Unia Europejska w art. 29 Traktatu o Unii Europejskiej – dalej TUE (obecnie art. 67 ust. 3 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, dalej: TFUE) przewidywała, jako jeden ze swoich celów zapewnienie obywatelom wysokiego poziomu bezpieczeństwa osobistego w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości poprzez zapobieganie i zwalczanie rasizmu oraz ksenofobii. Trzeba jednak pamiętać, że art. 67 nie ma wprost odpowiednika w Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę Europejską (dalej: TWE), ani TUE, gdyż do 1 grudnia 2009 r. nie istniał przepis, który zbierałby wszystkie dziedziny współpracy w jednym miejscu Traktatu – co było konsekwencją podziału dokonanego przez Traktat z Amsterdamu na materię objętą tzw. I filarem, w ramach którego mieściła się problematyka imigracji i swobodnego przepływu osób, a także kwestie dotyczące wiz i azylu oraz tzw. III filarem dotyczącym współpracy europejskiej w zakresie policji i sądów w sprawach karnych. Niemniej w literaturze uznaje się, że treść art. 67 TFUE zawiera w sobie dawny art. 61 TWE i dawny art. 29 TUE. Przyjmuje się przy tym, że art. 67 jest adresowany do Unii Europejskiej, a nie do państw członkowskich.
Obowiązek ochrony praw podstawowych Unii Europejskiej oraz systemów i tradycji prawnych państw członkowskich, wynikający z treści art. 67 ust. 1 TFUE wymaga trudnych kompromisów. Świadczy o tym przyjęcie 28 listopada 2008 r. decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych. W treści decyzji ramowej stwierdzono, iż konieczne jest uzupełnienie wspólnego działania Rady 96/443/WSiSW, dodatkowymi działaniami legislacyjnymi w związku z koniecznością zbliżania przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich oraz pokonania przeszkód w skutecznej współpracy sądowej wynikających głównie z rozbieżności w systemach prawnych poszczególnych państw członkowskich. Jakkolwiek w tytule decyzji ramowej nie ma mowy o nienawiści, to jednak w jej motywach wskazano, że różne grupy społeczne i poszczególne osoby mogą być ze względu na swe pochodzenie np. rasę, kolor skóry narażone na nienawiść lub przemoc, przy czym niektóre z tych cech mogą już obecnie nie występować. Jak wskazano w motywie 9 decyzji ramowej: termin „nienawiść” należy rozumieć jako odnoszący się do nienawiści okazywanej ze względu na rasę, kolor skóry, religię, pochodzenie lub przynależność narodową, lub etniczną. Warto zwrócić tu uwagę na dyrektywę Rady 2000/43/WE dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającą w życie równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.
Ponadto w Decyzji ramowej wskazano, że każde państwo członkowskie Unii Europejskiej ma zapewnić karalność czynów polegających na publicznym aprobowaniu, negowaniu lub rażącym pomniejszaniu zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych w rozumieniu art. 6, 7 i 8 statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego skierowanych przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy, jeśli czyny takie mogą podburzać do przemocy lub wzbudzać nienawiść skierowaną przeciwko tej grupie lub jej członkowi (art. 1 ust. 1 pkt c). Zobowiązano w końcu państwa do zapewnienia karalności czynów polegających na publicznym aprobowaniu, negowaniu lub rażącym pomniejszaniu zbrodni określonych w art. 6 Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego załączonej do porozumienia londyńskiego z dnia 8 sierpnia 1945 r., a skierowanych przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, wyznawanej religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy, jeśli czyny takie mogą podburzać do przemocy lub wzbudzać nienawiść skierowaną przeciwko tej grupie lub jej członkowi (art. 1 ust. 1 pkt d).
Zawarowano jednak, że państwa członkowskie mogą podjąć decyzję o karaniu jedynie tych z wymienionych czynów, które mogą spowodować zakłócenie porządku publicznego lub które stanowią groźbę, obrazę albo zniewagę. W preambule decyzji ramowej zdefiniowano pojęcia „pochodzenie”, „religia” i „nienawiść”. „Pochodzenie” należy rozumieć jako odnoszący się głównie do osób lub grup osób będących potomkami osób rozpoznawalnych na podstawie pewnych cech (np. rasy lub koloru skóry), przy czym pewne z tych cech mogą obecnie już nie występować. Mimo to takie osoby lub grupy osób mogą ze względu na swoje pochodzenie być narażone na nienawiść lub przemoc. Z kolei termin „religia” – w myśl Decyzji ramowej – należy rozumieć jako odnoszący się ogólnie do osób określanych według ich przekonań religijnych lub światopoglądu. Wreszcie termin „nienawiść” – w myśl Decyzji ramowej – należy rozumieć jako odnoszący się do nienawiści okazywanej ze względu na rasę, kolor skóry, religię, pochodzenie lub przynależność narodową lub etniczną.
Decyzja ramowa przyjmowana była z poważnymi oporami. W literaturze podnosi się przy tym, że może się ona okazać mało skuteczna uwagi na różne decyzje kulturowe i prawne państw członkowskich Unii, co stanowić może poważna przeszkodę w harmonizacji przepisów prawnych. W doktrynie podkreśla się, że standardy w zakresie ścigania mowy nienawiści wypracowują także judykaty Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Komitetu Praw Człowieka ONZ, Rady Europy oraz w przyszłości Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu.
W literaturze podkreśla się, że istnieje konieczność harmonizacja przepisów karnych w związku z potrzebą ochrony mniejszości zagrożonych atakami fizycznymi lub werbalnymi oraz dyskryminacją ze strony innych grup, a nawet rządów. Zwraca się uwagę na to, iż zagrożenie przestępstwami na tle rasistowski bądź ksenofobicznym nasila się pod wpływem globalizacji środków komunikacji, rosnącej transgranicznej mobilności ludzi, a także napięć społecznych. Godzi się przy tym zauważyć, że wskazując jako jedno ze źródeł zagrożenia mową nienawiści mobilność ludności konstatowano ten problem jeszcze przed masowym exodusem uciekinierów z Syrii i północnej Afryki. Zwracano przy tym uwagę, że barierą dla harmonizacji mowy nienawiści są różnice w dominujących koncepcjach wolności słowa w państwach europejskich oraz specyficzny charakter ich społeczeństw. Podkreślano to także w decyzji ramowej podnosząc, że tradycje kulturowe i prawne poszczególnych państw członkowskich w odniesieniu do szczególnie poważnych form rasizmu i ksenofobii różnią się między sobą szczególnie w tej dziedzinie i dlatego pełna harmonizacja przepisów prawa karnego nie jest w tej kwestii obecnie możliwa (motyw 6 decyzji ramowej).
Unia Europejska podjęła próbę stworzenia wspólnie z największymi platformami społecznościowym kodeksu postępowania, dotyczącego zwalczania, nielegalnego nawoływania do nienawiści w internecie. Zamiar opracowania kodeksu został podjęty przez uczestników nadzwyczajnego posiedzenia Rady ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych dnia 24 marca 2016 r. w sprawie ataków terrorystycznych w Brukseli. Podkreślono wówczas, że Komisja zintensyfikuje prace prowadzone z przedsiębiorstwami z branży IT, zwłaszcza w ramach forum UE poświęconego Internetowi, aby zwalczać propagandę terrorystyczną oraz opracować do czerwca 2016 r. kodeks postępowania przeciwko mowie nienawiści w internecie. W treści tego kodeksu przedsiębiorstwa funkcjonujące w tej branży zobowiązały się do rozpatrywania wniosków zgłaszanych w tej kwestii przez użytkowników platform społecznościowych. Przedsiębiorstwa z branży IT zobowiązały się także do posiadania przejrzystych i skutecznych procesów przeglądu powiadomień dotyczących nielegalnego nawoływania do nienawiści na swoich portalach, tak by móc usunąć takie treści lub uniemożliwić dostęp do nich. Zgodziły się również na opracowanie regulaminów lub wytycznych dla użytkowników, w które wyraźnie zostanie stwierdzone, że przedsiębiorstwa z branży IT zakazują wspierania zachowań podżegających do przemocy i nienawiści. Ponadto wyraziły wolę dokonywania przeglądów większości ważnych powiadomień z wnioskiem o usunięcie nielegalnej mowy nienawiści w terminie 24 godzin i usunięcie takich treści lub uniemożliwienie dostępu do nich oraz opracowania zasad dotyczących powiadamiania i usuwania nielegalnej mowy nienawiści w internecie.
Przyjęto także zobowiązanie do zachęcania ekspertów do przekazywania uwag i zgłaszania treści podżegających do przemocy i nienawiści na dużą skalę, szczególnie za pośrednictwem partnerstw z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, poprzez udzielanie jasnych informacji na temat regulaminów i wytycznych dla użytkowników obowiązujących w poszczególnych przedsiębiorstwach z branży IT, a także zasad składania sprawozdań i powiadomień. Zadeklarowano dążenie do pogłębienia partnerstwa z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego poprzez zwiększanie zasięgu geograficznego takich partnerstw i w stosownych przypadkach udzielanie wsparcia i oferowanie szkoleń, by umożliwić partnerom z organizacji społeczeństwa obywatelskiego wypełnianie ich roli jako „zaufanego podmiotu zgłaszającego” lub równorzędnej roli, mając na uwadze konieczność zachowania ich niezależności i wiarygodności. Postanowiono wreszcie zacieśnić współpracę z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w celu zapewnienia szkoleń na temat najlepszych praktyk w zakresie zwalczania nienawistnej retoryki i uprzedzeń oraz w celu zwiększania zakresu proaktywnych działań w organizacjach społeczeństwa obywatelskiego, by pomóc im w prowadzeniu skutecznych kampanii zwalczających mowę nienawiści. Komisja Europejska we współpracy z państwami członkowskimi zobowiązała się angażować w te starania i podejmować działania w celu określenia konkretnych potrzeb i żądań organizacji społeczeństwa obywatelskiego w tym zakresie.
W kolejnym komunikacie prasowym dotyczącym zwalczania nielegalnej mowy nienawiści w internecie, Komisja Europejska oceniła, że przyjęty w 2016 r. kodeks zapewnia szybką reakcję.
