Europejski Bank Centralny został zaprojektowany na mocy Traktatu z Maastricht i miał spełniać rolę wysoce niezależnego banku centralnego. Jego niezależność wynika z zapisów i umocowania w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, o którym stanowi szczególnie artykułu 130 TFUE, który mówi, że EBC nie może przyjmować ani zwracać się o instrukcje do innych instytucji UE lub państw członkowskich. Na mocy tego traktatu, głównymi kompetencjami EBC jest utrzymanie stabilności cen w strefie euro. EBC dąży do osiągnięcia stabilności cen na poziomie poniżej, lecz blisko 2% w średnim okresie czasu. To oznacza, że EBC powinien starać się utrzymać inflację na umiarkowanym poziomie, aby wspierać stabilny rozwój gospodarczy państw strefy euro. Niezależność od wybranego rządu w poszczególnych państwach członkowskich ma chronić EBC przed „cyklem politycznym”. Argumenty przemawiające za niezależnością banku centralnego w celu uniknięcia podwyższania inflacji z uwagi na zewnętrzne czynniki polityczne, leżą u podstaw niezależności EBC. Kompetencje traktatowe EBC ograniczają się w szczególności do ustalania i wykonywania polityki pieniężnej, są więc to to kompetencje dość wąskie i techniczne. Odpowiednik kompetencji w polityce monetarnej – polityka gospodarcza – zgodnie z postanowieniami traktatowymi, pozostaje w kompetencjach państw członkowskich. Rola EBC uległa jednak zmianie w trakcie kryzysu euro, który był pierwszym poważnym zagrożeniem dla stabilności cen w strefie euro.
Podczas trwania kryzysu EBC wdrożył kilka programów mających na celu przeciwdziałanie skutkom kryzysu. Programy te były często niekonwencjonalne i sugerowały, że EBC naruszył swoje podstawowe kompetencje, przyznane mu w traktatach. Wzmocnienie władzy EBC, zmiany instytucjonalne oraz przeniesienie kompetencji tej instytucji na własne kompetencje państw członkowskich odbyło się w sposób nieformalny, ignorując lub nawet łamiąc prawo, przy milczącej zgodzie elit politycznych największych gospodarek eursfery. Nie zostały podjęte kroki formalne w celu wprowadzenia odpowiednich zmian w traktatach, zaś podjęto nieformalne działania, dające EBC nowe uprawnienia pod pretekstem ochrony strefy euro przed rozpadem.
EBC w reakcji na kryzys stosował zarówno działania standardowe, które nie budziły wielkich rozbieżności między obserwatorami życia politycznego i ekonomicznego, jak i te niestandardowe, mocno wykraczające poza formalne uprawnienia. Działania standardowe obejmują program zakupu obligacji zabezpieczonych. Został on uruchomiony w 2009 i 2011 r. Jego celem było zapewnienie utrzymania płynności dla sektora bankowego. Banki w strefie euro pozyskały możliwość odkupienia papierów dłużnych o wątpliwej wiarygodności lub zabezpieczonych obligacjami, które mogły być zagrożone niewypłacalnością państw członkowskich, ponieważ EBC obniżył wymagania zabezpieczeń dla tych obligacji. W ten sposób EBC stabilizował rynek długu publicznego, jednocześnie nie pomagając bankom bezpośrednio.
Kolejną reakcją EBC było obniżenie stóp procentowych, w tym wprowadzenia tzw. ujemnych stóp, czyli pobieranie opłat za depozyty bankowe. Tego typu działanie miało zniechęcić do przetrzymywania gotówki na kontach bankowych, a więc potencjalnie zwiększyć szanse na ich skierowanie do realnej gospodarki. Kolejnym pomysłem było ponowne wprowadzenie programu zakupu obligacji zabezpieczonych, jednak tym razem na znacznie większą skalę. Celem tego rozwiązania miało być z jednej strony zwiększenie dopływu pieniądza do gospodarki, a z drugiej poprawa kondycji sektora bankowego (m.in. poprzez skupowanie papierów wartościowych o wyższym poziomie ryzyka oraz zabezpieczonych obligacjami suwerennymi). Dlatego wspomniane działanie jest określane jako „luzowanie ilościowe” lub „monetyzacja długu”. Regularnie prowadzono także program pożyczek dla sektora bankowego. EBC rozpoczął ponadto skup listów zastawnych. Należy jednak uznać, że powyższe rozwiązania były narzędziami „konserwatywnymi”, ponieważ środki te miały na celu zapewnienie płynności rynku prywatnego, a nie aktywów rządowych. Programy te nie były również skierowane do konkretnych państw członkowskich znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, a do całej strefy euro.
Pierwszym poważnym i niestandardowym środkiem było wywieranie presji na poszczególne państwa członkowskie. EBC naciskał na poszczególne kraje, aby przeprowadziły różnego rodzaju reformy fiskalne. Podczas negocjacji z Grecją, EBC wykorzystał swoją listę kwalifikowalnych zabezpieczeń, aby wywrzeć presję na grecki rząd. Kwalifikowalność tych obligacji jako zabezpieczenia, została wykorzystana, aby zapewnić prawidłowe wdrożenie przez Ateny niezbędnych reform fiskalnych. Po zwycięstwie wyborczym partii Syriza w Grecji, która była przeciwna polityce oszczędnościowej, EBC zniósł odstąpienie zezwalające greckim obligacjom na zabezpieczenie. Obligacje te zostały ponownie przyjęte po pomyślnym spełnieniu warunków przez rząd w Atenach. Negocjacje te wskazują, że EBC wykorzystał swoją politykę pieniężną do wprowadzania zmian w polityce gospodarczej, niezgodnie i wbrew zapisom TFUE.
Podobna sytuacja miała miejsce w dokumentach EBC skierowanych do Irlandii, Hiszpanii i Włoch. W piśmie wysłanym do Irlandii, EBC zagroził odcięciem awaryjnego wsparcia płynnościowego, jeśli rząd nie zgodzi się na czteropunktowy plan EBC. Część planu zakładała, że rząd irlandzki zwróciłby się do EBC o pomoc w nagłych wypadkach. Wsparcie płynnościowe to instrument monetarny, system wczesnego ostrzegania przed upadłością. Zadaniem banku centralnego jest udzielanie pożyczek potrzebującym, wypłacalnym instytucjom. Chociaż korzystanie z awaryjnego instrumentu płynnościowego jest ostrożnym narzędziem monetarnym, grożenie jego odcięciem jest niedopuszczalne. Podobne listy wysłano do Hiszpanii i Włoch. Widać tutaj wyraźną ingerencję EBC w politykę gospodarczą państw członkowskich. EBC wywierał presję na państwa członkowskie w celu wprowadzenia reform gospodarczych wewnętrznie w państwach członkowskich oraz uzależnił te reformy od wykorzystania swoich programów kupna obligacji na rynku wtórnym. Było to odejście od zapisów traktatowych i poprzez programy powiązane z polityką gospodarczą, EBC może być postrzegany jako aktywny aktor życia politycznego, a nie niezależny bank centralny.
Kolejnym przykładem niestandardowego programu wprowadzonego przez EBC w odpowiedzi na kryzys finansowy i zadłużenie krajów strefy euro był program SMP (Securities Markets Programme). Program ten został uruchomiony w maju 2010 r. i trwał do września 2012 r. Obejmował zakupy obligacji rządowych. Zakupione obligacje pochodziły z Hiszpanii, Włoch, Irlandii, Grecji i Portugalii. EBC podkreślał, że program stanowi reakcję na „wyjątkowe okoliczności”, jednak w istocie EBC postanowił interweniować na rynku obligacji, kupując długi państwowe krajów strefy euro na wtórnym rynku. Program SMP został uznany za pierwszy program, w którym EBC występował w roli pożyczkodawcy ostatniej instancji.
Jego następcą był program bezpośrednich transakcji monetarnych OMT (Outright Monetary Transactions), wprowadzony w sierpniu 2012 r. Program OMT był nazywany “operacjami na otwartym rynku” (outright operations) w kontekście zakupów obligacji państwowych. OMT nigdy nie zostało uruchomione, ale obejmowało zakup obligacji pod warunkiem wdrożenia przez państwo członkowskie programu pomocy finansowej. Jego zapowiedzi doprowadziły do postawienia pierwszego pytania prejudycjalnego przez niemiecki Trybunał Konstytucyjny Bundesverfassungsgericht (BVerfG). OMT nie zawierało ustalonego limitu ilości kupowanych obligacji, a zawarta w nim klauzula warunkowości wywołała dyskusje na temat legalności jego funkcjonowania.
Ponieważ sytuacja w strefie euro się nie polepszała, EBC wraz z MFW i Komisją Europejską negocjowały kolejne warunki programu pomocy finansowej dla krajów strefy euro. Uprawnienia te nadano EBC za pośrednictwem utworzonego w 2012 r. Europejskiego Mechanizmu Stabilności (ESM), czyli awaryjnego mechanizmu stabilności. Jego poprzednikiem był Europejski Mechanizm Stabilności Finansowej (EFSF), utworzony w 2010 r. EFSF został stworzony jako tymczasowy instrument mający na celu zapewnienie wsparcia finansowego dla państw członkowskich, które doświadczały trudności finansowych. Później, w 2012 r., został zastąpiony przez trwały i bardziej kompleksowy Europejski Mechanizm Stabilności. Głównym celem ESM było zapewnienie finansowego wsparcia państwom członkowskim strefy euro, które napotykały trudności finansowe i nie były w stanie pozyskać potrzebnych środków na rynkach finansowych. ESM działało jako instrument finansowy, udostępniając pożyczki państwom członkowskim, które spełniały określone warunki. Pożyczki te miały na celu wspomaganie krajów we wprowadzeniu reform strukturalnych oraz zabezpieczaniu stabilności gospodarczej. W przypadku Grecji negocjacje te obejmowały politykę fiskalną, reformy rynku pracy i inne ważne gałęzie gospodarki. EBC miał być aktywnym zarządzającym programu negocjacji, monitorowania i zakupów obligacji. Podwójna rola EBC w tym przypadku wprost podważała traktatowe kompetencje EBC, jako niezależnej instytucji finansowej.
Kolejna inicjatywa EBC o nazwie PSPP (Public Sector Purchase Programme), dotyczyła polityki monetarnej. Program PSPP został wprowadzony w ramach szerszego planu luzowania ilościowego, mającego na celu stymulowania gospodarek i osiągnięcie celów inflacyjnych. Dotyczyło to w szczególności programu zakupu obligacji obejmujących całą strefę euro. Celem PSPP było zwiększenie wydatków gospodarstw domowych poprzez złagodzenie warunków finansowych. Był to pierwszy program tej wielkości i zakresu realizowany przez EBC. Tego typu programy luzowania ilościowego nie są nowością dla banków centralnych poszczególnych krajów, jednak dla EBC był sprzeczny z dotychczasową polityką i wyraźnie zmienił rolę EBC. Po pierwsze można zauważyć, że zgodnie z argumentacją PSPP nadal skupiał się na aspektach politycznych, kontynuując dalsze formalizowanie warunkowości. W myśl tego programu, kupno obligacji miało być dzielone zgodnie z kluczem kapitałowym EBC. Obligacje jednak różnią się w zależności od kraju i tak kupno obligacji w Hiszpanii, Włoszech, Francji i Niemczech jest nieco droższe niż w pozostałych krajach i różni się w zależności od okresów. Był to zatem mechanizm nierówny dla wszystkich członków strefy. Program doprowadził ponadto do starcia pomiędzy niemieckim Trybunałem Konstytucyjnym a TSUE.
Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, można stwierdzić, że EBC podczas kryzysu finansowego zmienił się z instytucji opartej na zasadach traktatowych i prawie, na instytucję opartą o zasady politycznego osądu i ocenie interesów poszczególnych członków strefy euro. W tym duchu należy przytoczyć artykuł 123 TFUE, który zabrania EBC bezpośredniego zakupu obligacji od państw członkowskich. Program OMT umożliwił EBC zakup obligacji na rynkach wtórnych, szczególnie w warunkach okresu blackoutu i ograniczonego zakupu obligacji przez instytucję rynku wtórnego. Co więcej, EBC był powszechnie uznawany za pożyczkodawcę ostatniej instancji. Takie podejście nie było zgodne z wolą wszystkich państw członkowskich i dowodziło brakiem równego traktowania. Podejście EBC podczas kryzysu finansowego podważyło normy ekonomiczne i pomimo stałości prawa i braku zmian traktatowych, instytucja ta podejmowała decyzje niezgodne z formalnymi zapisami, ingerując w politykę gospodarczą. EBC w czasie kryzysu finansowego miał tendencję do skupiania się na polityce niż na formalnych zasadach, co w znacznej mierze podważa jego legitymację.
Wdrożenie nowego systemu zarządzania gospodarką i finansami umożliwił EBC ukryte poszerzanie jego kompetencji. Bez sprzeciwu państw członkowskich i Komisji Europejskiej. EBC podczas kryzysu w strefie euro podejmował kroki, które radykalnie zrewidowały jego politykę, przechodząc od „standardowych” polityk do „niekonwencjonalnych”, w których programy skupu obligacji przypominały programy „kredytodawcy ostatniej instancji”.
