Upadek komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej pod koniec lat 80. XX w. spowodował, że państwa byłego bloku wschodniego zwróciły się w stronę rozwiniętych Wspólnot Europejskich. Tym samym, integracja Polski ze strukturami unijnymi postrzegana była generalnie jako proces nieuchronny i nieodwracalny, czy też jako element uczestnictwa w głównym nurcie procesów zachodzących wówczas w Europie. Niemniej jednak zbliżanie Polski do członkostwa we Wspólnotach stanowiło proces ewolucyjny i przebiegało etapami.
Podstawą do nawiązania oficjalnych stosunków dyplomatycznych między Polską a Wspólnotami było podpisanie w czerwcu 1988 r. deklaracji normalizującej relacje między Wspólnotami Europejskimi a Radą Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Konsekwencją tych wydarzeń było ustanowienie, we wrześniu 1988 r., stosunków dyplomatycznych między Polską Rzeczpospolitą Ludową a EWG. Natomiast w lipcu 1989 r. miało miejsce otwarcie Przedstawicielstwa Dyplomatycznego PRL przy Wspólnotach.
W dniu 19 września 1989 r. została podpisana Umowa w sprawie handlu oraz współpracy gospodarczej między PRL a EWG. W jej ramach obie strony zobowiązały się do ułatwiania i promowania wzajemnej wymiany handlowej i współpracy gospodarczej. W dziedzinie handlu oraz współpracy handlowej postanowienia umowy przewidywały przede wszystkim najwyższy stopień liberalizacji w imporcie produktów drugiej strony. Wspólnota zadeklarowała likwidację ograniczeń ilościowych stosowanych przy imporcie towarów na terytorium EWG. Oznaczało to zatem zwiększenie dostępu do rynku polskiego dla unijnych przedsiębiorców, a także ułatwienie dostępu do rynków państw członkowskich polskim producentom. Celem ustanowionej współpracy gospodarczej było w szczególności: a) wzmocnienie i dywersyfikację więzi gospodarczych między Polską a EWG; b) przyczynienie się do rozwoju gospodarek i poziomów życia ludności Polski i EWG; c) otwarcie nowych źródeł zaopatrzenia i nowych rynków; d) popieranie współpracy między jednostkami gospodarczymi w celu promocji przedsiębiorstw mieszanych, umów licencyjnych i innych form kooperacji przemysłowej, sprzyjających rozwojowi przemysłów Polski i EWG; e) popieranie postępu naukowego i technicznego; f) wsparcie zmian strukturalnych w gospodarce polskiej w celu zwiększenia i dywersyfikacji wymiany dóbr i usług ze Wspólnotą. Nad prawidłową realizacją umowy czuwała Komisja Mieszana, składająca się z przedstawicieli państwa polskiego oraz z przedstawicieli Wspólnoty.
Następnie, w maju 1990 r. Rzeczpospolita Polska złożyła w Brukseli oficjalny wniosek o rozpoczęcie rozmów w sprawie umowy o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. Przygotowania do prowadzenia negocjacji w sprawie stowarzyszenia po stronie polskiej rozpoczęły się 26 stycznia 1991 r., zaś ich pierwszym wyrazem było utworzenie przy Radzie Ministrów stanowiska pełnomocnika rządu do spraw integracji europejskiej oraz pomocy zagranicznej. W okresie od lutego do listopada 1991 r. przeprowadzono osiem rund negocjacyjnych, które doprowadziły do podpisania Układu Europejskiego (Europe Agreement) w dniu 16 grudnia 1991 r. Został on ratyfikowany 20 października 1992 r., a wszedł w życie 1 lutego 1994 r. Układ Europejski wyznaczał ramy prawne stosunków między Polską a Unią Europejską od chwili jego wejścia w życie, aż do chwili uzyskania przez Polskę statusu państwa członkowskiego. Ta umowa kształtowała podstawy rozwoju handlu i stosunków gospodarczych między Polską a Unią. W preambule Układu zaznaczono, że stowarzyszenie nie jest celem „samym w sobie”, ma jedynie pomóc Polsce w osiągnięciu ostatecznego celu, jakim jest uzyskanie pełnego członkostwa w EWG. W okresie przejściowym między datą podpisania Układu Europejskiego a datą jego wejścia w życie, między Polską a Wspólnotą Europejską obowiązywała Umowa Przejściowa (Interim Agreement) dotycząca handlu i spraw związanych z handlem.
W katalogu celów, dla osiągnięcia których zawarto Układ Europejski, wskazano: a) ustanowienie odpowiednich ram dla dialogu politycznego, który umożliwia rozwój bliskich stosunków politycznych między Polską a Wspólnotą; b) popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między stronami w celu sprzyjania dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu i dobrobytowi w Polsce; c) stworzenie podstawy pomocy finansowej i technicznej Wspólnoty dla Polski; d) stworzenie właściwych ram dla stopniowej integracji Polski ze Wspólnotą; e) popieranie współpracy w dziedzinie kultury. Układ Europejski składał się z dziewięciu części, w których zostały uregulowane następujące kwestie: a) dialog polityczny między Polską a Wspólnotą; b) swoboda przepływu towarów; c) przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług; d) przepływ płatności, kapitału, konkurencji oraz innych postanowień natury gospodarczej; e) zbliżanie polskich przepisów prawnych do regulacji obowiązujących we Wspólnocie; f) współpraca gospodarcza; g) współpraca kulturalna. Nadzór nad wykonaniem postanowień Układu został powierzony Radzie Stowarzyszenia, którą w wykonywaniu zadań wspomagał Komitet Stowarzyszenia. Został również ustanowiony Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia, który w założeniu miał stanowić forum spotkań i wymiany poglądów członków polskiego parlamentu i Parlamentu Europejskiego. Od chwili złożenia przez Polskę wniosku o członkostwo w Unii Europejskiej (tj. 8 kwietnia 1994 r. podczas spotkania Rady Europejskiej w Atenach) Układ Europejski zarówno w Unii, jak i w Polsce był traktowany jako traktat przedakcesyjny. Oznaczało to uznanie go za podstawę działań dostosowawczych, bezpośrednio zmierzających do uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej.
W dniu 16 lipca 1997 r. na forum Parlamentu Europejskiego Komisja Europejska przedstawiła swoje opinie (tzw. avis) w przedmiocie wniosków o członkostwo w Unii Europejskiej, które zostały złożone przez państwa stowarzyszone z Europy Środkowej i Wschodniej. Zarekomendowała wtedy rozpoczęcie negocjacji z 6 kandydatami: Republiką Czeską, Estonią, Polską, Słowenią i Węgrami oraz z Cyprem (tzw. grupa luksemburska). Decyzja o rozpoczęciu procesu rozszerzania Unii Europejskiej i o zwołaniu w dniu 31 marca 1998 r. dwustronnych Konferencji Międzyrządowych, w ramach których będą prowadzone negocjacje akcesyjne w pierwszej kolejności z państwami wymienionymi powyżej, została podjęta na szczycie Rady Europejskiej w Luksemburgu w dniach 12-13 grudnia 1997 r.
Kierownictwo polityczne podczas negocjacji Polski z Unią Europejską zostało powierzone Prezesowi Rady Ministrów, wspieranemu przez Ministra Spraw Zagranicznych, sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej i pełnomocnika rządu do spraw negocjacji o członkostwo RP w UE (Główny Negocjator). Koordynowanie i programowanie działań dotyczących przygotowania i negocjowania przystąpienia Polski do Unii było zaś zadaniem Komitetu Integracji Europejskiej. Unia Europejska była reprezentowana przez komisarza Unii Europejskiej do Spraw Rozszerzenia, dyrektora generalnego Dyrekcji do Spraw Rozszerzenia, dyrektora Zespołu do Spraw Polski w Dyrekcji Generalnej do Spraw Rozszerzenia oraz Główną Negocjator do Spraw Polski.
Negocjacje akcesyjne składały się z dwóch etapów. Pierwszy etap – tzw. screening (przegląd prawa krajowego pod kątem jego zgodności z regulacjami unijnymi) – obejmował okres od 27 kwietnia 1998 r. do 5 listopada 1999 r. Natomiast drugi etap – właściwe negocjacje – został rozpoczęty w dniu 10 listopada 1998 r. Zgodnie z obowiązującymi zasadami, otwarcie właściwych negocjacji w poszczególnych obszarach następowało dopiero w momencie, gdy strona polska przygotowała i przekazała stronie unijnej stanowisko negocjacyjne w danym obszarze, a strona unijna w odpowiedzi przedstawiła polskim negocjatorom stanowisko unijne. Gdy obie strony znały już stanowiska negocjacyjne, czyli pozycje wyjściowe, następowało otwarcie danego obszaru negocjacyjnego.
Negocjacje obejmowały w sumie 31 obszarów: nauka i badania, telekomunikacja i technologie informacyjne, edukacja, kształcenie i młodzież, kultura i polityka audiowizualna, polityka przemysłowa, małe i średnie przedsiębiorstwa, wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, ochrona konsumentów i zdrowia, statystyka, stosunki zewnętrzne, unia celna, unia gospodarcza i walutowa, energia, polityka społeczna i zatrudnienie, swoboda świadczenia usług, kontrola finansowa, swobodny przepływ towarów, środowisko, prawo spółek, swobodny przepływ osób, swobodny przepływ kapitału, podatki, instytucje, rybołówstwo, polityka transportowa, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne, polityka regionalna i koordynacja instrumentów strukturalnych, polityka konkurencji, rolnictwo, finanse i budżet oraz inne. Polska wnioskowała o okresy przejściowe w 11 dziedzinach, m.in. rolnictwie, podatkach, prawie spółek, energii i środowisku. Zamknięcie negocjacji nastąpiło na szczycie Rady Europejskiej, który odbył się w Kopenhadze, w dniach 12-13 grudnia 2002 r.
Traktat Akcesyjny został podpisany w dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, przy czym ze strony Polski został on podpisany przez Prezesa Rady Ministrów oraz Ministra Spraw Zagranicznych. Traktat Akcesyjny obejmuje trzy części: a) Traktat dotyczący przystąpienia do Unii Europejskiej, b) Akt dotyczący warunków przystąpienia; c) Akt końcowy.
Pierwsza z wymienionych części stanowi Traktat akcesyjny sensu stricto, na podstawie którego Polska przystąpiła do Unii. Jest ona wspólna dla wszystkich 10 państw, które uzyskały członkostwo w UE z dniem 1 maja 2004 r. W tej części traktat wskazuje, że ustanawia się członkostwo w Unii Europejskiej 10 państw przystępujących, odsyła do „dołączonego Aktu”, który stanowi jego integralną część, określa dzień wejścia w życie traktatu na 1 maja 2004 r., podkreśla obowiązek złożenia dokumentów ratyfikacyjnych u depozytariusza do 30 kwietnia 2004 r., wskazuje języki, w jakich został sporządzony. Druga z części obejmuje 62 artykuły, podzielone na pięć części. Do Aktu dołączono również 18 załączników i 10 protokołów, które stanowią jego integralną część. Natomiast Akt końcowy zawiera 44 różne deklaracje polityczne państw członkowskich obecnych i przystępujących do Unii oraz porozumienia w formie not podpisanych między Unią Europejską a nowymi państwami członkowskimi. Polska zgłosiła trzy indywidualne deklaracje w zakresie konkurencyjności polskiej produkcji niektórych owoców, moralności publicznej oraz w sprawie interpretacji okresu derogacyjnego dotyczącego farmaceutyków.
Ostatnim, a zarazem fundamentalnym w swym znaczeniu, etapem procedury akcesyjnej była ratyfikacja Traktatu Akcesyjnego przez wszystkie państwa-strony, zgodnie z ich wymogami konstytucyjnymi, a także złożenie dokumentów ratyfikacyjnych u depozytariusza do dnia 30 kwietnia 2003 r. W przypadku Polski zgoda na ratyfikację tej umowy międzynarodowej została wyrażona w referendum ogólnokrajowym. Zostało one przeprowadzone w dniach 7-8 czerwca 2003 r. Wzięło w nim udział 58,85% uprawnionych do głosowania, a jego wyniki miały charakter wiążący. Na pytanie „Czy wyraża Pan/Pani zgodę na przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej?”, odpowiedzi twierdzącej udzieliło 77,45% biorących udział w głosowaniu. Największe poparcie dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej odnotowano w województwie śląskim, dolnośląskim, lubuskim oraz zachodniopomorskim, najmniejsze zaś w województwie lubelskim.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, uzyskawszy zgodę obywateli, dokonał uroczystej ratyfikacji traktatu 23 lipca 2003 r. Dokumenty ratyfikacyjne zostały złożone u depozytariusza, tj. rządu Republiki Włoskiej 6 sierpnia 2003 r. Polska stała się państwem członkowskim Unii Europejskiej z chwilą wejścia w życie Traktatu Akcesyjnego 1 maja 2004 r.
