aparatu państwowego.
Grupa Wyszehradzka (V4)
Powstałą w 1991 r. Grupę Wyszehradzką[16], obecnie określaną również mianem Wyszehradzkiej Czwórki[17] (The Visegrad Group, Visegrad Four, V4) można zaliczyć do nieformalnych formuł współpracy państw regionu środkowoeuropejskiego. W skład V4 wchodzą Polska, Słowacja, Czechy oraz Węgry. Zgodnie z oficjalną stroną gov.pl „Od 2004 r. wszystkie kraje V4 są członkami Unii Europejskiej, a Grupa Wyszehradzka stanowi forum wymiany doświadczeń oraz wypracowywania wspólnych stanowisk w sprawach istotnych dla przyszłości regionu i UE. Poza kwestiami europejskimi, współpraca w ramach V4 koncentruje się przede wszystkim na sprawach dot. Europy Środkowej, wymianie informacji, a także kooperacji w zakresie kultury, nauki, edukacji oraz wymiany młodzieży. Priorytetowymi obszarami współpracy są rozbudowa infrastruktury transportowej[18] oraz umacnianie bezpieczeństwa energetycznego w regionie. Istnieje również mechanizm współpracy z krajami trzecimi w formule „V4+”.”[19] Wiodącym elementem współpracy państw Grupy było współdziałanie na forum europejskim, zmierzające do przyjęcia ich do Unii Europejskiej[20], a następnie współdziałanie w ramach deklarowanej współpracy już w strukturach unijnych.
Działalność Wyszehradzkiej Czwórki znajduje swoje odbicie między innymi we wspólnie przyjmowanych przez przedstawicieli poszczególnych państw deklaracjach, wnioskach, memorandach, komunikatach i planach[21]. Przyjmowanie tych dokumentów nie powoduje jednak pełnego sformalizowania i zinstytucjonalizowania współpracy. Wyjątkiem jest powołanie i wyodrębnienie, w tym także instytucjonalne, umiejscowionego w Bratysławie Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego[22] (International Visegrad Fund, IVF).
Jedną z cech współpracy wyszehradzkiej jest jej zróżnicowany charakter. Jest on efektem między innymi zaangażowania różnych podmiotów: a) oficjalnych, takich jak prezydenci państw, premierzy, ministrowie, parlamenty ogólnokrajowe i podmioty lub różnego rodzaju jednostki organizacyjne oraz osoby przez nie wskazane, przedstawiciele władz samorządowych i b) nieoficjalnych, wśród których można wymienić na przykład organizacje pozarządowe, szkoły, uczelnie, inne ośrodki i podmioty naukowe, instytucje kulturalne, a nawet przedsiębiorstwa.
Przewodnictwo w V4 sprawowane jest rotacyjnie przez każde państwo członkowskie i trwa rok. Szczególną rolę w pełnią premierzy rządów, którzy przyjmują program działania Grupy. Z założenia prezydencja zastępuje instytucjonalizację.
Mało sformalizowany charakter oraz szeroki wachlarz zaangażowanych we współpracę podmiotów teoretycznie skutkuje elastycznością działań, pozwalającą na szybkie reagowanie w sytuacjach kryzysowych, oraz intensywnością współpracy[23]. To w połączeniu z szerokim zakresem aktywności i współpracy powodowało, że V4 stanowiła bardzo dobry format kooperacji regionalnej. Niemniej jednak w praktyce poza tymi pozytywnymi elementami do głosu wyraźnie dochodzą różnice w zaangażowaniu poszczególnych partnerów, zwłaszcza poza okresami przewodnictwa w Grupie. Ponadto często pojawiają się również różnice zdań dotyczące aktualnych wydarzeń i związanych z nimi dążeń i działań. Przykładem skutkującym wyraźnym kryzysem w działaniu V4 jest różne podejście partnerów do pełnoskalowej wojny wywołanej przez Rosję w 2022 r. W efekcie prezydencja słowacka (2022-2023) i czeska (2023-2024) w ramach V4 włączyły swoisty tryb przetrwania, ograniczając angażującą czynniki decyzyjne aktywność w ramach Grupy[24] oraz zacieśniła się głównie bilateralna (zatem z pominięciem czwórkowego formatu) współpraca między Polską, Czechami i Słowacją, z stosunkowo wyraźnym pominięciem Węgier[25]. Warto przy tym podkreślić, że zmiany na scenie politycznej poszczególnych państw automatycznie rzutują na formułę, sposób i zakres współpracy w konkretnych przypadkach. Dla przykładu zmiany na Słowacji po wyborach parlamentarnych 2023 r. już wpływają na ewolucję słowackiego podejścia do wojny rosyjsko-ukraińskiej.
Wszystkie te elementy powodują, że bardzo cenny pod wieloma względami format współpracy może być wykorzystywany jedynie w ograniczonym zakresie, co z jednej strony obniża jego atrakcyjność, jednak z drugiej może skutkować przeniesieniem ciężaru działań kooperacyjnych na wybrane aspekty, na przykład kulturalne, naukowe, samorządowe, które doskonale nadają się do tworzenia tak zwanej soft power, strefy wpływów i oddziaływania na sąsiadów i partnerów w ramach V4+, kształtujących pozytywny obraz państwa, który później można wykorzystać do „twardych” działań natury ekonomicznej i być może politycznej (zwłaszcza w ramach Unii Europejskiej).
Rada Państw Morza Bałtyckiego (CBSS)
Powołana w 1992 r.[26] Rada Państw Morza Bałtyckiego (Council of the Baltic Sea States, CBSS, RPMB) jest ogólnym forum politycznym dla regionalnej współpracy międzyrządowej. Jej członkami jest jedenaście państw regionu Morza Bałtyckiego: Dania, Estonia, Finlandia, Niemcy, Islandia, Łotwa, Litwa, Norwegia, Polska, Rosja, Szwecja oraz Komisja Europejska. Są to zatem wszystkie państwa leżące nad Bałtykiem oraz Islandia i Norwegia. Ponadto Rada nadała status obserwatora państwom z nią współpracującym: Białorusi, Francji, Włochom, Holandii, Rumunii, Słowacji, Hiszpanii, Ukrainie, Węgrom, Wielkiej Brytanii oraz Stanom Zjednoczonym. Przy czym w związku z agresją Rosji na Ukrainę wszyscy członkowie Rady oprócz Rosji przyjęli deklarację o całkowitym zawieszeniu Federacji Rosyjskiej w pracach organizacji na wszystkich szczeblach oraz zawieszeniu Białorusi jako obserwatora przy RPMB[27]. Natomiast 17 maja 2022 r. Rosja podjęła decyzję o wycofaniu się z RPMB[28].
W skład Rady Państw Morza Bałtyckiego, wyróżniającą się luźną strukturą organizacyjną[29], wchodzą ministrowie spraw zagranicznych z każdego państwa członkowskiego oraz przedstawiciel Komisji Europejskiej (wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa). Od 1998 r. RPMB jest obsługiwana przez finansowany przez państwa członkowskie i kierowany przez Dyrektora Generalnego międzynarodowy Stały Sekretariat z siedzibą w szwedzkiej stolicy Sztokholmie.
Rada ma służyć jako forum współpracy w zakresie zrównoważonego rozwoju w regionie Morza Bałtyckiego i ogólnej koordynacji transgranicznych działań państw członkowskich. Długoterminowymi priorytetami Rady są: kształtowanie tożsamości regionalnej, zapewnianie bezpieczeństwa i stabilności w regionie oraz tworzenie zrównoważonego i dobrze prosperującego regionu.[30] Zatem został tu położony szczególny nacisk na aspekty gospodarcze, społeczne, ekologiczne[31] (w tym zwłaszcza w zakresie ochrony środowiska) oraz bezpieczeństwa[32].
To właśnie kwestie związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem zwłaszcza po 2022 r. wysunęły się na czoło zagadnień, którym poświęcana jest szczególna uwaga w ramach Rady. Zwłaszcza że agresja Rosji na Ukrainę wymusiła zmianę działania na płaszczyźnie międzynarodowej, w tym przede wszystkim regionalnej, ważnych członków RPMB, jakimi są państwa skandynawskie.
Ponadto RPMB stale ułatwia realizację w ramach Regiony Morza Bałtyckiego zobowiązań globalnych, wśród nich celów zrównoważonego rozwoju ONZ i paryskich celów klimatycznych, oraz koordynację działań struktur regionalnych, takich jak Komisja Helsińska – Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM) i komitetu VASAB[33] (Vision And Strategies Around The Baltic Sea, Wizje i Strategie wokół Morza Bałtyckiego)[34].
Taki format współpracy regionalnej stanowi wartościowe przesunięcie na północ obszaru zainteresowania międzynarodowego. Już sam ten fakt wskazuje na atrakcyjność takiego zaangażowania. Jest to inna płaszczyzna umożliwiająca budowanie koalicji, choć o ograniczonym obszarze przedmiotowym i przy bardzo dużym niebezpieczeństwie zewnętrznego zdominowania przekazu krajowego.
Bukaresztańska Dziewiątka (B9)
Bukaresztańska Dziewiątka (Bucharest Nine, B9) jest projektem dziewięciu państw Europy Środkowej i państw nadbałtyckich, stanowiących wschodnią flankę NATO, to jest: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji i Węgier, zapoczątkowanym przez prezydentów Polski i Rumunii. „Spotkania w formule Bukareszteńskiej Dziewiątki mają tradycyjną formę dyplomacji wielostronnej, która mutatis mutandis odpowiada formatowi dyplomacji konferencyjnej”[35].
Od 2014 r. jej celem jest pogłębianie współpracy militarnej między tymi krajami oraz omawianie kluczowych zagadnień polityki bezpieczeństwa, zwłaszcza w perspektywie rosyjskich działań agresywnych (i wojennych), począwszy od aneksji Krymu i wspierania działań separatystycznych na Ukrainie, przez prowadzenie wojny hybrydowej polegającej między innymi na wywoływaniu kryzysów granicznych w Polsce, na Litwie, Łotwie i w Estonii, na wywołaniu wojny w 2022 r. kończąc.
Zatem B9 jest pewną formą jak się wydaje niezbędnej regionalizacji ogólnonatowskiego dążenia do zapewnienia bezpieczeństwa państw członkowskich Paktu Północnoatlantyckiego. Uzasadnieniem takiego podejścia są wspólne doświadczenia z zakresu bezpieczeństwa państw Bukaresztańskiej Dziewiątki, poparte historycznymi wydarzeniami i zbliżonym położeniem geostrategicznym. Przy czym podkreślenia wymaga, że państwa B9 niezmiennie uznają zasadność funkcjonowania NATO i to w tym sojuszu (jako całości) upatrują gwaranta bezpieczeństwa europejskiego. Z założenia pogłębienie dialogu i rozwinięcie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności państw B9 ma prowadzić do wzmocnienia ich pozycji międzynarodowej[36], głównie w debacie dotyczącej bezpieczeństwa środkowoeuropejskiego, ale też do większej siły w ukierunkowaniu działań NATO jako całości, co jest szczególnie doniosłe w sytuacji agresywnej polityki i zbrodniczych działań Rosji.
Warto zauważyć, że zakres zainteresowań państw w ramach Bukaresztańskiej Dziewiątki stanowi uzupełnienie innych formatów współpracy, ukierunkowanych chociażby na infrastrukturę energetyczną, logistyczną i komunikacyjną oraz nastawionych na rozwój ekonomiczny. Ten format współpracy należy uznać za wartościowy i godny rozwijania.
Inicjatywa Trójmorza (3SI)
Inicjatywa Trójmorza, zwana także Trójmorzem (Three Seas Initiative, TSI, 3SI, 3M) jest zapoczątkowanym przez prezydent Chorwacji i prezydenta Polski w 2015 r.[37] projekt współpracy politycznej i gospodarczej, przede wszystkim w zakresie transportu, energetyki oraz cyfryzacji[38], w tym również (a być może głównie) przy uwzględnieniu perspektywy szeroko rozumianego bezpieczeństwa[39]. Inicjatywa objęła 13 położonych pomiędzy trzema europejskimi morzami – Bałtyckim, Adriatyckim i Czarnym, państw należących do Unii Europejskiej: Austrię, Bułgarię, Chorwację, Czechy, Estonię, Grecję, Litwę, Łotwę, Polskę, Rumunię, Słowację, Słowenię i Węgry. Poza współpracą w ramach Unii Europejskiej, polegającą na przykład na przyspieszeniu procesu konwergencji gospodarczej i stopniowe zmniejszanie podziałów wewnątrzunijnych, w ramach 3SI nacisk kładziony jest także na wzmocnienie więzi transatlantyckich, przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, będącymi partnerem strategicznym Trójmorza, obok między innymi Wielkiej Brytanii i Komisji Europejskiej. Inicjatywa wykazuje znaczny potencjał rozwojowy. W toku jej funkcjonowania pojawiają się państwa określane jako partnerzy stowarzyszeni lub współdziałający, ewentualnie jako uczestniczący, takie jak Mołdawia i Ukraina[40].
Formy współpracy między państwami należącymi do Inicjatywy Trójmorza nie zostały zinstytucjonalizowane – podobnie jak inne formaty współpracy regionalnej, 3SI nie jest organizacją międzynarodową, a koordynacja polityczna, jak dotąd, odbywa się przede wszystkim na szczeblu prezydentów poszczególnych państw[41][42], przy pomocy pełnomocników rządów powołanych przez większość partnerów. Przy czym współpraca w ramach Trójmorza rozwijana jest także na poziomie parlamentów (ogólnokrajowych) i samorządów terytorialnych, a także banków rozwojowych i giełd[43].
Efektem współpracy banków rozwojowych jest powołanie w 2019 r. Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (3SIIF)[44], będącego narzędziem inwestycyjnym służącym do finansowania kluczowych projektów infrastrukturalnych w regionie Trójmorza. Przy czym Fundusz Inwestycyjny jest także projektem komercyjnym, czyli oprócz zacieśnienia współpracy między państwami należącymi do 3SI oraz poprawy infrastruktury w regionie, jego celem jest przyniesienie inwestorom zwrotu z inwestycji[45]. Fundusz powstał z inicjatywy polskiego Banku Gospodarstwa Krajowego oraz rumuńskiego Exim Bank[46]. Obecnie jego udziałowcami są Polska, Rumunia, Estonia, Łotwa, Węgry, Bułgaria, Litwa, Chorwacja, a poza instytucje reprezentujące państwa Trójmorza mogą nimi być także międzynarodowe instytucje finansowe oraz prywatni inwestorzy bez ograniczeń terytorialnych.
Całokształt działań podejmowanych w ramach Inicjatywy Trójmorza wskazuje na bardzo dużą atrakcyjność tego formatu. Jednakże jego rozwój wymaga dużego wielopłaszczyznowego zaangażowania, zwłaszcza w sferze pozyskiwania finansowania. O atrakcyjności i znaczącym znaczeniu Trójmorza świadczy chęć dołączenia do niego (formalnie lub nieformalnie – przez działania faktyczne, za pośrednictwem członków Inicjatywy) Niemiec. Jednak dla dobra Inicjatywy Trójmorza Niemcy powinny zostać poza tym formatem.
Format Sławkowski (S3)
Format Sławkowski (Trójkąt Sławkowski, Slavkov format, S3) jest to platforma współpracy powstała na bazie podpisanej z czeskiej inicjatywy przez Austrię, Czechy i Słowację w 2015 r. Deklaracji Sławkowskiej[47]. Deklarowanym zamiarem powołania S3 było „stworzenie platformy współpracy regionalnej, która pomogłaby stymulować nowe projekty w sektorowych obszarach wspólnego zainteresowania, a także wymianę informacji i koordynację stanowisk (szczególnie w odniesieniu do bieżącej agendy UE) w celu wzmocnienia wzajemnych więzi z korzyścią dla trzech państw, ich obywateli, regionu i całej UE”[48]. Niemniej jednak od początku powstania S3 pojawiały się wątpliwości, czy Format nie jest swoistą przeciwwagą dla Grupy Wyszehradzkiej, do której mimo pewnych dążeń ostatecznie nie dołączyła Austria. Komentatorzy zwracali uwagę na powstałą w ramach Wyszehradzkiej Czwórki różnicę w podejściu do sankcji, które powinny być nałożone na Rosję po jej agresji na Ukrainę w 2014 r., gdzie Polska była ich zwolenniczką, w opozycji do Czech i Słowacji[49]. W tym zakresie stanowisko austriackie było zbieżne z czeskim i słowackim. Węgry również opowiadały się przeciw sankcjom, jednak rządząca w nich prawica była bardziej odległa dla rządzących w tym czasie w Czechach i na Słowacji socjaldemokratów niż również socjaldemokratyczny rząd austriacki.[50]
Należy zgodzić się z poglądem, że „szczególnie w przypadku Czech i Słowacji stanowi on [Trójkąt Sławkowski – KW] swoistą alternatywę dla V4 – inny sposób wzmacniania swojej pozycji na arenie europejskiej. Często w Pradze czy Bratysławie, w czasie dyskusji o współpracy w regionie środkowo-europejskim, słyszymy, że dla nich stanowi to paralelę wobec formatu Trójkąta Weimarskiego”[51]. Z tego powodu funkcjonowanie Formatu Sławkowskiego powinno pozostawać w zainteresowaniu Polski.
Centralna Piątka (C5)
Centralna Piątka jest zainicjowaną w czerwcu 2020 r. platformą współpracy ministrów spraw zagranicznych Austrii, Czech, Słowenii, Słowacji i Węgier. Z założenia miała ona usprawnić koordynację zwalczania skutków pandemii COVID-19, w tym przede wszystkim umożliwiać przywrócenie sprawnej wymiany towarowej oraz ruchu turystycznego[52].
Co oczywiste, poszczególne państwa zmierzają do wykorzystania inicjatywy dla własnych celów, jednak z naszego punktu widzenia szczególnie interesujące wydaje się dążenie Austrii do ukształtowania swojej roli, jako pośrednika między zachodnimi i wschodnimi członkami Unii Europejskiej[53]. Ponadto uczestnicy C5 zaczęli angażować się w działania wobec państw trzecich, takich jak Ukraina i Białoruś, a także państwa bałkańskie[54].
Niemniej jednak niezbyt rozbudowana działalność zdaje się koncentrować przede wszystkim na zagadnieniach związanych z szeroko rozumianą ochroną granic, w tym także rozumianych jako granice zewnętrzne UE. Obecnie nacisk jest postawiony głównie na walkę z nielegalną emigracją, w tym także na zwalczanie handlu ludźmi[55]. Działanie te ostatecznie mogą być korzystne również dla Polski, jednak w polskim interesie nie leży przenoszenie działań koordynacyjnych w ramach regionu na platformy, w których Polska nie uczestniczy, zwłaszcza w sytuacji, gdy zaangażowanie państw członkowskich negatywnie odbija się na formatach wspólnych z Polską (takich jak na przykład Grupa Wyszehradzka).
Inicjatywa Trójkąta Lubelskiego (L3)
Inicjatywa Trójkąta Lubelskiego lub inaczej Trójkąt Lubelski (L3) jest formatem współpracy Polski, Litwy i Ukrainy, ustanowiona podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych tych państw w Lublinie w dniu 28 lipca 2020 r. Jej podstawą jest deklaracja[56] nawiązująca do wielowiekowego wspólnego dziedzictwa historycznego, politycznego i kulturowego, wywodzącego się z Rzeczypospolitej Trojga Narodów – Polski, Litwy i Rusi.
Celem inicjatywy jest przede wszystkim: pogłębienie współpracy w formacie trójstronnym, zapewnienie platformy dialogu w bieżące kwestiach polityki regionalnej i europejskiej[57], wspieranie europejskich i atlantyckich aspiracji Ukrainy, wzmocnienie Partnerstwa Wschodniego UE oraz spieranie demokratycznych przemian na Białorusi[58].
Na poziomie (quasi) instytucjonalnym[59] współpraca przybiera formę spotkań głów państw, przewodniczących parlamentów, ministrów spraw zagranicznych oraz krajowych oficerów łącznikowych (koordynatorów).
Z założenia obszarami współpracy są: polityka regionalna i bezpieczeństwo regionalne, zmierzające do przeciwdziałania agresywnej polityce Rosji w regionie, w tym do wykorzystania możliwości NATO; handel, inwestycje i projekty strukturalne pozwalające na zapewnienie spójności, rozwoju i szeroko pojmowanego bezpieczeństwa przede wszystkim państw L3; społeczeństwo, w tym kontakty międzyludzkie, zmierzające do budowania więzi horyzontalnych między państwami na szczeblu społeczeństwa obywatelskiego[60].
Słuszność podejmowanych działań i obranych kierunków współpracy udowodniła między innymi rosyjska agresja na Ukrainę w 2022 r., jednak to właśnie wybuch tej wojny stawia pod znakiem zapytania realność realizacji głównych założeń.
Podsumowanie
Przynależność Polski do różnych formatów współpracy regionalnej co do zasady należy ocenić pozytywnie. Jednakże wskazane by było dążenie do uzyskania jak największego wpływu na poszczególne platformy. Doświadczenie wskazuje, że nie będzie to możliwe we wszystkich przypadkach, zatem wydaje się celowe ukierunkowanie działań na wybrane z nich. Nie należy jednak całkowicie porzucać tych, które obecnie są mniej perspektywiczne. Wyjątkowo trudne będzie zdobycie dominującego wpływu na formaty szczególnie rozbudowane – na przykład Inicjatywa Środkowoeuropejska, Rada Państw Morza Bałtyckiego i Inicjatywa Trójmorza, oraz te, które są, bądź były kształtowane pod egidą zachodnich państw o ugruntowanej pozycji międzynarodowej – na przykład Inicjatywa Środkowoeuropejska z dominującym wpływem Włoch i Austrii oraz Rada Państw Morza Bałtyckiego z zaangażowaniem struktur europejskich i szerokim spektrum państw współpracujących.
Aczkolwiek również małe państwa zmierzają do uzyskania lub utrzymania swojej bardziej lub mniej samodzielnej podmiotowości. W takich przypadkach bądź chcą uzyskać wpływ na całokształt organizacji – niejednokrotnie przerysowując swoje znaczenie, bądź szukając silnych protektorów, nawet poza regionem. Pierwszy przypadek może być korzystny dla danej platformy współpracy, wszak takim państwom będzie zależało na jej rozwoju i sprawnym funkcjonowaniu – jako przykład może posłużyć działalność Czech w ramach Grupy Wyszehradzkiej, natomiast w przypadek drugi może prowadzić do działań de facto torpedujących funkcjonowanie danej platformy – tu również jako przykład można przywołać działalność Czech, tym razem w ramach Inicjatywy Trójmorza.
Niemniej jednak z polskiego punktu widzenia szczególnie cenne może być prowadzenie aktywnej działalności i zdobywanie lub utwierdzanie wiodącej roli w rozbudowanych formatach współpracy. Zwłaszcza tych, które są stosunkowo nowe i dzięki temu zasadniczo szybko (lub po prostu szybciej od innych) reagują na zmieniające się okoliczności, a przy tym nie są podporządkowane „dużym graczom” na arenie (geo)politycznej i ekonomicznej. Stąd też tak wartościowym projektem może być Inicjatywa Trójmorza.
Przy czym niewskazane jest porzucanie (nieco) mniejszych platform współpracy. Zwłaszcza tych, które z założenia mają sprecyzowane i stosunkowo wymierne obszary zainteresowania, tak jak na przykład Bukaresztańska Dziewiątka czy w pewnych elementach Trójkąt Lubelski. Warto podejmować wysiłki zmierzające do skierowania działań tych bardziej lub mniej formalnych struktur w pożądanych kierunkach.
Co wydaje się oczywiste, mimo braku bezpośredniego zaangażowania w projektach takich jak Format Sławkowski czy też Centralna Piątka należy śledzić działania w ich ramach i oceniać je między innymi pod kontem możliwych konsekwencji dla formatów preferowanych przez Polskę.
[1] Zob. np. bardzo ogólne opracowanie D. Szacawa, Formaty współpracy wielostronnej w regionie Morza Bałtyckiego: w poszukiwaniu swojej niszy, „Komentarze Instytutu Europy Środkowej”, Nr 286 (189/2020), 17. listopada 2020 r.
[2] Zob. J. Pieńkowski, T. Żornaczuk, Czwórka Warneńska – nowy format współpracy regionalnej, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, Nr 77 (1650), 4 czerwca 2018 r.
[3] Zob. J. Szymanek, Europejska Wspólnota Polityczna, „Infos. Zagadnienia społeczno‑gospodarcze. Biuro Analiz Sejmowych”, Nr 3(305), 9. marca 2023 r.
[4] Por. P. Bajda, Republika Czeska wobec Inicjatywy Trójmorza, Warszawa 2021, s. 19.
[5] Zob. E. Cziomer, Europa Środkowo-Wschodnia, w: E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 366-367; E. Bujwid‑Kurek, Rada Państw Morza Bałtyckiego w kontekście europejskich ugrupowań integracyjnych, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2014, nr 1-2, t. 12, s. 16.
[6] Zob. też L. Buczma: Czecho-Słowacja wobec „trójkąta” Warszawa-Praga-Budapeszt, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 11, s. 40-41.
[7] Nota bene, obecna nazwa Inicjatywy została przyjęta na wniosek właśnie Austrii, w 1992 r. Zob. J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945-2000 z kalendarium 2001-2006, Warszawa 2007, s. 497. Zob. też https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/cei-inicjatywa-srodkowoeuropejska (dostęp 5.11.2023). Na marginesie można zauważyć, że na wskazanej stronie internetowej znajduje się sporo nieścisłości.
[8] Zob. https://www.cei.int/about-us (dostęp 5.11.2023).
[9] Zob. G. Bernatowicz, Nowy europejski regionalizm, „Sprawy Międzynarodowe” 1994, nr 3, s. 36; A. Czyż, Współpraca regionalna państw Grupy Wyszehradzkiej. Doświadczenia i perspektywy, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, no. 3687, Katowice 2018, s. 50. Zob. też R. Zięba, „Nowy regionalizm” w Europie a Polska, „Sprawy Międzynarodowe” 1992, nr 1–2, s. 25-44.
[10] Zob. https://www.cei.int/GovernmentalDimension (dostęp 5.11.2023).
[11] Zgromadzenie Parlamentarnego Inicjatywy Środkowoeuropejskiej działa od 1991 r. i spotyka się dwa razy w roku – wiosną jako Komitet Parlamentarny, a jesienią jako Zgromadzenie Parlamentarne. Zob. https://www.senat.gov.pl/kontakty-miedzyparlamentarne/stale-delegacje-do-zgromadzen-miedzyparlamentarnych/zgromadzenie-parlamentarne-inicjatywy-srodkowoeuropejskiej/ (dostęp 5.11.2023).
[12] Zob. https://www.cei.int/publications (dostęp 5.11.2023).
[13] Wyznaczane zgodnie z porządkiem alfabetycznym nazw państw w języku angielskim. Zob. też A. Czyż, dz. cyt. s. 52.
[14] Zob. https://www.cei.int/GovernmentalDimension (dostęp 5.11.2023).
[15] Zob. https://www.oecd.org/employment/leed/ (dostęp 5.11.2023).
[16] Zob. P. Błażejewska, Trudne początki współpracy wyszehradzkiej w dobie transformacji systemowej, „Nowa Polityka Wschodnia” 2016 r., Nr 1(10), s. 83-92.
[17] Początkowo w porozumieniu o współpracy była federacyjna Czechosłowacja.
[18] Zob. też Statistical Office of the Slovak Republic, Visegrad group countries: Selected indicators of the 2030 Agenda for sustainable development, Bratislava 2019
[19] https://www.gov.pl/web/dyplomacja/grupa-wyszehradzka (dostęp 2.11.2023). Zob. też P. Bajda, The Visegrád Group between the Trade-Mark and the political organization of the peripheral countries, w: J. Marušiak et al. (Eds.), Is Visegrád Still a Central European „Trade Mark”?, Bratislava 2013, s. 30-33.
[20] Zob. M. Kazimierczuk, Współpraca polityczna i gospodarcza państw Grupy Wyszehradzkiej w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej, „Studia Prawnoustrojowe” 2003, nr 2, s. 103-113.
[21] Zob. https://www.visegradgroup.eu/documents/official-statements (dostęp 2.11.2023).
[22] Zob. https://www.visegradfund.org/ (dostęp 3.11.2023).
[23] Zob. i por. Sz. Szynkowski vel Sęk, Wprowadzenie, w: Raport polskiego przewodnictwa w Grupie Wyszehradzkiej lipiec 2020 – czerwiec 2021, Warszawa 2021, s. 7.
[24] Zob. Ł. Ogrodnik, V4 dla obywateli – czeskie przewodnictwo w Grupie Wyszehradzkiej, „Komentarz Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, Nr 29/2023, 6 lipca 2023.
[25] Zob. T. Żornaczuk, Zmiany we współpracy regionalnej w Europie Środkowej z polskiej perspektywy, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, Nr 78 (2699), 21 czerwca 2023. Zob. też V. Jóźwiak, Węgry wobec wojny rok po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, Nr 38 (2659), 4 kwietnia 2023.
[26] Zob. S. Parzymies, Stosunki międzynarodowe w Europie 1945–2004, Warszawa 2004, s. 185. Zob. też M. Friedrich, Główne sfery działalności Rady Państw Morza Bałtyckiego na przykładzie priorytetów prezydencji rosyjskiej, „Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2014, nr 1-2, t. 12, s. 148; G. Bernatrowicz, Od Pentagonale do Hexagonale, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 2, s. 22-40.
[27] Zob. Declaration by the Ministers of Foreign Affairs of Denmark, Estonia, Finland, Germany, Iceland, Latvia, Lithuania, Norway, Poland and Sweden and the High Representative of the European Union for Foreign Affairs and Security Policy on the participation by the Russian Federation and Belarus in the work of the Council of the Baltic Sea States, 3 March 2022, https://www.gov.pl/attachment/7c90cfcc-66ab-42e8-841b-e9ee61a37865 (dostęp 5.11.2023).
[28] Zob. D. Szacawa, Rada Państw Morza Bałtyckiego: współpraca regionalna w okresie inwazji Rosji na Ukrainę, „Komentarze Instytutu Europy Środkowej”, nr 875 (123/2023), 20. czerwca 2023 r., s. 2. Zob. też МИД РФ сообщил о выходе Москвы из Совета государств Балтийского моря, https://www.interfax.ru/russia/841261 (dostęp 5.11.2023).
[29] Zob. E. Bujwid‑Kurek, dz. cyt., s. 12.
[30] Zob. https://cbss.org/ (dostęp 5.11.2023).
[31] Zob. R. Zenderowski, B. Koziński, Uwarunkowania polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2015, s. 168. Zob. też M. Friedlich, dz. cyt., s. 148-149.
[32] Zob. D. Szacawa, Rada Państw Morza Bałtyckiego…, s. 1-2.
[33] Zob. https://vasab.org/ (dostęp 5.11.2023).
[34] Zob. D. Szacawa, Rada Państw Morza Bałtyckiego…, s. 2-3.
[35] K. Pawłowski, Bukareszteńska Dziewiątka: współpraca państw wschodniej flanki NATO, „Instytut Europy Środkowej. Policy Papers”, Nr 4/2020, s. 11.
[36] Zob. P. Soloch, P. Pietrzak, Szczyt NATO w Warszawie: uwarunkowania, rezultaty, wnioski dla Polski, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2016, nr 37-40, s. 15-20; K. Pawłowski, Bukareszteńska Dziewiątka…, s. 15.
[37] Zob. np. Ministry of Foreign Affairs Republic of Poland, Three Seas Initiative summit in Ljubljana, News, 6 June 2019, https://www.gov.pl/web/diplomacy/three-seas-initiative-summit-in-ljubljana (dostęp 3.11.2023). Na stronie Centrum Badawczego Inicjatywy Trójmorza Polskiej Akademii Nauk jako rok podjęcia inicjatywy niepoprawnie jest podany 2016, https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/podstawowe-informacje/ (dostęp 3.11.2023). 25 sierpnia 2016 r. miał miejsce formalny I Szczyt Inicjatywy Trójmorza w Dubrowniku. Zob. https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-zagraniczne/wspolna-deklaracja-w-sprawie-inicjatywy-trojmorza,2909 (dostęp 3.11.2023).
[38] Zob. K. Popławski, J. Jakóbowski, Trójmorze jako odpowiedź Europy Środkowej na globalne i unijne wyzwania, „Sprawy Międzynarodowe”, tom 73 Nr 2 (2020): Trójmorze wobec wyzwań współczesności, s. 25-41. Zob. też P.-E. Thomann, The Three Seas Initiative, a New Project at the Heart of European and Global Geopolitical Rivalries, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2019, t. 17, z. 3, s. 31-63.
[39] Zob. P. Bajda, A. Orzelska-Stączek , Security Aspects of Cooperation in Central Europe Visegrád group, Bucharest Nine and the Three Seas Initiative, „On-line Journal Modelling the New Europe”, 2021, nr 37, s. 14-18; G. Baziur, Trójmorze jako koncepcja bezpieczeństwa i rozwoju ekonomicznego Europy Wschodniej, „Przegląd Geopolityczny” 2018, nr 23, s. 24–38; M. Czernicka, Trójmorze w bułgarskiej polityce bezpieczeństwa, „Przegląd Geopolityczny” 2018, nr 26, s. 142-154; J. Reginia-Zacharski, Obszary bezpieczeństwa Inicjatywy Trójmorza, „Sprawy Międzynarodowe”, tom 73 Nr 2 (2020): Trójmorze wobec wyzwań współczesności, s. 51-61.
[40] Zob. A. Duda, Wystąpienie na 8. Szczycie i Forum Biznesu Inicjatywy Trójmorza w Bukareszcie, Bukareszt 6.9.2023, https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/szczyt-inicjatywy-trojmorza-konferencja-prasowa,74099 (dostęp 3.11.2023). Zob. też O. Shevchenko [w przyp. została zachowana niepoprawna transliteracja ukraińskiego nazwiska autora, którą zastosowano w źródle – KW], Idea Sojuszu Bałtycko-Czarnomorskiego oraz reakcja na utworzenie Trójmorza w ukraińskiej myśli politycznej 2015–2019, „Sprawy Międzynarodowe”, tom 73 Nr 2 (2020): Trójmorze wobec wyzwań współczesności, s. 183-198; P. Bajda, Stanowisko Czech i Słowacji wobec Inicjatywy Trójmorza – od inaugurującego szczytu w Dubrowniku po spotkanie w Lublanie, „Sprawy Międzynarodowe” 2020, t. 73, nr 2, s. 99-100.
[41] Zob. https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/podstawowe-informacje/ (dostęp 3.11.2023)
[42] Zob. https://trojmorze.isppan.waw.pl/inicjatywa-trojmorza/podstawowe-informacje/ (dostęp 3.11.2023)
[43] Zob. https://www.gov.pl/web/dyplomacja/trojmorze (dostęp 3.11.2023).
[44] Zob. A. Orzelska-Stączek, Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza: geneza i etapy rozwoju, „Studia Polityczne”, Nr 2023/51(1), s. 133-149.
[45] Zob. https://www.bgk.pl/programy-i-fundusze/fundusze/fundusz-trojmorza/ (dostęp 3.11.2023). Zob. też https://3siif.eu/ (dostęp 3.11.2023)
[46] Przedstawiciele polskiego Banku Gospodarstwa Krajowego (BGK) wskazują, że to właśnie BGK był pierwotnym inicjatorem powołania funduszu. Zob. Czym jest Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza, jaka jest jego geneza i rola? Z Pawłem Nieradą, pierwszym wiceprezesem Banku Gospodarstwa Krajowego rozmawia prof. Agnieszka Orzelska-Stączek, https://trojmorze.isppan.waw.pl/aktualnosci/czym-jest-fundusz-inwestycyjny-inicjatywy-trojmorza-jaka-jest-jego-geneza-i-rola-z-pawlem-nierada-pierwszym-wiceprezesem-banku-gospodarstwa-krajowego-rozmawia-prof-agnieszka-orzelska-staczek/ (dostęp 3.11.2023)
[47] Austerlitz Declaration, https://web.archive.org/web/20150518131221/http://www.vlada.cz/assets/media-centrum/aktualne/Austerlitz-Declaration.pdf (dostęp 5.11.2023).
[48] https://www.mzv.sk/en/web/en/diplomacy/slavkov-format (dostęp 5.11.2023).
[49] D. Kałan. Mieć czy być: unijne sankcje wobec Rosji jako dylemat V4, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, nr 103 (1215), 10 września 2014 r.
[50] Zob. M. Nič, V. Dostál, Slavkov trilateral: No challenge to V4, http://www.cepolicy.org/sites/cepolicy.org/files/attachments/cepi_slavkov_2015_a4-1.pdf (dostęp 5.11.2023); D. Kałan, Trójkąt sławkowski: konkurencja dla Wyszehradu?, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, nr 18 (1255), 16 lutego 2015 r.; R. Oeschger, Kooperation zwischen Österreich, Tschechien und der Slowakei: Konkurrenz zur Visegrád-Gruppe?, https://www.prag-aktuell.cz/nachrichten/kooperation-zwischen-oesterreich-tschechien-der-slowakei-konkurrenz-zur-visegrad-gruppe-11022015-11377 (dostęp 5.11.2023). Zob. też P. Bajda, Stanowisko Czech i Słowacji wobec Inicjatywy Trójmorza…, s. 96; W. Jakóbik, Węgry aplikują do Grupy Sławkowskiej, która może urzeczywistnić South Stream, https://biznesalert.pl/wegry-aplikuja-do-grupy-slawkowskiej-ktora-moze-urzeczywistnic-south-stream/, (dostęp 5.11.2023).
[51] P. Bajda, Stanowisko Czech i Słowacji wobec Inicjatywy Trójmorza…, s. 98.
[52] Zob. Ł. Ogrodnik, T. Żornaczuk, Centralna Piątka – bilans roku funkcjonowania, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, nr 120 (2318), 21 czerwca 2021 r., s. 1.
[53] Zob. S. Kurz, Ich wünsche mir eine stabile Regierung in Berlin, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 17.01.2018, https://www.faz.net/aktuell/politik/ausland/oesterreichs-bundeskanzler-sebastian-kurz-im-gespraech-ich-wuensche-mir-eine-stabile-regierung-in-berlin-15402141/der-neue-oesterreichische-15402144.html (dostęp 5.11.2023). Zob. też Ł. Ogrodnik, Austria in Central Europe: The Aspiration to Become a Bridge-Builder, “The Polish Institute of International Affairs Policy Paper”, No. 2 (162), March 2018, s. 1.
[54] Zob. Ł. Ogrodnik, T. Żornaczuk, dz. cyt., s. 1-2.
[55] Zob. Szczyt C5 w Wiedniu. Kraje środkowej Europy jednym głosem przeciw nielegalnej imigracji, https://polskieradio24.pl/5/1223/artykul/3250417,szczyt-c5-w-wiedniu-kraje-srodkowej-europy-jednym-glosem-przeciw-nielegalnej-imigracji, (dostęp 5.11.2023).
[56] Wspólna Deklaracja Ministrów Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Litewskiej i Ukrainy
w sprawie ustanowienia Trójkąta Lubelskiego, Lublin, 28 lipca 2020 rhttps://phavi.umcs.pl/at/attachments/2021/0803/114847-wspolna-deklaracja-pl-lt-ua-wersja-pl-1.pdf (dostęp 7.12.2023).
[57] Zob. P. Żurawski vel Grajewski, W trójkącie Polska-Ukraina-Unia Europejska (Spory Polski z mainstreamem UE a perspektywa integracji europejskiej dla Ukrainy), https://phavi.umcs.pl/at/attachments/2021/1026/124538-artykul-vgajewski.pdf (dostęp 7.12.2023).
[58] Zob. https://www.umcs.pl/pl/inicjatywa-opis-,22352.htm (dostęp 7.12.2023).
[59] Nie są to instytucjonalne struktury Inicjatywy.
[60] Zob. też https://www.umcs.pl/pl/inicjatywa-opis-,22352.htm (dostęp 7.12.2023).
